«Adyrna» ūlttyq portalynyŋ kezektı sūhbaty Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU, halyqaralyq qūqyq kafedrasynyŋ dosentı, zaŋ ǧylymdarynyŋ kandidaty Jetıbaev Nūrbol myrzamen boldy. Ol elımızge qajettı zaŋdar men azamattardyŋ qūqyǧy jaily baiandap berdı.
- Qazırgı kezde qoǧamnyŋ qūqyqtyq sauaty turaly aityp ötseŋız.
-Ökınışke qarai, qazırge taŋda Qazaqstanda qoǧam tarapynan qūqyqtyq sauattylyq öte tömen deŋgeide qalyptasuda. Tıptı azamattar özderınıŋ jeke qūqyqtaryn qarapaiym türde qorǧai almaidy. Jalpy, bızdıŋ elımızde tolyqqandy qūqyqtyq memleket pen azamattyq qoǧam älı tolyq qūrylǧan joq. Onyŋ basty dälelı – eger azamattar ädıletsızdıkke tap bolsa, eŋ aldymen, Qūqyq Qorǧau organdaryna emes, tıkelei prezidentke hat jazady.
-Sızdıŋ täjıribeŋızde azamattar köbınese qandai mäseleler boiynşa qūqyqtyq kömekke jügınedı?
- Menıŋ täjıribemde osy uaqytqa deiın köptegen mäseleler boldy jäne osy jaǧdaiattar boiynşa bırneşe adam qūqyqtyq kömekke jügıngen. Atap aitar bolsam, azamattyq ıster, mūragerlık mäsele, otbasylyq dau, alimenttı öndırıp alu mäselesı, eŋbek daulary, äkımşılık ıster boiynşa halyq zaŋ keŋesınıŋ kömegın bırneşe ret qajet ettı.
-Sot jüiesınıŋ reformalanuynan bızdegı zaŋ salasynda qandai ılgerıleu, damu prosesterı jürıp bastady?
-Qūqyqtyq reforma bızdıŋ elımızde aitarlyqtai jaman emes. Teoriialyq tūrǧyda barlyǧy jaqsy, alaida qūqyq qorǧau organdaryna jūmysqa tūruda meritokratiialyq ädıs saqtalynyp jürgen joq. Jūmysqa tūru üşın aqşa beru kerek nemese joǧary qyzmettegıler qoŋyrau şaluy kerek degen sekıldı jaǧdailar jiı kezdesedı. Eger meritokratiia qaǧidasy saqtalmasa, atalǧan reformanyŋ qūny da, sapasy da bolmaidy. Eŋ ökınıştısı, qazırgı taŋda Zaŋ fakultetın üzdık tämamdaǧan köptegen tülekter aqşasy men joǧary qyzmettegı tanysy bolmaǧandyqtan jūmyssyz jürgenı de jasyryn emes. Kerısınşe, Zaŋ fakultetınde oqysa da, bılımı naşar adamdar qaltasy qalyŋ bolǧandyqtan, jaqsy qyzmetke ornalysyp alatyndary da bar. Menıŋ oiymşa, ädılettı bolu üşın sot törelıgın halyq taŋdauy kerek jäne de meritokratiialyq qaǧida ärqaşan saqtaluy şart.
-Elektrondy sot törelıgı turaly aityp berseŋız. Tiımdı tūstary qandai?
- Aqparattyq tehnologiianyŋ jedel damuy sybailas jemqorlyqtyŋ azaiuyna nemese joiyluyna älı de öte az yqpal etude. Aityp ötkenımdei, zaŋgerdı de, sotty da halyq özı taŋdap alǧany abzal. Sonda barlyǧy ädıl türde, adal jolmen şeşıledı. Elektrondy sottyŋ tiımdı tūsy, eŋ aldymen, pandemiianyŋ keŋınen taralyp ketpeuın aldyn alady. Sonymen qatar, beinejazbaǧa jazylǧan sot prosesın mamandardyŋ keŋınen talqylauyna mümkındık tuady. Elektrondy sot prosesı sotqa qatysuşylardyŋ erkın oi bıldıruıne äser etedı.
-Qūqyqtyq kömek aluda azamattar eŋ aldymen zaŋgerdıŋ qandai qasietterıne män bergenı dūrys?
- Eŋ aldymen, azamattar zaŋgerlerdıŋ täjıribesıne, qūqyqtyq sana-sezımıne, şynşyldyǧyna, ädıldıgıne basa nazar audaruy tiıs. «Tura bide tuǧan joq, tuǧan bide iman joq» dep Töle bi aitqandai, zaŋgerdıŋ ädıldıgı men bılıktılıgıne män bergen jön. Ärine, elımızdegı zaŋgerlerdıŋ arasynda käsıbi deŋgeiı joǧary, bılımdı mamandar jeterlık. Degenmen de qazırgı ekonomikalyq tūraqsyzdyq zaŋgerlerdıŋ zaŋdy būzuyna, ädıletsızdık tanytuyna äkep soǧyp jatqanyn esten şyǧarmau kerek.
