Qazaqstan öz täuelsızdıgın qalpyna keltırgen kezeŋnen bastap eldıŋ äleumettık-ekonomikalyq saiasaty ǧana emes, äleumettıŋ qūramy qatty özgerıske ūşyrady. Būǧan deiıngı Qazaqstanda basymdyqqa ie bolǧan etnostardyŋ ornynda qazaq halqy tituldyq ūltqa ainalyp, qoǧam «ūly özgerısterdı» bastan keştı. Qazaq halqynyŋ qoǧamdaǧy jetekşı, negızgı ūlt retınde basymdyq aluy, saiasi jüielerdıŋ oida joqta jyldam özgerıske ūşyrauy, qoǧamdaǧy jetekşı sanalǧan slaviandyq sipattyŋ qazaqy naqyşqa auysuy bırqatar kürdelı qoǧamdyq-äleumettık mäselelerdıŋ şetın şyǧardy.
«Menıŋ mekenjaiym – KSRO» atty lepestıŋ buymen ösken buynnyŋ arajıgı ajyrap, qoǧam «özı qalyptastyrǧan» jaŋa qūndylyqtar negızınde qaitadan özgerıske ūşyrauy qajet boldy. Şyntuaitynda, «etnostar zerthanasyna» ainalǧan qazaqstandyqtardyŋ özı de, ūzaq jyldarǧa qūrylǧan memlekettık saiasat ta mūndai kürdelı özgerısterge bırden daiyn bolmai şyqty. Aqyrynda el aumaǧynda oqtyn-oqtyn ūltaralyq qaqtyǧystar boldy.
«KÖP ŪLTTY QAZAQSTAN!»... BÄRI QALAI BASTALDY?
Täuelsızdıgın qalpyna keltırgen kezeŋdegı Qazaqstandy «jas balaǧa» teŋeiık. Täi-täi basqan balaǧa bärı jarasymdy. 90-jyldardan keiıngı Qazaqstanǧa da qandai teŋeu, qandai şendestıru bolsa da jarasymdy edı. Qazaqstan ol jyldary «köp ūltty memleket» boldy, «ortaq üige» ainaldy. Riiasyz köŋılden, qonaqjailyq, meimandostyq peiılden şyqqan şyn lepes. Bıraq jyldar öte kele qoǧam eseidı, Qazaqstan territoriiasynda ūlttanu prosesı bastaldy. Ūlttanu prosesınıŋ jolynda memleket qūrauşy ūlt pen etnostar mäselesı jıtı qarastyryla qoimady. Qazaqstan saiasi elita üşın qūrama, köpetnosty memleket sipatynda qalyp qoidy. Qoǧamdy bırtūtas aǧza retınde qabyldap, qazaqstandyqtar qūrǧan azamattyq qoǧamnyŋ ortaq qūndylyqtar negızınde qalyptasuyna jol aşylmady.
Jurnalist, zertteuşı Marat Toqaşbaev Qazaq elındegı köpūlttylyq mäselesınıŋ mänın bylai tarqatady:
«Qazaqstanda sany jüz myŋnan asatyn toǧyz ūlt diasporasy (orys, özbek, ukrain, ūiǧyr, tatar, nemıs, türık, korei, äzırbaijan) ǧana bar. Elımızdegı ekı chukcha, bır şor, üş tofalary, tört veps, jetı buriat, on qalmaq taǧy basqalardy keŋestık psihologiiamen ärqaisysyn jeke-jeke ūltqa esepteudıŋ ne keregı bar? Olar da öz etnostarynyŋ jai ökılderı ǧana».
Mūnyŋ üstıne Qazaqstan halyqtary assambleiasynyŋ saiasi nauqandarda ǧana belsendı qyzmetke köşuı halyqtardy ortaq toptastyruǧa emes, jılıkteuge jol aşty. Mūnyŋ saldarynan etnikalyq mäseleler şiryǧa tüstı. Ädette, etnikalyq qaqtyǧystardyŋ faktorlary esebınde tıl, dın, salt-cana, bilık, etnostyq qūndylyqtar kategoriialary esepke alynatynyn jaqsy bılemız, bıraq mūnyŋ bärı konfliktıŋ janama sebepterı.
