Sız kıtap oqisyz ba? Balalaryŋyz şe? Oqysaŋyz qandaiyn? Nelıkten qazırgı qoǧam negızgı mäseleden tysqary beitarap qaluǧa beiım? Osynau saualdar aldyny oraǧan saiyn közıqaraqty ärbır azamat bei-jäi otyra almasy anyq.
"Kıtap-bılım būlaǧy, bılım- ömır şyraǧy" , "Kıtapsyz bılım joq,bılımız künıŋ joq". Osy bır ūranǧa ainalǧan, tıptı keşegı Keŋestık ömırımızdıŋ ajyramas bölşegı ıspettes qanatty sözder sol kezeŋnıŋ jastary sanasynda älı künge jaŋǧyryp tūr.
HH ǧasyr adamzatynyŋ alǧa ūmtylyp, ǧylym men bılım biıgın baǧyndyryp, tanym kökjiegıne ız qaldyruy, ǧalamat jaŋalyqtar aşuy, kıtap kemırıp, köz maiyn tauysyp ızdenuı arqyly ūly betbūrys jasaǧanyn aiǧaqtaidy. Bügıngı jaŋa inovasiialyq-tehnologiia zamany jaŋa ūrpaq, jaŋa qoǧam igılıgı üşın asa paidaly bolǧanymen, älemde internettık basybailylyq, ǧalamtorlyq qūldyq däuırın tudyrdy. Alysqa barmasaq ta öz jastarymyz bügın şyqqan jaŋa ülgıdegı aifon bailanys qūralyn bılgenımen, jaŋa jaryq körgen ūly jazuşy şyǧarmasyn bılmeidı. Tıptı tanymaityny taŋǧaldyrudan qalyp barady. Jasyratyny joq, jastardyŋ basym bölıgı kıtap mädenietın, sondai-aq, ūlttyq folklordy tanu, älem ädebietın oqudan müldem mahrūm desede bolady. Sol olqylyqtyŋ ornyn qalai toltyruǧa bolady?
Bügıngı taŋda qoǧam ömırınde aldyŋǧy oryndy BAQ qūraldary sonyŋ ışınde teledidar alatyny belgılı. Elektrondy, beinelı mädeniet qarqyndy damyp, onyŋ köleŋkesınde kıtaphana, arhivtık materialdar qory qalyp otyrǧany anyq. Şyntuaitynda, jastar kıtaptan bas tartqan joq. Ony nasihattau qūraldary būl tūrǧyda ünsız qaluda. Nelıkten tele-radio arqyly türlı ädebietterdı nasihattau, oqytu, qyzyqtyruǧa bolmasqa? Qazaq halqynyŋ auyz ädebietı, jazba mädenietı ökılderınıŋ ozyq şyǧarmalary men älem klassikterın etene tanystyru arqyly bız bügıngı öskeleŋ ūrpaqty örkeniettıŋ tūmandy soqpaǧynan aman alyp şyǧamyz.
