Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ qūryltaiynda qalamgerlerge taratylǧan «Ädebi ömır» fotoşejıresınen dau şyqty. Būl jinaqqa jariialanǧan suretter rūqsatsyz jariialanǧany aitylady. Būǧan qosa surettıŋ avtorlary körsetılmegen. Tuyndy ielerı endı zaŋdy jolmen quynudy jön sanap otyr.
Būl fotoalbom Jazuşylar odaǧynyŋ 85 jyldyǧyna arnalyp şyǧarylǧan eken. Al biyl qūrylǧanyna 98 jyl tolatyn bırlestıktıŋ jinaqty nege qazır taratyp jatqanyn eşkım sūrap jatqan joq.
«ÄDEBİ ÖMIR DE, FOTOŞEJIRE DE ELGE KEREK»
Dau avtorlyq qūqyq mäselesınen tuyndap otyr. Fotograftar albom jazuşylarǧa taratylǧannan keiın baryp, öz tuyndylaryn körıp airan-asyr taŋǧalǧanǧa ūqsaidy. Būl turaly bırınşı bolyp, belgılı fotograf Şükır Şahai äleumettık jelıde dabyl qaqqan. Oǧan basqa da fotograftar men basqa da şyǧarmaşylyq ökılderı men qarapaiym adamdar üles qosqan. «Eŋbegım kettı dalaǧa... Ädebi ömır de, fotoşejıre de elge kerek. Bıraq osynyŋ bärın öz retımen, öz jönımen atqarǧan jön. Sol fotoalbomda men tüsırgen baqandai alty suret jariialanypty. Alaida eş jerde aty-jönım körsetılmegen. Jalǧyz men emes, basqa fototılşılerdıŋ de eşqaisysynyŋ esımı jazylmaǧan. Būl ne sonda? Eŋbegımız nege elenbeidı? Osy kıtapty qūrastyru barysynda bır fototılşıden sūrasa, barlyq surettı anyqtap beredı ǧoi. Qūdaiǧa şükır, bır-bırınıŋ balalaryn jaqsy bıletın jaqyn dostar sekıldı bız de tüsırgen suretterımızdı bır qaraǧannan tüstep tanimyz. Sondyqtan būl asa qiyn şarua emes. Ras, keide suretter äleumettık jelıde avtorsyz jariialanyp kete beredı. Sodan ala salyp, Jazuşylar odaǧy siiaqty salmaqty mekeme şyǧaratyn saliqaly kıtapqa avtoryn körsetpei basa salǧandaryŋyz qalai?»-dedı ol. Köpşılık ony qoldaǧan.«QOIYRTPAQ JASAP JIBERGEN»
Jazuşy Beibıt Saparaly äleumettık jelıge jazǧan pıkırınde jinaqta suret avtorlaryna köŋıl bölınbegenın atap öttı. «Fotoşejırenı endı ǧana qolǧa alyp, asyqpai paraqtap şyqtyq. Foto avtorlaryna eş köŋıl bölınbegen. Aşyq aqparat közderınen aldyq dep qoia salǧan. Barynşa atap ötu kerek edı. Atalmyş jinaq 2019 jyly 2000 taralymmen basylǧan. Odan berı qanşama alqaly jiyndar öttı nemese chat arqyly da habar berıp, qol qoidyryp taratuǧa bolatyn edı ǧoi? Kıtap basylar aldynda foto jinaqtap sūrau da salǧan emes. Şejıre bolǧan soŋ uaqyt, zaman, kezeŋ tärtıbı qataŋ saqtalsa kerek-tı. Joq, olai emes, alpys jyl būrynǧy foto men bertıŋgı jas qalamgerler suretı teŋdei berılıp, sapyrylysyp ketken. Kämen Orazalin, Jänıbek Kärmenov siiaqty marqūmdardyŋ bırde-bır fotosy joq?! Bız siiaqty alpysqa bet alǧandardyŋ da jeke tūrmaq, köppen tüsken bır fotomyz joq?! Jasyna, eŋbegıne, ataǧyna qaramai aralastyryp qoiyrtpaq jasap jıbergen. «Ädebi ömır» degen atau da öte däl kelmeidı. Özge ūlt qalamgerlerı ökılderı de az qamtylǧan. Odaqtyŋ atynan äbden oilasyp şyǧarylǧan kıtap deuge eş kelmeidı», - dep pıkır bıldırgen jazuşy.«JAZYLMASA NE BOPTY?..»
Al fototılşı Nahyp Şyntemırov bolsa, elımızde fotograftardyŋ eŋbegı laiyq deŋgeide baǧalanbaitynyn jazyp, şaǧynǧan «Osy syndy jait menıŋ basymnan da bırneşe ret öttı. Belgılı bır jurnaldyŋ redaktory menen suretter alyp, bır sanyna 25 şaqty fotony jariialaǧan bolatyn. Eŋ soraqysy – avtorlyq qūqyq saqtalmaǧan. Nege curetterde menıŋ aty-jönım berılmegen desem, «ūmytyp ketıppız» deidı. «Jazylmasa ne bolypty? Būryndary da jariialadyq qoi, onyŋ üstınen senıŋ jūmys ornyŋmen kelısım şartymyz bar» degen jauap aldym. Būl aqparat taratu men avtorlyq qūqyq, jurnalistık etika normalary syndy bız baǧynatyn zaŋdylyqtarǧa qaişy emes pe? Surettı tüsırgen avtordyŋ aty ataluy tiıs. Sondyqtan fotograftarǧa qatysty avtorlyq qūqyq turaly zaŋdy tolyqtyru kerek. Sol kezde ǧana eŋbek baǧalanady!»- dep nazyn aitty ol. Jazba avtory Şükır Şahaidy Janarbek Äşımjan, Kenjeǧali Myrjyqbai, Säule Janpeiısova, Joltai Jūmat-Älmaşūly syndy belgılı tūlǧalar qoldap, pıkır bıldırdı.«ŞALA BÜLINIP JATQAN JOQPYN»
Būǧan qosa, dau tudyrǧan foto-jinaqty şyǧarǧandardy ǧana qoldap, fotograftarǧa naz aitqandar da joq emes. Mäselen, Talap Qaraş bylai dep jazǧan: «Qazaq ädebietınıŋ aqsaqaly Äbu Särsenbaev pen pen aqyn anam Qanipa Būǧybaevanyŋ bır tal fotosuretı osy kıtapqa engenıne quandym! Bıraq foto menıŋ mūraǧatymnan alynǧan edı dep, şala bülınıp jatqan joqpyn! Qaita Qazaq ruhaniiaty üşın osyndai eŋbektıŋ jaryqqa şyqqanyna bərekeldı dep otyrmyn! "Köş jüre tüzeler"! Sabyr saqtaiyq ərıptester! «Adyrna» tılşısı fotojurnalispen tıldesıp, oqiǧanyŋ män-jaiyn sūrap bıldı. - Suretterımdı «Täuelsızdık: Qas-qaǧym sät» degen fotoalbomymnan köşırıp alǧan sekıldı. Maǧan eşkım habarlaspady. Jazbamdy oqyǧan basqa da fototılşı ärıptesterım öz şaǧymdaryn aityp, menı qoldap jatyr, - dedı Şükır Şahai.«SOTQA BERUGE BOLADY»
Bız ne sebeptı suret avtorlarynyŋ körsetılmegenın bılu üşın jinaqty qūrastyrǧan Ǧalym Qalibekūlyna habarlastyq. Ol soŋǧy qūryltaida Jazuşylar odaǧy töraǧasynyŋ orynbasarlarynyŋ bırı bolyp bekıgen. Bız osy daudyŋ män-jaiyn sūraǧanymyzda, ol qolynyŋ timei jatqanyn aityp, jauap beruge asa yqylasty bolmady. Şamasy, jaŋa qyzmetıne endı kırısken şyǧar dep jobalaǧannan basqa amal qalmady. Al zaŋger Mäulen Spankūlovtyŋ aituynşa, foto mäselesınde de avtorlyq qūqyq zaŋmen qorǧalady. «Tuyndy avtorlary suretterın rūqsatsyz paidalanǧan adamdarǧa qatysty öz narazylyqtaryn bıldıre alady. Eger ūiymdastyrşylar talap-tılekterdı oryndamasa, aryz jazyp, olardy sotqa beruge bolady. Būl ıs Qylmystyq Kodekstıŋ 198-baby, iaǧni Avtorlyq jäne (nemese) sabaqtas qūqyqtardy būzu boiynşa qaralady. Zaŋ boiynşa 80 AEK-ke deiın aiyppūl salynady»,—dedı maman. Eldegı media salasynda jäne äleumettık jelıde mūndai dau jiı köterelıp jatady. Soǧan qaramastan, surettı rūqsatsyz paidalanu tyiylmai tūr. 2018 jyly taǧy bır fotograf Särsenbek Qyzaibekūly «Ruhani jaŋǧyru» ūranyna özınıŋ fotosyn rūqsatsyz jariialaǧany üşın Almaty äkımdıgın sotqa bergen. Sot äkımdıktı ötamaqy töleuge mındettegen."Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