Etnikalyq qaqtyǧystardy tuyndatuşy basty sebepter – äleumettık-ekonomikalyq qatynastardy damytudyŋ, qūqyqtyq qatynastardy nyǧaitudyŋ dūrys jolǧa qoiylmauy, demokratiia zaŋdylyqtarynyŋ saqtalmauy jäne elde türlı äleumettık problemalardyŋ beleŋ aluy ekenın eskergen jön.
Täuelsızdıktı qalpyna keltırgen jyldardan keiın qazaq dalasynda bırqatar ūltaralyq qaqtyǧystar boldy. Degenmen mūndai dürbeleŋderge «tūrmystyq janjal» esebınde qarau mäselenı odan saiyn uşyqtyryp jıberdı. Bızdıŋşe, mäselege tūrmystyq janjal tūrǧysynan kelu – Otanymyzdaǧy etnogeopolitikalyq saiasattyŋ dūrys jürgızılmei otyrǧandyǧyn, ony şeşu men rettestırudıŋ tiımdı mehanizmderın öndırudıŋ dūrys jolǧa qoiylmaǧandyǧyn körsetedı.
Eldegı etnikalyq qaqtyǧysty şeşudıŋ basty joly – ūlttyq bılım saiasatyn nyǧaitu men erkın azamattyq qoǧam qalyptastyruǧa jol aşu.
TARİHQA TEREŊDESEK...
Tarihi oqiǧalarǧa nazar salsaq, Qazaqstanda bolǧan etnikalyq qaqtyǧystardyŋ denı äleumettık-ekonomikalyq problemalarmen jylǧalanyp jatatyndyǧyn baiqaimyz.
1992 jylǧy Öskemendegı şeşendermen qaqtyǧys oqiǧasy köpşılıktıŋ älı esınde. Mūndaǧy qazaq-şeşen arasyndaǧy qaqtyǧys - qylmystyq oqiǧada qylmyskerlerdıŋ ūltyn, şyqqan tegı men etnikalyq erekşelıkterın zoraityp aitudyŋ nege aparyp soǧatynyn körsetıp bergendei. Öskemendegı armatura zauytynyŋ jataqhanasynda tört qazaq jıgıtınıŋ mäiıtı tabylǧany, mūndai soraqylyqtyŋ şeşender tarapynan jasalǧany jaily qauesettıŋ tarauy jaǧdaidy uşyqtyrdy. Al mūndai oqiǧaǧa jol bermeu üşın qyzmet ornyndaǧy jūmysşylardyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etpegen mekeme basşylyǧynyŋ jazalanyp-jazalanbaǧany aitylmaidy. Qylmystyq top ökılderınıŋ etnikalyq bederıne basymdyq berıldı de, äleumettık problema sonyŋ arqasynda tasalanyp, el nazarynan tys qaldy.
Mūndai ıskerlık qarym-qatynas pen serıktestese otyryp jūmys jürgızu mädenietınıŋ qalyptaspauy, «etnikalyq alalauşylyq» saldarynan tūtanǧan taǧy bır oqiǧa 2006 jyly Teŋız mūnai ken ornynda boldy. Qazaq-türık jūmysşylary arasynda kikıljıŋ soŋy qaruly qaqtyǧysqa ūlasyp, Resmi derekke säikes, türıktıŋ 339 azamaty zardap şektı. Olardyŋ 136-y auyr jaraqat alǧan. Al şeteldık BAQ osy oqiǧa kezınde 40-qa tarta adamnyŋ ölgenın jazdy. Bır soraqysy, etnikalyq qaqtyǧystar ūlttyq egoǧa ǧana emes, qoǧamnyŋ damuyna, ekonomikanyŋ ılgerleuıne aitarlyqtai ziian keltıredı. Teŋızdegı qaqtyǧystan keiın Ündıstan, Türkiia, Filippinnen kelgen 4 myŋǧa tarta jūmysşy evakuasiialandy. Al ekınşı buyndy zauyttyŋ qūrylysyn jarty jylǧa şegeruge tura keldı.
