Mümkındıgı şekteulı jandar – qoǧamymyzdyŋ ajyramas maŋyzdy bölıgı. Olardyŋ qūqyqtary men äl-auqatyna basqa azamattarmen teŋ därejede kepıldık berıluı tiıs. Degenmen, ūzaq uaqyt boiy mügedektıgı barlar teŋsızdıkke, kemsıtuşılıkke jäne äleumettık oqşaulanuǧa tap bolǧany jasyryn emes.
BŪŪ ekspertterınıŋ 2022 jylǧy baǧasy boiynşa, mümkındıgı şekteulılerdıŋ ışınde orta eseppen jer tūrǧyndarynyŋ 10% jäne 25% sozylmaly aurularǧa şaldyqqan eken. Zertteuşılerdıŋ pıkırınşe, būl keibır ekologiialyq zardaptardan tuyndaidy. Būl Qazaqstanǧa da tyǧyz bailanysty. Ekologiialyq qauıptı aimaqtarda būl mäsele är jyl saiyn köterılıp kele jatyr. Degenmen, soŋǧy jyldary inkliuzivtı jäne ädılettı qoǧam qūru maqsatynda mügedektıgı bar jandardyŋ qūqyǧyn qorǧau jäne ılgerıletu boiynşa aitarlyqtai küş-jıger jūmsaldy.
Al olar özın qoǧamda erkın sezıne alu üşın ne ısteu qajet?
Bız mügedektıgı bar adamdardyŋ qūqyqtaryn qorǧaudyŋ keibır negızgı aspektılerın jäne olardyŋ ömır süru sapasyn jaqsartuǧa baǧyttalǧan, boluy kerek ärı mındettı bırneşe şaraǧa toqtalyp ötemız.
Eŋ alǧaşqysy, zaŋnama jäne qūqyqtyq qorǧau. Mügedekterdıŋ qūqyǧyn qorǧau olardy qoldau jönındegı zaŋnamalyq şaralardan bastalady. Köptegen elder olardyŋ qūqyqtaryn retteitın jäne mügedektıkke bailanysty kemsıtuge tyiym salatyn naqty zaŋdar qabyldady.
Mūndai zaŋdar bılım berude, jūmysqa ornalasuda, qoǧamdyq oryndar men qyzmetterge qoljetımdılıkte teŋ mümkındıkterdı qamtamasyz etedı. Sondai-aq, olar qūqyǧynyŋ būzyluyna tap bolǧandar üşın şaǧym beru jäne sot ısın jürgızu mehanizmderın qarastyrady.
Ekınşısı, inkliuzivtı bılım beru.
Bılım – mümkındıgı şekteulı adamdardyŋ qūqyqtary qorǧaluy tiıs negızgı salalardyŋ bırı. İnkliuzivtı bılım beru qabıletterı men erekşelıkterıne qaramastan barlyq balalardyŋ bılım alu mümkındıkterıne qol jetkızudı közdeidı. Būl mügedektıgı bar balalardyŋ tiıstı beiımdelu jaǧdailary men qoldauymen qamtamasyz etılgen jalpy bılım beretın mektepterde bılım aluǧa qūqyǧy boluy kerek degendı bıldıredı.
Üşınşı, eŋbek naryǧy jäne jūmyspen qamtu. Mümkındıgı şekteulı jandardyŋ qūqyǧyn qorǧau üşın jūmyspen qamtu salasynda teŋ mümkındıkter jasalu qajet. Jūmys beruşıler jūmys ornyndaǧy ärtürlılık pen inkliuziianyŋ artyqşylyqtaryn bıluı kerek. Mügedekterdı jūmysqa ornalastyratyn jūmys beruşılerdı memleket kötermeleuı mümkın. Sonymen qatar, mügedekterdı tabysty jūmysqa ornalastyru üşın beiımdelu jaǧdailary men daǧdylaryn damytu maŋyzdy.
Törtınşı, qol jetımdılık jäne infraqūrylym. Qoǧamdyq oryndar men qyzmetterdıŋ fizikalyq qoljetımdılıgı mümkındıgı şekteulı adamdardyŋ qūqyqtaryn qorǧaudyŋ maŋyzdy aspektısı. Būl ǧimarattar, qoǧamdyq kölıkter, kommunikasiialar jäne basqa da infraqūrylymdar fizikalyq mümkındıkterıne qaramastan barlyǧyna qoljetımdı boluy kerek. Türlı mügedekter üşın pandustar, kötergışter, taktildı marşruttar jäne arnaiy tehnologiialar siiaqty beiımdelu qūraldarymen qamtamasyz etu qajet.
Besınşı, aqparattyŋ qoljetımdılıgı. Aqparattyq-kommunikasiialyq tehnologiialarǧa qol jetkızu mümkındıgı şekteulı adamdardyŋ qūqyqtaryn qorǧaudyŋ maŋyzdy aspektısı bolyp tabylady. Memlekettık jäne jekemenşık ūiymdar veb-saittardyŋ, qosymşalardyŋ, qūjattardyŋ jäne basqa da aqparattyq resurstardyŋ mügedektıgı bar adamdar üşın qoljetımdı boluyn qamtamasyz etuı kerek. Būl mätınnıŋ audio, taktildı nemese jeŋıldetılgen nūsqalary siiaqty balamaly aqparat pışımderın paidalanudy jäne arnaiy tehnikalyq qūraldardy paidalanudy qamtuy qajet.
Mügedektıgı bar jandar - sifrly teŋsızdıkke beiım äleumettık toptardyŋ bırı. Mügedek adamdar üşın aqparattyq tehnologiialardyŋ qarjylyq jäne tehnikalyq qol jetımsızdıgı jäne osydan tuyndaityn sifrly kedergıler olardy oquǧa, eŋbek etuge, aqşa tabuǧa jäne qoǧamda belsendı röl atqaruǧa mümkındıkterınen aiyrady. Nätijesınde olar älemdegı eŋ osal jäne oqşaulanǧan sanattardyŋ bırı bolyp qala beredı.
Mügedekterdıŋ qūqyqtaryn qorǧau ädıl jäne inkliuzivtı qoǧamdy damytudyŋ maŋyzdy bölıgı. Zaŋnamalyq şaralar, inkliuzivtı bılım beru, jūmyspen qamtudyŋ teŋ mümkındıkterı, infraqūrylym men aqparattyq ortanyŋ qoljetımdılıgı arqyly bız mügedekterdıŋ qoǧamǧa tolyqqandy integrasiialanuyna yqpal ete alamyz. Olardyŋ qūqyqtaryn qorǧauǧa jäne ılgerıletuge kömektesude habardar bolu, empatiia jäne tüsınıstıktı arttyru da maŋyzdy röl atqarady. Mügedektıgı bar jandardyŋ qūqyǧyn qorǧau jūmystary olardyŋ teŋ mümkındıkterın qamtamasyz etu jäne ömır süru sapasyn jaqsartu maŋyzdy atqarylar ıs.
”Adyrna” ūlttyq portaly