Kıtap adam balasynyŋ közın aşyp qarıp tanyǧanynan bastap qarttyq kezeŋıne deiın ruhani baiytyp qana qoimai, onyŋ özındık prinspın ūştap, abyzdyq deŋgeige deiın jetkeruıne sebepşı bolady. Būl haqynda talai oqymysty ǧalymdar men memleket qoǧam qairatkerlerı öz pıkırlerın bıldırıp ketkenı aian. Abai danyşpan öz qarasözderınde adam balasynyŋ bılsem körsem degen yntyzarlyǧy aşqaraqtyǧy näpsımen şektelmei, ǧylym-bılımge ūmtylyp, taǧyda oqysam tanysam bılsem dese ol adamnyŋ hakımı, bailyqty malmen ǧana ölşep, öz qaraqan basynyŋ mūŋynan asa almasa, ol pendenıŋ beişarasy degen pälsapalyq tüiın jasauy tegın emes. Ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldary Batys elderı ruhani daǧdarys kezeŋı dep ataǧan mezgılde kerısınşe Keŋes odaǧy eŋ kıtapqūmar el sanatynda atalatyn. Bügıngı uaqyt iınınde köptegen alpauyt elder özderınıŋ jıbergen orny tolmas olqylyqtaryn toltyru üşın baryn salyp, joǧyn joqtap, tapqanyn tügendeuge kırıstı. Olar elektrondy dünietanymynyŋ ornyna otbasylyq kıtaphanalar, qoǧamdyq kıtap körmelerın qaita jandandyruǧa bet tüzedı. Būl adamzattyŋ öz jıbergen kemşılıgın tüzeuge degen betalysy dep tüsıngen abzal. Tıptı azuy alty qarys Amerikanyŋ özınde milliondaǧan tirajben parsy aqyny Jalaladdin Rumidıŋ şyǧarmalaryn qaita basyp şyǧaru qolǧa alynǧan. Özgelerden oq boiy ozyqpyz deitın amerikandyqtardyŋ kıtap oquǧa otyruy örkeniettıŋ qatelıgın taǧy bır moiyndauy dep qabyldasaqta bolady.
Bızdıŋ ūltymyzdyŋ ruhani igılıgıne qyzmet etetın öskeleŋ ūrpaq ruhani dımkäs küi keşpes üşın bügıngı Ūlttyq kıtaphanadan bastap mektep kıtaphanalaryna deiın kıtap qorlaryn baiytyp, ūstazdardan bastap qoǧamnyŋ betke ūstar azamattaryna deiın kıtaphanadan tabyluy mındet. Olar olai etpeiınşe bız jas jetkınşekterdı dürelep kıtapqa bas qoidyra almaimyz. Äsırese köne ädebietter qoryn, sonyŋ ışınde özımızdıŋ ūlttyq kıtaphanadaǧy sirek ädebietterdı saqtap qaludyŋ mäselesı kün tärtıbınen tüspeuı tiıs. Tamyry tereŋ tarihy 100 jylǧa juyq Ūlttyq kıtaphana öz basynan ötkergen sūrapyl jyldar tezınen aman ötıp, öz qazyna qoryn sol qalpy saqtap qala aldy. Ūlttyq kıtaphana basynda bolǧan belgılı ūlt qaimaqtary repressiia qūrbanyna ainaldy. Soǧan qaramastan olar ūltqa qyzmet etetın bai kıtaphana qoryn şaşau şyǧarmai bızderge amanattady. Bügınderı sirek kıtaptar qoryn aman alyp qalu üşın elımızdıŋ fizika-himiia salasynyŋ bılıktı mamandarynan qūralǧan ǧalymdar kıtaphana qoryndaǧy öte köne kıtaptardy saqtap qaludyŋ tiımdı joldaryn qarastyruda. Ol mümkın boldy da. Köne qūran jazbalarynyŋ jyrymdalǧan paraqtaryndaǧy jazulardy aina-qatesız köşırıp, himiialyq ertındıler kömegımen zerthanalarda qalpyna keltıre bıldı. Būl bızdıŋ elımızdegı ǧylymnyŋ tamaşa tabystarynyŋ bırı. Keleşektede arheologiialyq qazba oryndarynan tabylǧan köne ūlttyq jädıgerlerımız ben jazbalardy öskeleŋ ūrpaqtyŋ paidalanuyna keŋ jol aşa berer degen ümıttemız. Sondai bır igılıktı şaranyŋ aiǧaǧy Almatydaǧy kıtap mūrajaiynda saqtalyp kelgen 50 myŋ sirek kıtaptar qorynyŋ Astanadaǧy Ūlttyq mūrajaiǧa tapsyryluy desek bolady.