Etnikalyq qaqtyǧystardyŋ uşyǧuyna sebep bolatyn faktordyŋ bır sebebı - tūrǧyndar arasyndaǧy salauatty qarym-qatynas mädenietınıŋ qalyptaspauy. Oǧan 2006 jylǧy «Şelek» oqiǧasy dälel. Sol jyldyŋ qaraşa aiynda Almaty oblysy, Şelek auylynyŋ jastary «Staryi zamok» atty dämhanada sözge kelıp, ūlty ūiǧyr bırneşe azamat özımen şamalas ūlty qazaq jıgıttı sabap tastaǧany aitylady. Töbeles-janjaldyŋ soŋy «el bızdıkı, jer bızdıkı» degen ekstremistık ūranǧa ūlasyp, oqiǧa kelesı künı 300-ge juyq azamat arasynda etnikalyq qaqtyǧysqa ūlasady. Jergılıktı qaqtyǧystyŋ etnikalyq sipat aluyna qoǧamǧa yqpaldy basylymdardyŋ, äleumettık jelıler men medianyŋ aitalyqtai därejede yqpaly baryn jasyra almaimyz. Araǧa syna qaǧyp, ört qoiǧyş baiandamalarǧa basylymdar da äleumettık jelı qoldanuşylary da jiı jügınıp, sol arqyly "baqai esebın" şyǧaryp otyrady.
Publisist, “Ūiǧyr avazi” gazetiniŋ bas redaktory Iýldaş Azamatov Şelektegı oqiǧa men BAQ-tyŋ sansasiia quu älegıne bylai dep pıkır bıldıredı:
«Öziŋiz bilesiz, Şelektegi oqiǧadan keiin keibir BAQ ūiǧyrlarǧa qarsy kampaniiany bastap kep jiberdi... Qazaq, ūiǧyr tūrǧyndary men aqsaqaldarynan 300-dei adam jinap, qatty batyryp aittyq. Ūiǧyr mektepterinde jinalys ötkizip, ata-analarymen söilestik... Jäne sol töbeles bolǧan künniŋ ertesine eki jaq taǧy da töbeles ūiymdastyramyz degende, bir ūiǧyr men bir qazaq şyǧyp, toqtau aitypty. Bizdiŋ gazette sol ekeuiniŋ arqasynda qantögis bolmaǧany jazyldy. Sodan ne kerek, bäri basyldy, ornyna keldi degende, 15-20 künnen keiin “Svoboda slova” gazeti “Ūiǧyrlar qazaqtardy ūryp ketti…” degen sarynda material jariialap jiberdi. Sodan aiqai [taǧy] bastalyp ketti».
Äleumettık mediada etnikalyq keleŋsızdıkterdı söz etu – qūrǧaq qūraqqa ört qoiǧanmen teŋ. Būrynǧy «Penjım», qazırgı «Atameken» auylyndaǧy qazaq jäne ūiǧyr oquşylarynyŋ arasynda bolǧan töbelestı oquşylardyŋ äp-sätte äleumettık jelılerge taratyp jıberuı de tūtas halyqty dürlıktırıp, janjalǧa "jar bolǧany" jasyryn emes.
Bılım oşaqtarynda tarihi sananyŋ, adami qarym-qatynas mädenietınıŋ nasihattalmauy saldarynan mūndai jaŋsaq tüsınıkter äleumettık toptardy jarǧa jyǧyp jatady. Ortaq müdde jolynda ūiysudyŋ ornyna jalaŋ tüsınıktı alǧa tartyp, jıkke bölınu - azamattyq qoǧamnyŋ qalyptasuyn bögeidı. Jergılıktı bilık tarapynan mūndai mäselelerdı jyly jauyp qoia salu, bürkemeleu, tūrmystyq janjalǧa balau – etnikalyq protesterdı küşeite beredı.
BIZ KÖRMEGEN AIDYŊ EKINŞI BETI...
