Qoǵamǵa tereń áser etetin kúrdeli jáne kóp qyrly máselelerdiń biri - dinı radıkalızm. Ol halyqtyń dúnıetanymyna jat ıdeologııany taratyp, alaýyzdyq týdyryp, olardy top-topqa bólip, qoǵamnyń berekesin qashyrady, tipti, eldiń ishki dinı ahýalynyń turaqtylyǵy men qaýipsizdigine úlken qater tóndirýi múmkin. Al dinı radıkalızm qaıdan shyqty? Budan qalaı qutylmaq kerek? Osy týraly «Adyrna» tilshisi PhD doktorant, dintanýshy Asyltaı Tasbolatpen suhbattasty.
- Aldymen, dinı radıkalızm degenimiz ne? Osyǵan anyqtama bere ketseńiz.
- Dinı radıkalızm degen uǵymǵa anyqtama bermes buryn, jalpy “din” degen Qudiretti kúshke senim men sol senimge negizdelgen dúnıetanym formasyn túsinip alý qajet. Adamdar álem jaıly, qoǵam jaıly, moral jaıly túsinikterin din arqyly negizdeýge tyrysady. Degenmen, senimge negizdelgen dúnıetanym formasy bolsa da din adamnyń aqylǵa salyp oılanýyn joqqa shyǵarmaýy tıis. Sebebi, hrıstıandyq, ıahýdılik pen ıslam sekildi monoteıstik dinı dástúrlerdegi senim boıynsha qudaı adamdarmen tildesý úshin paıǵambar jiberip otyrady. «Mine, sol qudaı túsirgen qasıetti sózdi, ıaǵnı ýahıdi túsinýde oǵan aqyldy aralastyrýǵa bolmaıdy. Sóz be sóz túsiný qajet. Ol jerde adam aqylyna salyp oılansa, adasyp ketedi. Sondyqtan dinı mátindi sózbe sóz, ómirde qoldaný kerek» degen jerden fýndamentalızm týady. Osydan kelip «biz sııaqty túsinbeıtinder men biz sııaqty oılamaıtyndar – adasqandar» deıtin radıkal túsinik týyndaıdy. Iaǵnı, adasýshylarǵa qatysty biz óte qatqyl mámilede bolýymyz kerek degen túsinikten baryp radıkalızm paıda bolady. Tarıhqa zer salsaq, Islam dininde de, hrıstıan dininde de osy radıkal formadaǵy dinı túsinikke boı aldyrǵan toptar paıda boldy.
- Dinı radıkalızmniń saldary qoǵamǵa qandaı qaýip tóndirýi múmkin?
- Sońǵy kezde Qazaqstandaǵy ekspertterdiń kópshiligi Aýǵanstandy mysalǵa keltirip aıtyp júr. Odan aldyn Sırııa jerinde qanshama bosqyndar Eýropaǵa úı-jaıyn tastap ketýge májbúr boldy. Bul álemdegi jalpy geosaıası jaǵdaıǵa da áser etýde. Sondyqtan Aýǵanstandaǵy talıban radıkaldy uıymynyń bir memleketti basyp alýy úlken oqıǵa. Bul da dinı radıkalızmniń, dinı fanatızmniń bir kórinisi bolsa kerek.
- Onyń aldyn alý úshin ne isteý kerek? Aldyn alý jáne oǵan qarsy turýdyń qandaı ádisteri men strategııalary usynylǵan? Memleket tarapynan jasalyp jatqan is-sharalar bar ma?
- Dinı radıkalızmniń qaýpin aldyn alýymyzǵa bolady. Degenmen aǵartýshylyq baǵytta balama kózqarastar, ǵylymı zertteýler júzege aspaıtyn bolsa, dinı radıkalızm, árıne, qoǵamǵa qaýip tóndirip, tutastaı bir memlekettiń quldyrap ketýine nemese memlekettik bılikten aıyrylyp qalýǵa da alyp bara alatynyn joǵarydaǵy Aýǵanstan bıligin basyp alǵan Talıban qozǵalysynyń áreketinen kórip otyrmyz.