Barymyzdy baǧalap, joǧymyzdy tügendep, qūndy jädıgerlerımızdı saqtap qaludyŋ bar amalyn qarastyru keleşek ūrpaq qamy üşın jasalatyn igı qadamdar. Al osyny ūǧynatyn tüisık, sezınetın sana kerek. Onyŋ joly tek bolaşaqty bügınnen qaita kıtap oquǧa otyrǧyzu arqyly jüzege asatyn qadam. Halqymyzdyŋ qairatker ūly Oljas Süleimenov: "Bastysy bızdıŋ balalardyŋ kıtap oqyǧany kerek. Maŋyzdysy bızdıŋ halyq kıtapqa qaita bas qoiǧany qajet. Sebebı kıtap adamzattyŋ ruhani-jan düniesıne orasan zor paida äkeledı." deidı (S.Abdullo. "Söz siqyry-Magiia slovo" 117 bet). Şynaiy oqymysty közı aşyq adam eşqaşan aşuǧa, jeŋıltektıkke boi aldyrmaidy. Ūly ädebiettı oqu arqyly adam özın tärbieleidı. Klassika basbūzarlyq pen qylmysqa qarsy qaru. Qazırgı zaman tynysynda baspalyq ädebietter men gazetterge bäsekeles ǧalamtor bolyp otyrǧany aşy da bolsa şyndyq. Ǧalamtor jelısı bır jaǧynan öte qolaily zamanuai aqparattyq jetıstık bolǧanymen, ekınşı tūrǧydan adamdardyŋ qasıretıne ainalyp barady. Qanşama qazynaly sözder men qūndy dünielerdı kıtap arqyly tabasyz. Al ǧalamtor jyldam habar alǧyzu qūraly bolǧanymen qajetsız qatıgez körınıster men jeŋıl ürdıs laiyn ūrpaq sanasyna toǧytyp jatyr. Barlyq közıqaraqty ǧalymdar men oqymystylar osyǧan qarsy bas köteruı tiıs. Qajetsız monografiialar men maqalalardy jazuǧa uaqyt ketırgenşe, ūrpaqtyŋ qaita kıtaphanaǧa oraltudyŋ jolyn jol ızdeskenderı kerek.
Keşegı älem ädebietınıŋ jauharlaryn düniege äkelgen Abai, Nauai, Dostaevskii, Tolstoi, Chehov, O,Genri, Mopassan, Onero de Balzak, Omar Haiiam, Firodusi, şyǧarmalaryn bılmeitın, HH ǧasyrdyŋ ǧalamat ädebiet ökılderı Esenin, Bulgakov, Blok, Svetaeva, Jūmabaev, Mailin, Jansügırov jasaǧan keremet obrazdar men lirikalarymen tanyspaǧan ūrpaq erteŋgı ǧajaiyp ömırdıŋ ırgetasyn qalaidy deuge köŋıl senbeidı. Mol bılımı men joǧary intellektualdyq közqarasy, öte şymyr eruddisiiasy tamaşa talǧamy bolǧan jetkınşek täuelsız eldıŋ tıregı bolyp qana qoimai, ūlt köşbasşysy deŋgeiıne deiın jetuı ǧajap emes. Üş tūǧyrly tıldı oqytu baǧdarlamasyn bastamas būryn oquşy eŋ aldymen öz tılıŋde kıtapty şeber oqyp, söz qoryn jetık meŋgeruı tiıs. Öz tılınde keremet söileitın adam özge tılde naşar söilemese kerek. Japondyqtar öz balalaryn eŋ aldymen ana tılınde oqytyp,es bılıp etek jinaǧannan soŋ ǧana özge tılderdı oquyna jol aşady. Būl ūlt saulyǧy ūrpaq bailyǧy üşın maŋyzdy dep tüsınsek bolǧany.
Bızdıŋ tarihşylar ǧalymdar, filologtarymyz Orhon jazbalaryn tanyp zertteu arqyly arǧy ǧūn däuırınen bergı ata-babalarymyzda jazu-syzu bolǧandyǧyn, qyş kıtap oqu damyǧanyn däleldedı. Bertıngı myŋjyldyqtardan saqtalǧan qoljazbalardy tiianaqty zerttep oqu arqyly bız özımızge kömeskı belgısız bolyp kelgen talai saualdarǧa jauaptar taba bıldık.
