Jalqydan jalpyǧa jetpegen jetım ün. Gazetterge qaitse jan bıtedı?

Qazır bükıl Qazaqstan aumaǧynda respublikalyq, oblystyq häm audandyq resmi basylymdar būqaralyq aqparat qūraly retındegı negızgı mındetın tiıstı därejede atqara almai otyr. Öitkenı, soŋǧy on şaqty jyl bederınde elımızdegı jurnalistika salasy tolyq toqyrau däuırın bastan keşude. Mūndai toqyrauǧa tap boluymyzdyŋ basty sebebı internet keŋıstıgındegı äleumettık jelılerdıŋ qarqyndy damuy bolǧanyn joqqa şyǧara almaimyz. Dese de, dästürlı mediaqūral gazetterdıŋ tynysyn aşudyŋ joly joq pa? Osy sūraqqa äletımızşe jauap ızdep körsek... Qazır äleumettık jelı paidalanuşylarynyŋ oinaqy aqparat taratuǧa, demokratiialyq qoǧam üderısıne sai kez-kelgen jeke tūlǧanyŋ senzurasyz öz oiyn aituǧa, tıptı qoǧamdyq rezonans tuǧyzuǧa mümkındıgı bar. Al, dästürlı media oinaqy aqparat taratyp, senzurasyz oi aituǧa, söitıp qoǧamdyq rezonans tuǧyzuyna ne kedergı? Elımızdıŋ saiasi-ekonomikalyq, qoǧamdyq-mädeni ömırınıŋ ainasy sanalatyn basylymdardyŋ tynysyn qaita aşu arqyly memlekettık gazetterdı oqylymdy etuge bolmai ma? Jyl saiyn memleketten milliardtaǧan qarjy alatyn basylymdardy zaman köşıne ılestırudıŋ töte joly qandai? Halyqqa da, bilıkke de qajettı kontent tuǧyzuǧa ne kedergı bolyp otyr? Zaman aǧymyna sai jaŋaşyl basylym jasaudyŋ jaŋa konsepsiiasy qandai bolmaq kerek? Press-relizdık sipattaǧy ölı materialdardy tırı maqalaǧa ainaldyrudyŋ joly joq pa? Elımızdegı joǧaludyŋ aldynda tūrǧan gazetterdı damytu üşın aldymen osy sūraqtarǧa tolyq jauap berıluı kerek. Sonda ǧana azamattyq jurnalistika men resmi jurnalistika bır-bırınıŋ aldyn oramai, ekı küştıŋ aǧyny bır arnaǧa toǧysyp, memleket ideologiiasyn dūrys yrǧaqty jolmen nätijelı nasihattauǧa jol aşylady. Ol üşın ne ıstemek kerek? JALQYDAN – JALPYǦA... Qazır basylymdar resmi stildegı, jalpylama negızdegı, madaq-maqtau sarynyndaǧy materialdardy jariialaumen şektelıp otyr. Būl Ahmet Baitūrsynūly aitqan «Gazet halyqtyŋ közı, qūlaǧy häm tılı» degen qaǧidadan alşaq ketkendık. Jalpyǧa aitylǧan söz, söilem, oi jalqyǧa eşqaşan da äser ete almaidy. Sondyqtan, memleket ideologiiasy basylym betınde nasihattalǧanda «JALQYDAN – JALPYǦA» degen prinsiptı basşylyqqa aluy kerek. Resmi aqparat, resmi statistika, resmi mälımetter, jalqynyŋ fonymen ǧana halyqqa ūsylyluy tiıs. JALQY degen bır ǧana – Adam. Adam – Tūlǧa. Mysaly, qazırgı memqyzmetkerdıŋ basylymǧa bergen kez-kelgen bır sūhbatyn alaiyq. Ol jerde aldyn-ala daiyndalǧan sūraq, ol sūraqqa resmi derektı syqastyra bergen resmi jauaptan basqa eşteŋe oqymaisyz. Būl materialdy solǧyndatyp, ony eşkım de oqymaityn hälge tüsıredı. Sūhbat aluşy keiıpkerdıŋ (sūhbat beruşınıŋ) adamdyq kelbetın, ömırlık ūstanymyn, tūlǧa retındegı dünietanymyn aşuǧa mülde talpynys jasamaidy. Eger maqalany daiyndauşy jurnalist bır kün boiy keiıpkerımen bırge