60-shy 70-shi jyldaǵy Taıaý shyǵysta osyndaı dinı radıkaldardyń memleketti shaıqaltqany esimizde. Bizde 2014-2017, 2017-2020, 2020-2023 jyldar aralyǵynda 4 jyldyq dinı ekstremızm jáne terrorızmniń aldyn alý baǵytynda memlekettik baǵdarlamalar júzege asyp keledi. Sonyń ishinde memleket Qazaqstan musylmandar dinı basqarmasynyń ortalyqtanǵan ınstıtýtqa aınalýyna úlken kúsh saldy. Dinı ekstermızmniń aldyn alýda QMDB-men áriptestik baǵytty kúsheıtti. Aǵartýshylyq baǵytynda jumystar júrgizilip jatyr jáne memlekettik organdar men dintanýshy jáne osy QMDB moldalarymen birlese otyryp qoǵamda dinı ekstremızmniń aldyn alý boıynsha ártúrli aqparattyq túsindirý jumystary júrgizilýde.
Bul jerde men bir nárseni aıtqym keledi, atalǵan josparly isti ǵylymı negizde jasaı almadyq. Iaǵnı, ǵylymı zertteýler az. Qoǵamda dástúrli ıslam negizderin quraıtyn matýrıdı, hanafı mázhabtary týraly kóp aıtylady, biraq onyń mán-mazmunyn,epıstemologııasyn, basqa mázhabtardan aıyrmashylyǵyn bizdiń qoǵamda kóp adam bilmeıdi. Osyndaı kóp kemshilik bar.
- Dinı radıkalızmmen kúresýde bilim men sananyń róli qandaı?
- Dinı radıkalızmmen kúresý jalǵyz sol radıkaldardy sottaýmen nemese solarǵa qarsy ýaǵyz aıtýmen ǵana sheshilmeıdi. Qoǵamnyń jalpylama bilim deńgeıi, ómir súrý daǵdysy, odan bólek qoǵamdaǵy áleýmettik jaǵdaıdyń da joǵary bolýy mańyzdy. Qaı jerde bilim joq bolsa, sol jerde áleýmettik jaǵdaı, ekonomıkalyq jaǵdaı tómendep ketse, radıkal din barlyq nárseniń qutqarýshysyna aınalyp ketedi. Bilim salasy damıtyn bolsa, áleýmettik problemalar sheshilse, qoǵamnyń mádenı hám quqyqtyq saýaty kóterilse dindi ustansa da ǵylym men dindi qatar alyp júretin azamattar kóbeıedi dep esepteımin.
«ÁIELDERDI KEMSITÝ HHI ǴASYRDA QANShA JERDEN DINDAR BOLSAŃYZ DA AQYLǴA SYIMAIDY»
- Dinı radıkalızmge qarsy turýdaǵy dinı kóshbasshylar men qaýymdastyqtardyń róli týraly osy tusta aıta ketseńiz.
- Radıkalızmge qarsy turýda dinı kóshbasshylardyń róli mańyzdy. Bizdegi ımam, moldalar áleýmettik jelide óte belsendi bolyp ketti. Solardyń ýaǵyz-nasıhattarynyń qanshalyqty aǵartýshylyq máni bar? Shynymen de olar halyqtyń kózin ashyp jatyr ma? Osyndaı máseleler meni alańdatady.
Men keıbirin qaradym. Biraq demokratııa týraly, memleket týraly túsinikteri óte kertartpa, orta ǵasyrlyq, patsha Qudaıdyń jerdegi kóleńkesi degen naratıvti sol kúıi qoldanady. Áıelderdi qısyq qabyrǵadan jaratylǵan dep orta ǵasyrdaǵy túsinikti retranlıaııalaýmen aınalysady. Áıelderdi kemsitý HHI ǵasyrda qansha jerden dindar bolsańyz da aqylǵa syımaıdy.