Memleket qūrauşy ūlt pen türlı diasporalar arasyndaǧy tatulyqty saqtau üşın äleumettık-mädeni yntymaq asa maŋyzdy bailanysty. Ol üşın bızdıŋ qoǧamdaǧy memleket qūrauşy ūlt öz missiiasyn, memlekettı qalyptastyru jolyndaǧy rölın naqty bılıp, qoǧamdyq evoliusiia tasyn örge süireuge jauapkerşılıkpen qaraǧany jön. Ūlttyŋ özıne, öz qūndylyqtaryna qūrmet körsetuı, köptegen salalyq qūrylymdarda tanystyqtyŋ emes, käsıbilıktıŋ alǧa şyǧuy, sot pen qūqyq qorǧau, bılım men öndırıs, densaulyq saqtau men ekonomika salasyndaǧy qyzmetterdıŋ sauatty jüielenuı, demokratiialyq prosesterdıŋ küşeiuı būǧan aitarlyqtai oŋ yqpal etedı. Türlı etnikalyq ūlt ökılderı tudyrǧan janjaldarda qylmyskerlerdıŋ ädıl jazalanbauy, olardyŋ ıs-äreketıne zaŋdyq-qūqyqtyq tūrǧydan dūrys baǧa bermeu, qylmysty bolǧan qazaqstandyqtardy jazalauǧa kelgende etnikalyq sipatqa qarai «alalau» derekterı barlyq äleumettık toptar arasyndaǧy alabötendıktı oiatyp, olardy bır-bırıne qarsy qoiatyn faktor ekendıgın eskeruımız kerek.
Mysaly, 2007 jyly Eŋbekşıqazaq audany, Malovodnoe auylynda qazaqtar men şeşender arasynda etnikalyq qaqtyǧys būrq ete qalǧanda Bas prokuraturanyŋ «öz küşıne» mıngenı aitylady. Bas prokuraturanyŋ būl taqyrypty qozǧauǧa tyiym salyp, qaqtyǧys oryn alǧan kezde-aq BAQ jetekşılerıne, äsırese internet saittarynyŋ ielerıne qataŋ eskertpe jıbergenı habarlanady. Ol eskertpede qaqtyǧys jaiynda material jariialaǧany üşın ǧana emes, tıptı oǧan tüsınık bergenı üşın de qylmystyq jauapqa tartu jönınde jazylǧan degen derek bar.
Köpşılıgı būl qandy qaqtyǧystyŋ sebebı men mänı älı künge tolyq aşylǧan joq dep sanaidy. Qazaqstannyŋ būqaralyq aqparat qūraldary būl taqyrypty qoǧamǧa öte jūpyny türde jetkızdı. Bas prokuratura būl taqyrypta qozǧauǧa tyiym salyp, qaqtyǧys oryn alǧan kezde-aq BAQ jetekşılerıne, äsırese internet saittarynyŋ ielerıne qataŋ eskertpe jıberdı. Ol eskertpede qaqtyǧys jaiynda material jariialaǧany üşın ǧana emes, tıptı oǧan tüsınık bergenı üşın de qylmystyq jauapqa tartu jönınde aitylǧan edı.
Ädette, etnikalyq qaqtyǧysqa dūrys baǧa bermeu, ony aşyq talqylaudan tartynu, jūqaltaŋ etıp körsetu – dürdarazdyqtyŋ «ǧūmyryn ūzartyp» beredı.
Al, auyl tūrǧyndary būqaralyq aqparat qūraldaryna mūndai etnikalyq qaqtyǧystyŋ auqymdy sipat aluyna ne türtkı bolyp otyrǧandyǧyn aşyq aitpaq bolǧan. Olar ūlttyq mass mediaǧa etnostar arasyndaǧy äleumettık teŋsızdık, jemqorlyq, paraqorlyq sekıldı faktorlar dep berıp otyrǧanyn habarlaǧan.
Sonymen qatar, etnikalyq qaqtyǧystardyŋ basym bölıgı zorlyq-zombylyq, qorlyq körsetu, azaptau men zäbır körsetu derekterımen tyǧyz bailanysty. Auyr qylmys derekterınıŋ etnikalyq qaqtyǧystarǧa ūlasuy Qazaqstanda jiı bolady. Bırneşe etnostar tyǧyz qonystanǧan oŋtüstık aimaqtarda qazaqtar men kürdterdıŋ, qazaqtar men türıkterdıŋ, qazaqtar men täjıkterdıŋ arasynda bolǧan 2007 (Maiatas oqiǧasy), 2015 (Saraǧaş audany, Bostandyq auylyndaǧy oqiǧa), 2016 jylǧy (Qarakemer oqiǧasy) dürdarazdyqtardyŋ barlyǧynda kämelettık jasqa tolmaǧandardy azaptau, azǧyndyqpen zorlau, jasöspırımderge qorlyq körsetu jäne öltıru syndy derekter bar. Būl – qūqyq qorǧau organdary qyzmetınıŋ sapasyn küşeitu men ony tolyqqandy modernizasiialau qajet ekendıgın körsetedı.
