Qazir búkil Qazaqstan aýmaǵynda respýblıkalyq, oblystyq hám aýdandyq resmı basylymdar buqaralyq aqparat quraly retindegi negizgi mindetin tıisti dárejede atqara almaı otyr. Óıtkeni, sońǵy on shaqty jyl bederinde elimizdegi jýrnalıstıka salasy tolyq toqyraý dáýirin bastan keshýde.
Mundaı toqyraýǵa tap bolýymyzdyń basty sebebi ınternet keńistigindegi áleýmettik jelilerdiń qarqyndy damýy bolǵanyn joqqa shyǵara almaımyz. Dese de, dástúrli medıaqural gazetterdiń tynysyn ashýdyń joly joq pa? Osy suraqqa áletimizshe jaýap izdep kórsek...
Qazir áleýmettik jeli paıdalanýshylarynyń oınaqy aqparat taratýǵa, demokratııalyq qoǵam úderisine saı kez-kelgen jeke tulǵanyń enzýrasyz óz oıyn aıtýǵa, tipti qoǵamdyq rezonans týǵyzýǵa múmkindigi bar. Al, dástúrli medıa oınaqy aqparat taratyp, enzýrasyz oı aıtýǵa, sóıtip qoǵamdyq rezonans týǵyzýyna ne kedergi?
Elimizdiń saıası-ekonomıkalyq, qoǵamdyq-mádenı ómiriniń aınasy sanalatyn basylymdardyń tynysyn qaıta ashý arqyly memlekettik gazetterdi oqylymdy etýge bolmaı ma? Jyl saıyn memleketten mıllıardtaǵan qarjy alatyn basylymdardy zaman kóshine ilestirýdiń tóte joly qandaı? Halyqqa da, bılikke de qajetti kontent týǵyzýǵa ne kedergi bolyp otyr? Zaman aǵymyna saı jańashyl basylym jasaýdyń jańa konepııasy qandaı bolmaq kerek? Press-relızdik sıpattaǵy óli materıaldardy tiri maqalaǵa aınaldyrýdyń joly joq pa?
Elimizdegi joǵalýdyń aldynda turǵan gazetterdi damytý úshin aldymen osy suraqtarǵa tolyq jaýap berilýi kerek. Sonda ǵana azamattyq jýrnalıstıka men resmı jýrnalıstıka bir-biriniń aldyn oramaı, eki kúshtiń aǵyny bir arnaǵa toǵysyp, memleket ıdeologııasyn durys yrǵaqty jolmen nátıjeli nasıhattaýǵa jol ashylady.
Ol úshin ne istemek kerek?
JALQYDAN – JALPYǴA...
Qazir basylymdar resmı stıldegi, jalpylama negizdegi, madaq-maqtaý sarynyndaǵy materıaldardy jarııalaýmen shektelip otyr. Bul Ahmet Baıtursynuly aıtqan «Gazet halyqtyń kózi, qulaǵy hám tili» degen qaǵıdadan alshaq ketkendik. Jalpyǵa aıtylǵan sóz, sóılem, oı jalqyǵa eshqashan da áser ete almaıdy. Sondyqtan, memleket ıdeologııasy basylym betinde nasıhattalǵanda «JALQYDAN – JALPYǴA» degen prınıpti basshylyqqa alýy kerek. Resmı aqparat, resmı statıstıka, resmı málimetter, jalqynyń fonymen ǵana halyqqa usylylýy tıis.
JALQY degen bir ǵana – Adam. Adam – Tulǵa.
Mysaly, qazirgi memqyzmetkerdiń basylymǵa bergen kez-kelgen bir suhbatyn alaıyq. Ol jerde aldyn-ala daıyndalǵan suraq, ol suraqqa resmı derekti syqastyra bergen resmı jaýaptan basqa eshteńe oqymaısyz. Bul materıaldy solǵyndatyp, ony eshkim de oqymaıtyn hálge túsiredi.