jürse, onyŋ qym-quyt jūmysynyŋ qiyndyǧyn sezınse, jūmys ısteu stilın közben körıp, zertteuge mümkındık alsa, tılşınıŋ daiyndaǧan kontentı kez-kelgen oqyrmanǧa qyzyq bolar edı. Sol jalqy keiıpkerdıŋ, iaǧni sūhbat beruşınıŋ adamdyq kelbetı, ıskerlıgı arqyly mäselen oblystyq äkımdıktıŋ jūmysynyŋ qalai jürıp jatqanyn JALPY halyqqa şynaiy jetkızuge bolar edı Tüsınıktı bolu üşın taǧy bır mysal aitalyq. Bır jūmyssyz adam käsıp aşty delık. Ol adam Tūlǧa retınde käsıbınıŋ syryn, halyqqa tigızıp otyrǧan paidasyn, osy joldaǧy qiyndyqtar men kedergılerdı qalai jeŋgenın, memlekettıŋ biznestı yntalandyru baǧdarlamasyna qalai ılıkkenın tarqatyp aityp beredı. Älgı maqalanyŋ tüiınınde däl osy adam siiaqty bır jyldyŋ ışınde memleketten qanşa käsıpkerdıŋ qarjylandyrylǧany, ia basqa da resmi statistikalardy jariialauǧa bolady. Jalqyny mysal ete otyryp, Jalpyǧa ortaq kontent ūsynu degen osy. HALYQTYQ PROBLEMALARDY KÖTERU JAIY El-jūrt, halyq, būqara bolǧan jerde türlı problemalar kezdesedı. Ol auyz su, jol, kommunaldyq qyzmetter, äldınıŋ älsızge älımjettıgı, el ışındegı türlı zaŋsyzdyq, keibır jaǧdaida būqaranyŋ qūqynyŋ qorǧalmai, ünınıŋ estılmei qaluy siiaqty problemalar boluy mümkın. Ony jazu, uşyqqan ahualdy şeşudıŋ jolyn ızdeu, mäsele köteruşı būqara ökılı men soǧan jauapty organnyŋ ortasynda altyn-köpırge ainalu aldymen resmi basylymdardyŋ maqsaty boluy tiıs. Iаǧni, türlı synnan däl uaǧynda nätije şyǧaryp, Prezident Qasym-Jomart Toqaev aitqan «Estitın ükımet» ideiasynyŋ şynaiy jüzege asyruşy eŋ aldymen memlekettık gazetter boluǧa mındettı. Qazır oblystyq basylymdar «barlyǧy derlık» problema köteru degen negızgı mındetınen «bosatylǧan». Sol üşın de azamattyq jurnalistika ökılderı problema köterıp, qoǧamdyq rezonans tuǧyzyp, ony resmi organdar şeşıp, nätijesınde halyqqa qyzmet etken memorgannyŋ eŋbegı ekınşı planǧa ysyrylyp, sol problemany köteruşı azamattyq jurnalistikanyŋ ökılı barlyq abyroidy enşılep ketıp jatyr. Būl «bloger-batyr bolmasa, memlekettık qyzmetkerler mındetın dūrys atqarmaidy» degen syŋarjaq pıkırdıŋ beleŋ aluyna septesude. Halyq sol üşın de blogerlerge jügınıp, şu şyǧarǧandy, jalpy qoǧamnyŋ aiǧaiymen problemasyn şeşkızgendı qūp köredı. Memlekettıŋ, ia oblys biudjetınen qarjylandyrylatyn basylym halyqtyŋ mäselesın köterıp, oǧan tiıstı organ reaksiia tanytyp, mäselenı aiǧai-şusyz şeşse, jeke blogerdıŋ batyrǧa ainalu ürdısı saiabyrsyp, memlekettık basylymnyŋ qyzmetı öz deŋgeiıne köterıler edı. Sondyqtan, gazet alǧaşqy betınen-aq qat-qat probleamalarǧa oryn beru arqyly elımızdegı türlı salanyŋ sergek jūmys ısteuıne yqpal etuge tiıs dep bılemız. Bügıngı taŋda halyqtyŋ pıkırı men bilıktıŋ közqarasy talasqa tüsıp qalǧan kezde, memlekettık BAQ-ta bilıktıŋ müddesın tüsındıru ısı solǧyn şyǧyp jatady. Iаǧni, tek maqtau-madaqpen kün körgen basylymnyŋ ünımen eşkımnıŋ de, tıptı sol öŋırde qyzmet etetın memqyzmetkerdıŋ özı sanasqysy kelmeidı. Sondyqtan, basylym betıne halyqtyŋ da, bilıktıŋ de pıkırıne teŋ oryn berıp, öŋırlerdıŋ ideologiia jūmysyn şiratuǧa bolady. Būl jait oblystyq deŋgeidegı türlı basqarmalar, audan äkımderı, basqa da memlekettık mekemeler gazettıŋ synyna qalmau üşın de jūmys qarqynyn arttyruyna septıgın tigızer edı. Bır sözben aitqanda, oblystaǧy kürdelı problemalar men oqiǧalardyŋ ortasynda memlekettık basylymdardyŋ tılşısı de eŋ aldymen jetuı kerek. Sol jerden naq, şynaiy aqparat taratyp, basylym mındetın adal atqaruy tiıs. ŞARALARDYŊ ŞYRMAUY... Bügıngı taŋda memlekettık basylymdardyŋ oqylymdy bolmauynyŋ taǧy bır sebebı bar. Gazetter öŋırde ötıp jatqan türlı şaralardyŋ şyrmauynda qalyp, sony ölı maqalalarmen «nasihattaudyŋ» aiasynan şyǧa almai keledı. Uaqyty ötıp ketken äldebır şara, oǧan kelgen qonaqtar, merekelık-köŋıl küi, ǧylymi konferensiia, jiyn-toilardyŋ eseptık jazbalary, t.b aqparattardy oqyrman eşqaşan da kädesıne jaratqan emes. Mūndai şara aqparat stilınde jügırtpe jaŋalyqpen gazettıŋ saitynda jedel jariialanyp, aqparat tūtynuşynyŋ jaŋalyqty der kezınde bılu qūqyn saqtau kerek. İnternette jariialanǧan, üş kün būryn ötıp ketken şaraǧa törtınşı künı gazet betınen oryn beruge bolmaidy. Iаǧni, şaralar şyrmauy yǧysyp, onyŋ ornyn saraptamalyq, zertteu, reportajdyq materialdar basuy tiıs. Qazır oblystyq gazetter är audannan osyndai «öttı, kettı» jaŋalyq jinaumen, sol «öttı, kettı» jaŋalyqpen oblystyŋ bükıl öŋırlerın qamtyp otyrmyz, osylai aqparattyq saiasatty jürgızıp jatyrmyz deumen kün körude... Būl ürdıs jurnalistikanyŋ şyǧarmaşylyq tūrǧydan kemeldenuıne kedergı bolyp otyr. Sondyqtan, internet saittar damyp, aqparat alu jyldamdyǧy qarqyn alǧan däuırde gazet betınde uaqyty ötıp, maŋyzyn joǧaltqan jaŋalyqty jariialau – zaman köşınen qalu. Qazır aqparatqa degen közqaras müldem basqa formaǧa auysyp jatyr. Sondyqtan jyldam aqparat taratu, ötken oqiǧalarmen der kezınde halyqty qūlaqtandyru mındetı gazet saitynyŋ enşısıne berıluı kerek. PRESS-RELİZDIK MAQALALAR Qazır memleketımızdegı är sala, är mekeme öz jūmystaryn nasihattau üşın baspasöz paraǧyn (press-reliz) daiyndaidy. Sol press-relizdık mätınder säl ǧana redaksiialanyp, bastapqy küiın özgertpesten gazet betınde jariialai salu beleŋ aldy. Ras, press-reliz degen jariialauǧa bolady degen aqparattardyŋ jiyntyǧy. Sol jiyntyq aqparattyŋ bärın syqastyryp, gazet betıne köşıre salu basylymnyŋ baǧyn aşpaidy. Oblystyq basylym tılşılerı ondai mätınderdı, press-relizderdı qolyna alǧan soŋ, aqparat jıberuşı tarappen bailanysqa şyǧyp, mätındı damytyp, oinaqy formamen, qyzyqty maqala etıp qaita daiarlauy kerek. Bolmasa, mınezsız maqala oqylmaidy, oqylmaǧan düniemen ideologiialyq jūmystar jürmeidı. «NE ISTEMEK KEREK?» NEMESE İDEIа QAZANY TURALY... Ärine, aita