Osydan 1000 jyl būryn ūly oqymysty şejıreşı Äbu-raihan Biruni : "Hatqa tüsken habar özge habar türınıŋ eŋ qajet ärı tiımdısı. Älbette bız halyqtyŋ qazynaly oiyn mäŋgılık qalam ızınen tüsken eskertkışter bolmasa qaidan bıldık?" deuı osynyŋ aiǧaǧy.
Jazuşy-jurnalist Tıleujan Esılbaevtyŋ Oljas Süleimenovpen "Ekspress-K" gazetınde bolǧan sūhbatynda (2013j.16 nauryz) aqynnyŋ: "Qazaqstan kezınde oqymysty Ūly eldıŋ bölşegı bolatyn. Bır kezdergı osy dardai ataǧymyzdy qaitaryp aluymyz kerek. Būl tämsıl 2050 jyldan erterek bolaryna senımım mol. Eger bız ūrpaǧymyz itelektualdy jan düniesı bai elderdıŋ ozyq otyzdyǧyna kırsın desek kıtap oqudy qaita örıstetuımız qajet. Kıtaptary sirek düken sörelerınde syrty jyltyraq kıtaptardy, gazet kioskılerındegı tekstınen görı battiǧan suretı köp sauatsyz basylymdardy tek sauaty tömender ǧana qarauy mümkın. Men mūndai körınıstı Afrika men Aziianyŋ keibır kedei audandarynan köp közım şalǧan" degenı erıksız eske tüsedı. Sondai-aq, qairatker aqyn öz sözınde Tolstoi men Äuezov romanymen ekı saǧat ışınde tanysu üşın ekranǧa süirelep şyǧarmai, kıtapty asyqpai baiau oquǧa şaqyrady. Oqyrman özın klassikter şyǧarmasyndaǧy keiıpkerlerımen aptalap tanysuǧa, onyŋ mūŋyn bölısıp jan düniesıne üŋıluge beiım tūruy tiıs. Olar kino rejisserlary qynap jonǧan obrazdarmen şektelmeuı tiıs ekenın, memlekettık tıl damymai otyr dep baibalam saluymyzdyŋ törkını kez kelgen ortada märtebelı ūly ädebiettıŋ qoldauynsyz alysqa barmaitynymyzdy taǧyda eske salyp otyr.
Keŋestık Qazaqstan tūsynda 1935 jylǧy "Kazahstanskaia pravda" basylymy betterınde: "Jyldan jylǧa kıtap qory molaiyp, Almatydaǧy Qazaqstannyŋ köpşılık kıtaphanasyna keluşıler qatary artyp otyr. 1932 jyly oqyrmandarǧa 29000 myŋ kıtap berılse, byltyr 48627 kıtap taratylǧan, tıptı kıtaphananyŋ oqu zalynyŋ tarlyq etuıne bailanysty Almaty stansasynyŋ kluby, Kraisoiuz avtobazasy men Türksıb klubtaryna jyljymaly kıtaphana ūiymdastyrylǧan. Mūnymen qatar köptegen kıtap körmelerı men foto körme būryşy äskerge şaqyrtu punktterı men Gorkii atyndaǧy demalys saiabaǧynda qolǧa alyndy..." ("Ūlttyq kıtaphana" jurnaly.