Suhbat alýshy keıipkerdiń (suhbat berýshiniń) adamdyq kelbetin, ómirlik ustanymyn, tulǵa retindegi dúnıetanymyn ashýǵa múlde talpynys jasamaıdy. Eger maqalany daıyndaýshy jýrnalıst bir kún boıy keıipkerimen birge júrse, onyń qym-qýyt jumysynyń qıyndyǵyn sezinse, jumys isteý stılin kózben kórip, zertteýge múmkindik alsa, tilshiniń daıyndaǵan kontenti kez-kelgen oqyrmanǵa qyzyq bolar edi. Sol jalqy keıipkerdiń, ıaǵnı suhbat berýshiniń adamdyq kelbeti, iskerligi arqyly máselen oblystyq ákimdiktiń jumysynyń qalaı júrip jatqanyn JALPY halyqqa shynaıy jetkizýge bolar edi
Túsinikti bolý úshin taǵy bir mysal aıtalyq. Bir jumyssyz adam kásip ashty delik. Ol adam Tulǵa retinde kásibiniń syryn, halyqqa tıgizip otyrǵan paıdasyn, osy joldaǵy qıyndyqtar men kedergilerdi qalaı jeńgenin, memlekettiń bıznesti yntalandyrý baǵdarlamasyna qalaı ilikkenin tarqatyp aıtyp beredi. Álgi maqalanyń túıininde dál osy adam sııaqty bir jyldyń ishinde memleketten qansha kásipkerdiń qarjylandyrylǵany, ıa basqa da resmı statıstıkalardy jarııalaýǵa bolady. Jalqyny mysal ete otyryp, Jalpyǵa ortaq kontent usyný degen osy.
HALYQTYQ PROBLEMALARDY KÓTERÝ JAIY
El-jurt, halyq, buqara bolǵan jerde túrli problemalar kezdesedi. Ol aýyz sý, jol, kommýnaldyq qyzmetter, áldiniń álsizge álimjettigi, el ishindegi túrli zańsyzdyq, keıbir jaǵdaıda buqaranyń quqynyń qorǵalmaı, úniniń estilmeı qalýy sııaqty problemalar bolýy múmkin. Ony jazý, ýshyqqan ahýaldy sheshýdiń jolyn izdeý, másele kóterýshi buqara ókili men soǵan jaýapty organnyń ortasynda altyn-kópirge aınalý aldymen resmı basylymdardyń maqsaty bolýy tıis. Iaǵnı, túrli synnan dál ýaǵynda nátıje shyǵaryp, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev aıtqan «Estıtin úkimet» ıdeıasynyń shynaıy júzege asyrýshy eń aldymen memlekettik gazetter bolýǵa mindetti.
Qazir oblystyq basylymdar «barlyǵy derlik» problema kóterý degen negizgi mindetinen «bosatylǵan». Sol úshin de azamattyq jýrnalıstıka ókilderi problema kóterip, qoǵamdyq rezonans týǵyzyp, ony resmı organdar sheship, nátıjesinde halyqqa qyzmet etken memorgannyń eńbegi ekinshi planǵa ysyrylyp, sol problemany kóterýshi azamattyq jýrnalıstıkanyń ókili barlyq abyroıdy enshilep ketip jatyr. Bul «bloger-batyr bolmasa, memlekettik qyzmetkerler mindetin durys atqarmaıdy» degen syńarjaq pikirdiń beleń alýyna septesýde. Halyq sol úshin de blogerlerge júginip, shý shyǵarǵandy, jalpy qoǵamnyń aıǵaıymen problemasyn sheshkizgendi qup kóredi. Memlekettiń, ıa oblys bıýdjetinen qarjylandyrylatyn basylym halyqtyń máselesin kóterip, oǵan tıisti organ reakııa tanytyp, máseleni aıǵaı-shýsyz sheshse, jeke blogerdiń batyrǵa aınalý úrdisi saıabyrsyp, memlekettik basylymnyń qyzmeti óz deńgeıine kóteriler edi. Sondyqtan, gazet alǵashqy betinen-aq qat-qat probleamalarǵa oryn berý arqyly elimizdegi túrli salanyń sergek jumys isteýine yqpal etýge tıis dep bilemiz.