- Jalpy, qazırgı kezde sot jüiesıne degen halyq tarapynan senımsızdık te joq emes. Osy tūrǧydan Qazaqstanda ädıl sot jüiesınıŋ baryn jäne ärbır azamat özınıŋ qūqyǧyn talap etuıne mümkındıgı baryn qalai nasihattap, tüsındırgen jön?
-Öte kürdelı saual. Qazırgı kezde sottyŋ ädıldıgıne halyq kümänmen qaraityny ras. Sonyŋ saldarynan halyq sot jüiesıne emes, prezident qūzyrlyǧyna jügınedı. Tıptı halyqty sot jüiesınıŋ ädıl ärı üşınşı bilıktıŋ ökılı ekenıne sendıru qiynǧa soǧyp barady. Osyndai kümän azamattardyŋ sanasynda demokratiialyq prosessterge qatyspaǧandyqtan, sottyŋ törelıgın özderı taŋdamaǧandyqtan paida bolady. Alaida, halyq tanys-tamyr arqyly mäselenı şeşıp, sot jüiesınıŋ qalyptasuyna kedergı keltırıp jatqanyn da aityp ötkenımız jön. Sol sebeptı azamattar zaŋdy, sot jüiesın bılgenı abzal. Eger jüie demokratiiaǧa enıp, barlyq lauazym tek sailau arqyly ötse, bızdıŋ elımızde ädıl sottyŋ qalyptasatyna senemın.
-Qūqyqtyq aktılerdıŋ qoldanylu aiasy qandai?
-Qūqyqtyq aktılerdıŋ qabyldanuy men mazmūnynda qandai da bır kemşılıkter kezdespeidı. Qūqyqtyq aktılerdıŋ qoldanylu aiasyn ekı türlı deŋgeimen qarastyra alamyz. Lauazymy joǧary azamattar qūqyqbūzuşylyq jasasa, zaŋdy oryndamau, elemeu nemese baǧynbau äreketterı jiı oryn alady. Al, qarapaiym azamattar qūqyqty būzsa, olarǧa qatysty aktıler tolyǧymen jazylyp, ıs jüzınde qoldanylady. Sybailas jemqorlyqpen ūstalǧan, ırı lauazymdy adamdardyŋ qylmysy şette qalyp, jazasyz qalyp jatady. Qylmysy üşın jauapqa tartylmaityn azamattardyŋ tanystary nemese jaqsy qyzmetterı bolady. Iаǧni, zaŋ aldynda şyqqan tegıne, äleumettık tūrmysyna bailanysty konstitusiialyq qaǧidalar oryndalmaidy.
-Sızdıŋşe, qūqyqtyq, zaŋ salasyndaǧy eŋ dauly mäsele qaisy?
-Zaŋ salasynda köptegen qūqyq baǧyttary bar. Sotta ıstı şeşude onyŋ kürdelılıgıne bailanysty anyqtalady. Jer dauyna qatysty mäseleler, ajyrasu, moraldyq jäne materialdyq ziiandy öteu mäselelerı öte dauly mäseleler bolyp sanalady. Jalpy, ärbır ıstıŋ özındık kürdelı tūstary bolady.
-Jalpy, bızdegı qūqyqtyq, zaŋdyq saiasatyna köŋılıŋız tola ma?
-Ökınışke orai, elımız demokratiialyq, qūqyqtyq memleket bolmaǧandyqtan, azamattyq qoǧam damymaǧandyqtan qūqyqtyq saiasatqa köŋılım tolmaidy. Täuelsız sot bilıgı qalyptaspaǧan, qūqyq qorǧau organdary azamattardyŋ şynaiy qūqyǧyn qorǧaityn organǧa ainalmaǧan qoǧamda ömır sürıp jatyrmyz. Mysaly, «polisiia» dese, halyq jazalauşy organ degen közqaraspen qaraidy, al damyǧan elderde polisiia- qūqyq qorǧauşy, halyq qorǧauşysy retınde tanylǧan maman. Joǧaryda aityp ötkendei, qūqyqtyq saiasatty tüzeu üşın şynaiy demokratiialyq jäne qūqyqtyq qoǧam qūruymyz kerek.
-Zaŋ jüiesındegı keibır olqylyqtardyŋ ornyn qalai tüzetuge bolady? Zaŋ jüiesın bırızdılıkke tüsıru üşın ne ısteu kerek?
- Eŋ aldymen, zaŋ jüiesın qalyptastyru üşın Parlamet qūramyn dūrystau kerek. Iаǧni, Parlament deputattary käsıbi tūrǧyda joǧary boluy qajet. EQYŪ (Europadaǧy qauıpsızdık jäne yntymaqtastyq ūiymy) Qazaqstanda ötken sailaulardyŋ ädıl, demokratiialyq talaptarǧa sai ötkenın jariialaǧan emes. Bızde bır palataly Parlament jetkılıktı ärı senat qajet emes dep oilaimyn. Bız unitarly memleket bolǧandyqtan, bır palataly Parlamet jetkılıktı. Halyqtyŋ müddesın qorǧaityn zaŋ qabyldanǧan kezde zaŋ bırızdılıkke tüsedı.