№1,2011) degen joldar közge şalyndy. Qylyşynan qan tamǧan Keŋestık qasaŋ jüie tūsynda kıtap oqu ürdısınen jaŋylmaǧan eldıŋ jaŋa däuırdıŋ rauandap atqan taŋy şapaǧyna şomylmastan töl ädebietı men mädenietınen jaŋyluy, kıtap oqu dästürınen bas tartuy keşırlmes künä. Joǧaryda tarihi däleldemeler men tanymdyq tūrǧydan da aqiqat auylynan alystamai, şynaiy ūlttyq bolmysymyzdy qalyptastyryp otyrǧan ädebiet pen mädeniettı nasihattau kezek küttırmes problema ekenın aşyq aittyq. Bır Oljas qana emes köptegen ūlt janaşyrlary men qalamgerlerı köterıp otyrǧan kıtapqa oraltu mäselesı bügıngı ūrpaqtyŋ sanasyn dür sılkındıretın, jüregın şymyrlatatyn,oiyna qozǧau salatyn mäsele ekenın qaita-qaita qoǧam esıne salu. Bır naşaqor özınıŋ jalǧyz japa şekpeuı üşın maŋaiyna üş-tört sybailasyn tartady. Al bır oqyrman öz janyna bes-alty adamdy kıtap oquǧa tartsa qyzyqtyrsa, nūr üstıne nūr bolmas pa? Qoǧam ömırınıŋ negızgı atributtary BAQ pen jarnama rolikterın paidalanu arqyly maitalman mamandardy tartu jolymen nasihat jūmystary qolǧa alynsa, alynbaityn qamal aspaityn asu bolmas . "Sen salar da, men salar, atqa jemdı kım salar?" demekşı qoǧamdyq instituttar bır-bırıne jön sıltep bolǧanşa uaqyt doŋǧalaǧy alysqa ūzap, qysqa jıp kürmeuge kelmestıŋ kebın kimesek bolǧany. Kıtap oqudy jappai nasihattau qoǧamdyq ortanyŋ basty nazarynda bolǧany kerek. Qazaq klassikasynyŋ basyndaǧy M.Äuezov, B.Mailin, S.Mūqanov şyǧarmalarymen susyndaǧan ūrpaqqa 50--70 jyldardaǧy ädebiettıŋ dürkırep köterlıp, kürkırep jetken aldyŋǧy buyny Q.Amanjolov, Ä.Kekılbaev, Ş.Mūrtaza, S.Jünısov, O.Bökei, B.Mūqai, M.Maqataev, T.Aibergenov, J.Näjımedenov, Q.Myrzaliev, T.Moldaǧaliev, R.Toqtarov, S.Mūratbekov, O.Äubäkırov syndy maitalman ökılderınıŋ ǧajaiyp tuyndylarymen tanysuǧa mümkındık aşylmaq. Bügınde naryq zamany kezınde ädebiet maidanyna erte aralsaqan Aigül Kemelbaeva, Aqberen Elgezek, Erlan Jünıs, Serık Saǧyntai, Maraltai, Baqyt Bedelhan, Älıbek Şegebai, Baqytjan Aldiiar tärızdı jas qalamgerler düniesın tūşynyp oquǧa örıs keŋ. Möldır tūma būlaqtai taza ädebi şyǧarma adam balasynyŋ jan düniesın baiytumen qatar adami qadau-qadau qasietterın oiatyp, qoǧamdyq ortada özgeşe mınez, adami-moraldyq qatynas ornatuǧa septıgın tigızıp qana qoimai, keler ūrpaq tärbiesıne jol aşady. Bügıngıdei tek ekonomikalyq qana emes, ruhani daǧdarys kezeŋı tuyndaǧan almaǧaiyp şaqta būqaralyq aqparat qūraldarynda äsırese sonyŋ ışınde bır saryndy telehabarlar, jalǧan boiaumen ärlengen jasandy jobalar, ruhani bererı joq jönsız jeŋıl baǧdarlamalardy şektep, materialdyq jetıstıkten görı moraldyq qūndylyqtardy baǧalau basty nazarda bolǧany kerek.
Kıtap mädenietın qalyptastyra bılgen qoǧamnyŋ erteŋgı örkeniet esıgın imenbei aşaryna senımımız mol.
Arman Jusanbai
Ūqsas jaŋalyqtar