Qazaqstan tarihyndaǧy etnikalyq qaqtyǧystyŋ bırı 2020 jyldyŋ aqpan aiynda Jambyl oblysy, Qordai audanynda boldy. Qazaqtar men düngender arasyndaǧy qaqtyǧysqa sebepker bolǧan jait ūlty qazaq qariianyŋ soqqyǧa jyǧyluy men polisiia ökılderıne körsetılgen qarsylyq bolatyn. Qaqtyǧys saldarynan 11 adam qaza tapty, 185 adam medisinalyq kömekke jügındı, 23 myŋnan astam tūrǧyn körşı Qyrǧyzstan aumaǧyna ötıp ketuge tyrysty. Resmi derekterge säikes, qaqtyǧys saldarynan 39 tūrǧyn üi, 20 kommersiialyq nysan jäne 47 kölık örtengen. Materialdyq şyǧyn 1,7 mlrd teŋgenı qūrady. Sot prosessterı 50-den astam adamdy kınälı dep tauyp, ūzaq jylǧa bas bostandyǧynan aiyrdy.
ETNİKALYQ QAQTYǦYSTYŊ QALAI ALDYN ALAMYZ?
Qazaqstan saiasatynda ūlttyq bıregeilıktı qalyptastyrudyŋ bırqatar önımdı baǧyttaryn tömendegıdei sanamaǧanymyz dūrys: – Elımızdıŋ barlyq azamattary üşın mümkındıkter teŋdıgı, ortaqtyq pen bıryŋǧai azamattyqtyŋ damuyna kepıldık beru; – Etnikalyq tüsınıspeuşılık sebepterınıŋ joiyluyn, barlyq etnikalyq toptar qūqyqtarynyŋ teŋ boluyn qamtamasyz etu; – Qoǧamymyzdaǧy dəulettıler men jarlylardyŋ arasyndaǧy aiyrmaşylyqty azaitu jəne auyl men öŋır problemasyna ünemı erekşe köŋıl bölu; – Ötpelı jəne keiıngı kezeŋderde paida bolatyn əleumettık problemalardy ūdaiy, tabandy türde şeşıp otyru; – Ūzaq merzımdı bolaşaqta saiasi tūraqtylyqty da, qoǧamnyŋ toptasuyn da qamtamasyz etetın bai Qazaqstandy barynşa jıgerlı türde qalyptastyru; – Adamdar arasyndaǧy qarym-qatynas pen kommunikasiialyq bailanystardyŋ barlyq nysandaryn damytu; – Bılım beru ısın jetıldıru men "sanaui damudy" qamtamasyz eu (zertteu ortalyqtary, beiındık mektepter, mädeniet ordalary t.b); – Ər türlı konfessiialar arasyndaǧy özara qūrmet, tözımdılıkpen senımdı qarym-qatynastardy nyǧaitu.Etnikalyq qaqtyǧystar – konfliktologiianyŋ şetı de şegı de körınbeitın eŋ kürdelı baǧyty. Etnikalyq qaqtyǧystardy boldyrmaudyŋ basty joly – qūqyqtyq memleket pen azamattyq qoǧam qūru. Qazaqstandaǧy etnikalyq qaqtyǧystardy boldyrmauda, bıtımgerlıkke boilauda «dın» kategoriiasy öte maŋyzdy.
Bızdıŋ eldegı etnika ökılderınıŋ basym bölıgı islam dının ūstanady, al İslam dını men memleket tıldı ortaq qūndylyq retınde qarastyru, şynaiy demokratiialyq damu jolyna tüsu, qūqyqtyq memleketke, «innovator», «inntellektı joǧary» elge ainalu – Qazaqstandaǧy etnikalyq qaqtyǧystardy şeşudıŋ basty faktory.
Dastan Qastai
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU oqytuşysy
"Adyrna" ūlttyq portaly