-Jastardyŋ qūqyqtyq sauatyn arttyru üşın qandai jūmystar jürgızgen dūrys?
- Jastardyŋ qūqyqtyq sauattylyǧy jaqsaruy üşın olardyŋ memleketke degen senımı artuy kerek. Ökınışke orai, elımızde şet elde bılım alǧysy keletın jastardyŋ sany köbeiıp kettı, elımızdıŋ bolaşaǧyna senbeidı. Qazırgı jastar «eger tanysyŋ bolsa, jaqsa jūmys tabasyŋ» degen sekıldı pıkırlerde qalǧan, közqarastary tym bölek. Elımızde şynaiy saiasi reformalar jürgızılmeiınşe, ädıl sailau ötpeiınşe jastardy elımızdıŋ erteŋıne sendıru qiynǧa soqpaq. Būryn Oŋtüstık Koreiada avtoritarly qoǧam boldy. Uaqyt öte kele demokratiialy qoǧamǧa auysty. Qazır bız avtoritarly qoǧamnan şynaiy demokratiialyq qoǧamǧa auyspasaq, jaǧdai özgerıssız qalady. Eger jastar jūmysqa tūratyn kezde meritokratiialyq ädıstı qoldansa, öz elındegı qūqyqtyq reformalardaǧy kez kelgen özgerısterdı qabyldauǧa daiyn bolady.
-Qalai oilaisyz, mektep baǧdarlamasyna qūqyqtyq sauatty meŋgeru sabaqtaryn engızgen dūrys pa?
-Mektepte «Qūqyq negızderı» sabaǧy jürgızıledı. Osy pändı tereŋırek oqytatyn ädıs-täsılderdı qolǧa alsa, jastar qūqyq tūrǧysynda sauatty bolady. Sonymen qosa, qūqyqtyq sauattylyqty arttyratyn qosymşa kurstardy mektep baǧdarlamasyna engızgenı dūrys.
-Qoǧamnyŋ qūqyqtyq sauattylyǧyn joǧary därejege jetkızude zaŋgerlerdıŋ atqaratyn rölı qandai?
-«Därıger adamdy, zaŋger qoǧamdy emdeidı» degen söz bar. Bılımdı, bılıktı zaŋger qarapaiym halyqtyŋ arasynda jürgenıne qaramastan zaŋ salasy jaily aqparattarmen bölısse, azamattardyŋ qūqyǧy men mındetterın tüsındırse, qoǧamnyŋ qūqyqtyŋ sauattylyǧyn arttyrar edı.
-Zaŋ şyǧarudy demokratiialandyru üşın qandai qadamdar jasaǧan dūrys dep oilaisyz?
-Bırınşıden, ädıl Parlament mäjılısın sailau. Töte jolmen tıkelei deputattardy sailau. Ekınşıden, barlyq deŋgeidegı äkımderdı halyqtyŋ taŋdauymen taǧaiyndau. Üşınşıden, sot törelıgın halyqtyŋ taŋdauy. Oblystyq, qalalyq jäne audandyq mäslihat deputattaryn halyqtyŋ tıkelei sailauy. Eger osy prosesster jüzege assa, zaŋ şyǧaru demokratiialanady.
-Zaŋdardy tūtas memlekettık tılde qoldanu mäselesı jiı köterıledı. Būl mäselege qalai qaraisyz?
-Elımızde qazaq tılınde zaŋ jazatyn zaŋgerlerdıŋ bır şoǧyry qalyptasyp ülgerdı. Qazırgı kezde elımızde aldymen qazaq tılınde zaŋdy jazyp, keiın orysşalauda problema joq. Basty problema- azdaǧan elitamyzdyŋ orys tılınde söileuı, olardyŋ balalarynyŋ memlekettık tıldı bılmeuınde. Bolaşaqta barlyq ıs-qaǧaz tek qazaq tılınde bolsa, olar jūmyssyz qaluy mümkın. Sonymen qatar, agressiialy saiasat ūstanyp otyrǧan Resei de qauıp tudyryp otyr. «Qazaqstanda orys tılın qorlap , tūnşyqtyryp jatyr» degen jalǧan jeleumen agressiialy soǧys bastap ketuı ǧajap emes. Elımızdıŋ soltüstık öŋırınde orystardyŋ jäne orys tıldı qazaqtardyŋ köp ekenın eskersek, jaǧdai odan ärı qiyndaidy. Sol sebeptı qazaq tılınıŋ qoldanylu aiasyn keŋeitude «ögız de ölmeitın, arba da synbaityn» saiasatty oilap tabuymyz kerek.
Sūhbattasqan
Aidana ŞALQAROVA.
"Adyrna" ūlttyq portaly.
Ūqsas jaŋalyqtar