Búgingi tańda halyqtyń pikiri men bıliktiń kózqarasy talasqa túsip qalǵan kezde, memlekettik BAQ-ta bıliktiń múddesin túsindirý isi solǵyn shyǵyp jatady. Iaǵnı, tek maqtaý-madaqpen kún kórgen basylymnyń únimen eshkimniń de, tipti sol óńirde qyzmet etetin memqyzmetkerdiń ózi sanasqysy kelmeıdi. Sondyqtan, basylym betine halyqtyń da, bıliktiń de pikirine teń oryn berip, óńirlerdiń ıdeologııa jumysyn shıratýǵa bolady. Bul jaıt oblystyq deńgeıdegi túrli basqarmalar, aýdan ákimderi, basqa da memlekettik mekemeler gazettiń synyna qalmaý úshin de jumys qarqynyn arttyrýyna septigin tıgizer edi.
Bir sózben aıtqanda, oblystaǵy kúrdeli problemalar men oqıǵalardyń ortasynda memlekettik basylymdardyń tilshisi de eń aldymen jetýi kerek. Sol jerden naq, shynaıy aqparat taratyp, basylym mindetin adal atqarýy tıis.
ShARALARDYŃ ShYRMAÝY...
Búgingi tańda memlekettik basylymdardyń oqylymdy bolmaýynyń taǵy bir sebebi bar. Gazetter óńirde ótip jatqan túrli sharalardyń shyrmaýynda qalyp, sony óli maqalalarmen «nasıhattaýdyń» aıasynan shyǵa almaı keledi. Ýaqyty ótip ketken áldebir shara, oǵan kelgen qonaqtar, merekelik-kóńil kúı, ǵylymı konferenııa, jıyn-toılardyń eseptik jazbalary, t.b aqparattardy oqyrman eshqashan da kádesine jaratqan emes. Mundaı shara aqparat stılinde júgirtpe jańalyqpen gazettiń saıtynda jedel jarııalanyp, aqparat tutynýshynyń jańalyqty der kezinde bilý quqyn saqtaý kerek. Internette jarııalanǵan, úsh kún buryn ótip ketken sharaǵa tórtinshi kúni gazet betinen oryn berýge bolmaıdy. Iaǵnı, sharalar shyrmaýy yǵysyp, onyń ornyn saraptamalyq, zertteý, reportajdyq materıaldar basýy tıis.
Qazir oblystyq gazetter ár aýdannan osyndaı «ótti, ketti» jańalyq jınaýmen, sol «ótti, ketti» jańalyqpen oblystyń búkil óńirlerin qamtyp otyrmyz, osylaı aqparattyq saıasatty júrgizip jatyrmyz deýmen kún kórýde... Bul úrdis jýrnalıstıkanyń shyǵarmashylyq turǵydan kemeldenýine kedergi bolyp otyr.
Sondyqtan, ınternet saıttar damyp, aqparat alý jyldamdyǵy qarqyn alǵan dáýirde gazet betinde ýaqyty ótip, mańyzyn joǵaltqan jańalyqty jarııalaý – zaman kóshinen qalý. Qazir aqparatqa degen kózqaras múldem basqa formaǵa aýysyp jatyr. Sondyqtan jyldam aqparat taratý, ótken oqıǵalarmen der kezinde halyqty qulaqtandyrý mindeti gazet saıtynyń enshisine berilýi kerek.
PRESS-RELIZDIK MAQALALAR
Qazir memleketimizdegi ár sala, ár mekeme óz jumystaryn nasıhattaý úshin baspasóz paraǵyn (press-relız) daıyndaıdy. Sol press-relızdik mátinder sál ǵana redakııalanyp, bastapqy kúıin ózgertpesten gazet betinde jarııalaı salý beleń aldy. Ras, press-relız degen jarııalaýǵa bolady degen aqparattardyń jıyntyǵy. Sol jıyntyq aqparattyń bárin syqastyryp, gazet betine kóshire salý basylymnyń baǵyn ashpaıdy. Oblystyq basylym tilshileri ondaı mátinderdi, press-relızderdi qolyna alǵan soń, aqparat jiberýshi tarappen baılanysqa shyǵyp, mátindi damytyp, oınaqy formamen, qyzyqty maqala etip qaıta daıarlaýy kerek. Bolmasa, minezsiz maqala oqylmaıdy, oqylmaǵan dúnıemen ıdeologııalyq jumystar júrmeıdi.
«NE ISTEMEK KEREK?» NEMESE IDEIa QAZANY TÝRALY...
Árıne, aıta bersek, mundaı problemalar shash-etekten. Memleketti BAQ-ty jandandyrý úshin ne istemek kerek?
