Älı küngı maqtanyşymyz – «ata-babamyz attan tüspegen jaugerşıl bolǧan» degen daqpyrt ataq. Aqyndarymyz älı künge deiın sony jyrlaidy. Älbette Dospambet, Mahambet sekıldı tarihi fenomender bolǧan. Alaida bügıngı taŋda äkımnen alǧan päterdıŋ esıgın ışten jauyp alyp, «men kök börımın!» dep öleŋ jazu maǧan külkılı sekıldı.
Cızder Şyŋǧys handy därıpteseŋızder, onda Gitler de keremet. Onda Napoleon da, Stalin de keremet. Eger Sızder adamnyŋ ūlylyǧyn onyŋ parasatymen, ızgılıgımen emes, tek jaulap alu qūdyretımen ölşeseŋızder, onda Şyŋǧys hanǧa tabynasyzdar. Bıraq, Şyŋǧys hanǧa tabynǧan qoǧam eşqaşan ızgılıktı qoǧam bolmaidy.
Qoǧamdy būzatyn – Şyŋǧys handy qazaq qylǧysy keletın jazuşylar, tarihqa aralasatyn körıpkelsymaq deputattar men senatorlar, ruyn därıptep, azǧantai tobyrǧa kösem bolǧysy keletın alaiaqtar.
Qorqaq adamnyŋ barlyǧy bilık basyndaǧy bıreudıŋ qara küşın pır tūtady. Bıreuge zorlyq-zombylyq jasaǧan adamdy keremet köredı.
Qazaqtyŋ aŋyzynda, folklorynda Şyŋǧys han turaly bırde-bır jaǧymdy söz joq. Ony oilap tauyp jürgen keiıngı sauaty şamaly, komplekstary bar jazuşylar.
Sen, mysaly, päter alu üşın prezidenttı maqtadyŋ ne, nemese ataq alu üşın ministrdı maqtadyŋ ne, äkımdı maqtadyŋ ne – özıŋnıŋ ruyŋdy, ūltyŋdy maqtau tura sondai jaǧympazdyq.
Ruhaniiat degen būl tek filosofiia men ädebiette aitylatyn närse emes… Ruhaniiat degen sızdıŋ jūmysqa tamyr-tanyssyz ornalasu mümkındıgıŋız, sotqa baryp ädıl şeşım tabu mümkındıgıŋız. Oiyŋyzdaǧyny aşyq aityp, qoryqpai ömır süru haqyŋyz.
Parasat bıreu ǧana. Būl – adamzattyŋ ozyq oiy, ǧylym, bılım jäne örkeniet. Darvinnyŋ evoliusiia teoriiasyn joqqa şyǧaratyn ortada parasat joq. Däieksız soqyr senım, nanymǧa negızdelgen ortada parasat joq. Ūltşyldyqqa, ideologiiaǧa ulanǧan ortada parasat joq.
Alaiaqtar eşteŋeden qorlanbaidy. Ündemei öz esebımen küneltuden de, ötırık maqtau-madaqtaudan da, jalǧan esep beruden de arlanbaidy. Kerısınşe, olar sol bır ailakerlıgın asqan aqyldyŋ, danalyqtyŋ belgısı dep sanauy mümkın.
Men arabtardyŋ bai memleket ekenın moiyndaimyn. Bıraq olardy damyǧan memleket dep eseptemeimın. Damyǧan qoǧam dep eseptemeimın. Öitkenı, damudyŋ aldyŋǧy şarty – demokratiia, söz bostandyǧy, ǧylymnyŋ damuy. Būlardyŋ eşqaisy arab älemınde joq. Sondyqtan olar keremet süisınetın el emes.
Dın bar jerde ǧylym damymaidy. Eşqaşan. Öitkenı, ǧylym degen – ızdenıs. Dın degen – dogma. Sondyqtan dın bar jerde ǧylymnyŋ damuy mümkın emes.
Bız ädette Äl-Farabi men Avisennaǧa, Biruni men Ūlyqbekke islam älemınıŋ ǧalymdary degen atau taǧyp qoiamyz. Būl dūrys emes. Ökınışke qarai, dın men ǧylymnyŋ qatar damuy mümkın emes. Dın – ärdaiym ǧylymǧa salynatyn auyzdyq.
Äl-Farabi sekıldı, Einştein sekıldı, ibn Sinalardyŋ barlyǧy – dın tarapynan jasalǧan zorlyq-zombylyqqa qaramastan, osy ǧylymdy damytqan adamdar. Bärı – közı tırı kezınde quǧyn-sürgın körgen adamdar. Jordano Brunolar sol üşın otqa janǧan. Sondyqtan adamzattyŋ eŋ ülken qaharmandary – bız aitatyndai, batyrlar, basqalar emes, ǧalymdar.
Dındar emes, zaiyrly, ūltşyl emes, tolerantty, patriottarynan liberaldary basym, sol däuırdıŋ ozyq tehnologiialaryna qol jetkızgen, ǧylymy men önerı jetılgen qazaq tıldı qoǧam körgım keledı.
Bız özımızdı ruhani bai halyqpyz dep maqtaǧandy jaqsy köremız. Batys elderın ruhani azǧyn deimız. Alaida jemqorlyqtyŋ kökesı olarda emes, bızde.
Tūlǧadan «kult» jasau, kösem ızdeu, jeke basqa tabynu – damymaǧan qoǧamnyŋ bärıne tän.
Darhan Äbdık
Ūqsas jaŋalyqtar