bersek, mūndai problemalar şaş-etekten. Memlekettı BAQ-ty jandandyru üşın ne ıstemek kerek? Menıŋşe, gazetter baǧytyna özgertu engızıp, bırınşıden jaŋa ideialardyŋ qazanyna ainaluy kerek. El ışındegı sala mamandarynyŋ, ǧalym, önertapqyş, biznesmen, ia belsendı būqaranyŋ halyqtyq jobalaryn, iaǧni jaŋa ideialaryn gazet betınde üzdıksız jariialauy qajet. Qazır är adamnyŋ basynda san türlı ideia bar. Onyŋ denı arman sipatynda ǧana qalyp, aqparattyq qoldau bolmaǧannan keiın ıske aspai qaluda. Mysaly, Şopyq Şokinnıŋ Ile özenın bögep, energiia öndıru jobasyn Dınmūhammed Qonaev oqyp şyǧyp, sonyŋ nätijesınde Qapşaǧai kölı paida boldy. Bügıngı taŋda oblys ortalyǧyna ainalǧan Qonaev qalasynyŋ negızı qalandy. Gazet kündelıktı uaqyty ötıp ketken aqparattar şyrmauynan bosap, osyndai adamzat balasynyŋ igılıgıne jaraityn ideialardy nasihattau jolyna tüsuı tiıs. Oblystyq gazet ǧylymi jūmystar, innovasiia jaŋalyqtar, zamanaui ideialardy oqylymdy maqalaǧa ainaldyryp, el igılıgıne ūsyna alsa, oqyrmandy mäjbürlı türde gazetke jazdyru dertınen de qūtyluǧa bolar edı. OQYRMANMEN BAILANYS Gazetterdıŋ oqylmauynyŋ taǧy bır sebebı basylymnyŋ oqyrmandarmen bailanys dästürınıŋ üzılıp qaluynan. Oqyrman nenı qalaidy, gazet betınen nenı oqyǧysy keledı? Būǧan soŋǧy jyldary müldem män berılmei keledı. Gazet janynan qosymşalar şyǧaru, oqyrmandardyŋ jas erekşelıgıne qarai qajettı kontent öndıru, oqyrmanǧa hat jıberu, odan qaita hat alyp, el ışınen avtorlar tartu, ol avtorlardyŋ jaŋaşyl ideiasyna qoldau körsetu basty nazarǧa şyǧu kerek. Oqyrmanmen bailanystyŋ bolmauy dalaǧa söileumen teŋ dünie. KADRLAR TAPŞYLYǦY Basylymdardyŋ toqyrauǧa tüsuınıŋ basty sebepterlıŋ bırı – jurnalistikanyŋ män-maŋyzyn jan-tänımen sezıne alatyn kadrlardyŋ joqtyǧy. Kadrlardy ızdeu, bar kadrlardy respublikalyq basylymdardan täjıibeden ötkızu, jurnalistikanyŋ qazanynda qainaǧan mamandardyŋ master-klastaryn ötkızu, gazet kadrlaryn myqty mamandarǧa şäkırt etıp, tälımın alu jūmystary jüruı kerek. Memlekettık basylymdar elımızdegı jurnalist kadrlardy naqty täjıribemen daiyndaityn institut därgeiıne köterılmei, oqyrmandy qanaǧattandyratyn basylym jasau mümkın emes. Universitettı jaŋa tämamdaǧan jas mamandardy qyzmetke şaqyryp, olarǧa täjıribelı mamandardy ūstaz etıp, būl kedergını joiuǧa bolady. TÜIIN Maqalada gazetterdıŋ zaman köşıne ılese almai otyrǧanynyŋ basty bırneşe sebebı ataldy. Olar:

1. Jalpylama maqalalardy joiu;
2. Halyqtyŋ problemasyn köteru;
3. «Şaralar şyrmauynda qalmau;
4. Press-relizdık ölı maqalalar jariialamau;
5. İdeia qazanyna ainalu;
6. Oqyrmanmen bailanys ornatu;
7. Kadr tapşylyǧyn şeşu.

Osy basty jetı problemany şeşudıŋ töte jolyn salanyŋ arnaiy mamandarymen bırıgıp tabuǧa tiıspız! Äitpese, gazet-jurnalǧa degen qoǧam közqarasyn özgertu mümkın emes.

Qanat Bırlıkūly

«Adyrna» ūlttyq portaly