Menińshe, gazetter baǵytyna ózgertý engizip, birinshiden jańa ıdeıalardyń qazanyna aınalýy kerek. El ishindegi sala mamandarynyń, ǵalym, ónertapqysh, bıznesmen, ıa belsendi buqaranyń halyqtyq jobalaryn, ıaǵnı jańa ıdeıalaryn gazet betinde úzdiksiz jarııalaýy qajet. Qazir ár adamnyń basynda san túrli ıdeıa bar. Onyń deni arman sıpatynda ǵana qalyp, aqparattyq qoldaý bolmaǵannan keıin iske aspaı qalýda. Mysaly, Shopyq Shokınniń Ile ózenin bógep, energııa óndirý jobasyn Dinmuhammed Qonaev oqyp shyǵyp, sonyń nátıjesinde Qapshaǵaı kóli paıda boldy. Búgingi tańda oblys ortalyǵyna aınalǵan Qonaev qalasynyń negizi qalandy. Gazet kúndelikti ýaqyty ótip ketken aqparattar shyrmaýynan bosap, osyndaı adamzat balasynyń ıgiligine jaraıtyn ıdeıalardy nasıhattaý jolyna túsýi tıis. Oblystyq gazet ǵylymı jumystar, ınnovaııa jańalyqtar, zamanaýı ıdeıalardy oqylymdy maqalaǵa aınaldyryp, el ıgiligine usyna alsa, oqyrmandy májbúrli túrde gazetke jazdyrý dertinen de qutylýǵa bolar edi.
OQYRMANMEN BAILANYS
Gazetterdiń oqylmaýynyń taǵy bir sebebi basylymnyń oqyrmandarmen baılanys dástúriniń úzilip qalýynan. Oqyrman neni qalaıdy, gazet betinen neni oqyǵysy keledi? Buǵan sońǵy jyldary múldem mán berilmeı keledi. Gazet janynan qosymshalar shyǵarý, oqyrmandardyń jas ereksheligine qaraı qajetti kontent óndirý, oqyrmanǵa hat jiberý, odan qaıta hat alyp, el ishinen avtorlar tartý, ol avtorlardyń jańashyl ıdeıasyna qoldaý kórsetý basty nazarǵa shyǵý kerek. Oqyrmanmen baılanystyń bolmaýy dalaǵa sóıleýmen teń dúnıe.
KADRLAR TAPShYLYǴY
Basylymdardyń toqyraýǵa túsýiniń basty sebepterliń biri – jýrnalıstıkanyń mán-mańyzyn jan-tánimen sezine alatyn kadrlardyń joqtyǵy.
Kadrlardy izdeý, bar kadrlardy respýblıkalyq basylymdardan tájiıbeden ótkizý, jýrnalıstıkanyń qazanynda qaınaǵan mamandardyń master-klastaryn ótkizý, gazet kadrlaryn myqty mamandarǵa shákirt etip, tálimin alý jumystary júrýi kerek. Memlekettik basylymdar elimizdegi jýrnalıst kadrlardy naqty tájirıbemen daıyndaıtyn ınstıtýt dárgeıine kóterilmeı, oqyrmandy qanaǵattandyratyn basylym jasaý múmkin emes. Ýnıversıtetti jańa támamdaǵan jas mamandardy qyzmetke shaqyryp, olarǵa tájirıbeli mamandardy ustaz etip, bul kedergini joıýǵa bolady.
TÚIIN
Maqalada gazetterdiń zaman kóshine ilese almaı otyrǵanynyń basty birneshe sebebi ataldy.
Olar:
- Jalpylama maqalalardy joıý;
- Halyqtyń problemasyn kóterý;
- «Sharalar shyrmaýynda qalmaý;
- Press-relızdik óli maqalalar jarııalamaý;
- Ideıa qazanyna aınalý;
- Oqyrmanmen baılanys ornatý;
- Kadr tapshylyǵyn sheshý.
Osy basty jeti problemany sheshýdiń tóte jolyn salanyń arnaıy mamandarymen birigip tabýǵa tıispiz! Áıtpese, gazet-jýrnalǵa degen qoǵam kózqarasyn ózgertý múmkin emes.
Qanat Birlikuly
«Adyrna» ulttyq portaly
