Shaǵyn araldaǵy Sıngapýr eli búginde jahandaǵy úzdik ekonomıkalardyń biri. Bul el halyqtyń jan basyna shaqqandaǵy tabysy boıynsha álemdegi eń baı elderdiń qatarynan oıyp turyp oryn alyp otyr. Bul qazirgi jaǵdaıy, al buryn...
Sıngapýr 60 jyldary Malaızııadan azattyq alǵannan keıin, bılik basyna jap jas Lı degen jigit kelipti. Osy jigit túbi halqynyń baǵyna bitken adam bop shyǵady. Anglııalyq oqý orynyn bitirip kelgen talapty jigit bılikke kelgesin aldyńǵy jemqorlar ókimetiniń birde - bir adamyn qaldyrmaı bılikten qýyp shyǵyp mańyna bilimdi jastardy jınap alady. Jemqorlardyń keseli tımesin dep bılikti myqtap tazartady. Bunyń salǵan sara jolynyń ómirsheńdigi sondaı, áli kúnge sheıin Sıngapýr eli jemqorlyq, urlyq degenniń ne ekenin bilmeıdi eken.
Bul da jón, ol ólip - tirilip halqynyń ıgiligine qyzmet etip aqsha tabady eken de, al bir ońbaǵandar otyryp alyp halyqtyń aýyzynan jyryp qazynadan aqsha urlaıdy eken.. bul óz halqyńa jasaǵan úlken qııanat qoı. Bul jigit urlyq jasaǵan óz dostaryn da aıamaı túrmege toǵytypty.
Lı baspana máselesin azattyqtyń alǵashqy jyldary sheship tastapty. Bunyń logıkasy - "úıi joq halyq óz jeri úshin soǵyspaıdy, sondyqtan halqymnyń óz úıi bolýy kerek".
Kózi shyradaı janǵan jigerli jas jigit, mańyndaǵy úlken elder bulardy basynyp álimjettik jasaı bergen soń Izraılden mamandar aldyryp óz áskerin jasaqtaıdy. Qazir Sıngapýr áskeri zamanaýı jasaqtalǵan áleýetti áskerlerdiń biri, kórshileri qaımyǵady bulardan. Al bizge bireýler álimjettik jasaı bastasa, bizdegi qazaq "qaraqytaı qaptasa.." dep maqaldap orys aǵasyna tura júgiredi.
Bul jigit halqynyń sapasyn jaqsartý úshin bárin istegen eken, bárin.. Sıngapýr halqynyń balyq aýlaý men kaýchýk ósirýden basqa qolynan túk te kelmeıdi eken. Bular buryn otar bolǵan, órkenıetten jyraq, artta qalǵan araldyń biri edi.
Lı Japonııadan mamandar aldyryp halqyn oqytyp - toqytyp júrip birge jumys istetip óz halqynyń sapasyn kóterý úshin eren eńbek atqarypty. Bul adam eń úlken baılyq, qazba baılyǵy emes, halyqtyń sapasy ekenin japondarǵa qarap otyryp dereý túsingen, jáne óz halqynyń bilimdi, ǵylymdy, ıntellektýaldy, aqyldy bolýy úshin bul taý qoparǵan. Lı Sıngapýrde ondaǵan ǵylym - bilim, kásibı biliktilikti kóterýge arnalǵan ortalyqtar ashyp tastaǵan. Jalpy, bul eldiń ókimeti Sıngapýrdyń úlken ǵylymı ortalyqqa aınalýyn maqsat tutqan.
Bul adam tipti japondardyń sońynan qalmaı júrip "biz qashan sender sııaqty sapaly halyqqa aınalamyz" degen suraqtar qoıady eken. Jáne osy maqsaty úshin neshetúrli zańdar qabyldap, halqyn jigerlendirip uran tastap, kúni - túni basy jastyqqa tımeı qyzmet qylypty. Buniki naǵyz kúres qoı, kúres emes jantalas.
Gúl ekesh gúl de sý quımasań óspeıdi emes pe, halyq ta sondaı, onyń qabiletin shyńdamasań ol ónbeıdi.
Lıdiń qyzmeti óz nátıjesin berip bular 60 - 70 jyldary kompıýter men elektronıka qurastyryp jatty. Bul kezde qazekeńniń ne istegenin bilesizder, qazaq óz rezervaııalarynda júz bastan 120 tól berip sovettiń malyn baǵyp júrgen.
Bul syrttan ınvestıııa tartyp shetel kompanııalaryn eline shaqyryp ınvestor úshin bar jaǵdaı jasaǵan eken. Biraq olarǵa bir talaby bolypty - "sender meniń halqymdy kemsitpeı óz bilgenderińdi úıretesińder" depti. "Adamdaryń nemister sııaqty jumys isteı almaıdy" dep buǵan kónbeı qıqańdaǵan "Mersedes Ben" kompanııasyn bul elinen qýyp shyǵypty.
Jahandy sapaly halyq pen bilimdi adamdar bıleıtinin jaqsy túsingen Lı keıin zeınetke shyqqanda "joǵary bilimdi jastarymyz tek joǵary bilimdi qyzǵa úılený kerek" dep qoıyp qalǵan eken, bul kisi tipti ábden sapa qýalap ketse kerek.
Lı Kýan Iý diń munaıy, metally bolmady, eger onyń qazba baılyǵy bolǵanda, bul adam óz qabiletimen basqa planetadan qala salatyn edi. Úı úshindegi sharýasyn tap - tuınaqtaı qylǵan Lı Kýan Iý, keıin syrtqy saıasatqa belsene aralasyp, álemdegi óte yqpaldy saıasatkerlerdiń biri boldy. Bul ana Amerıka prezıdentteri Nıkson, Karter, Reıgandardyń kabınetteriniń esigin erkin ashyp kiretin kisi edi, óz óńirinde óte bedeldi adam boldy. Lı naǵyz uly reformator, oǵan esh daýymyz joq.
Sıngapýr ishetin tuy sýdy syrttan tasyp, óz aralyn keńeıtý úshin shetelden qum satyp alyp otyrǵan baı memleket. Bular uzaq ýaqyt oǵan da mol qarajat jumsap otyrdy, qazir biraq ǵylymnyń arqasynda teńizdiń sýyn tuylap sony paıdalanýda.
Al bizdegilerdiń damýyna óz sózderimen aıtsaq qys mezgili kedergi bop otyr.
Aıta bersek Sıngapýrdyń jyry kóp. Men osy mysalǵa qarap otyryp bizdegi ondaǵan, júzdegen, myńdaǵan "qazaq jalqaý, qolymyzdan túk kelmeıdi, nadanbyz" degen "aqylmandardy", "óz kúnińdi óziń kór, memleket eshkimge eshteńe qaryz emes" degen "bilgishterdi", "ókimet istep jatyr, barlyq kiná tek ózimizden" deıtin keriaýyzdardy osyndaı bir bilikti jáne jigerli jasqa aıyrbastasam qazaqqa bunyń paıdasy anaǵurlym kóp bolar edi dep te oılaımyn.
Iaǵnı, shyny kerek, bir eldiń damýy úshin - bilikti basshy men onyń syndarly saıasaty, urlyq - jemqorlyqtyń tıylýy, jáne eń bastysy HALYQTYŃ JAQSY SAPASY qajet eken.
Oljas Ábil