Dinı kóshbasshylar “búkil azǵyndyq, búkil jamanshylyqtyń bári batystan kelip jatyr” deıdi de úlken djıp kólikterin minip alyp júrýden taıynbaıdy. Demokratııany tek qana gomoseksýalızmmen jáne azǵyndyqpen baılanystyryp túsinetini baıqalady. Adam quqyqtary, teńdik, esep beretin úkimet, ádil saılaý júıesi degen uǵymdardy bilmeıdi moldalar. Sol sebepti patsha Qudaıdyń jerdegi kóleńkesi dep otyryp dinı radıkalızmdi kerisinshe ózderi týǵyzýy múmkin. Sondyqtan moldalardyń kishkene bilimin kóterý kerek.
- Qazirgi tańda dinı radıkalızmge qarsy turýda qandaı qıyndyqtar bar?
- Eger naqty jolyn bilse eshqandaı qıyndyq joq. Aldymen, halyqtyń kózin ashýmen aınalysý kerek. Sosyn dinı radıkalızmniń aldyn alýǵa dep tańdalǵan mamandardyń ózderi keı tusta radıkal bolmasa da, óte fýndamental, kertartpa bolyp shyǵýy kádik. Sondyqtan bizge modernızm jáne zamannyń sharttaryn aqylǵa salyp oılanatyn musylman keıpin qalyptastyrý kerek. Jańa zamanǵa saı sheshim izdeıtin din mamandaryn qalyptastyrý qajet.
Sonyń ishinde bizde dástúr bar. Djadıdızm degen bolǵan, tatar zııalylarynan Ýfa, Troık sekildi qalalarda bizdiń Alash zııalylarynyń kópshiligi oqyǵan. Sol Alash zııalylarynyń demokratııalyq qoǵam qalyptastyryp, ulttyq memleket qurý ıdealdary men Islam ıdealdaryn ushtastyra otyryp, azamattardyń bilim alýyna jaǵdaı jasap, oń baǵytta sharalar iske asyrý kerek.
Din degen tek qana “anaý shırk bolady, mynaý shırk bolady” dep sonyń aınalasynda ǵana talqylaý, bas qatyryp ekige bólinip alyp, jaǵa jyrtysý emes. Din degen úlken moraldyq qundylyq, Eýropada da kóptegen elderde de din adamnyń quqyqtarynyń negizi retinde qaldy. Dinı senim bostandyǵy degen uǵym bar, senimsiz nárse bolmaıdy. Kez kelgen jerde, eki adam arasynda qarym-qatynasta da, bıznes jasasańyz da senim degen nárse mańyzdy. Qudaıǵa senip, qudaıǵa jalbarynyp, psıhologııalyq ishteı turaqtylyq taýyp din arqyly óziniń ómiriniń moraldyq ólshemderge saı ómir súretin adamdar árdaıym bolady. Biraq, sony progresıvti, pozıtıvti maǵynada iske asyrý qajet dep esepteımin. Sol úshin aqylǵa súıenbeı ustanatyn bolsa din radıkalızm, fýndamentalızm týǵyzbaı qoımaıdy. Sondyqtan senimge negizdelgen dúnıetanym formasy bolsa da dindi aqylmen qabyldaý kerek.
Qudaıdy tanýdy, dindi túsinýde ýahımen birge aqyl ekeýi epıstemologııalyq tutastyqta bolý kerek. Mysaly, quran úkimderin, dinniń buıryqtaryn aqyly tolmaǵan jas balaǵa úıretpeısiz nemese aqyly joq, týǵannan kemistigi bar jyndyǵa nemese jyndanyp ketken adamǵa dinniń buıryqtary mindet bolmaıdy ǵoı. Sondyqtan aqylmen túsiný kerek kóp nárseni. Bizde dinde eshqandaı aqyl joq. Aqylǵa salsa adasyp ketesiń, aqylǵa salýǵa bolmaıdy deıtin bir kertartpa túsinik bar. Kerisinshe, dúnıe isterin emes din isterin túsinýde aqylǵa kóbirek mán berý kerek. Óıtkeni, qurandaǵy kóptegen aıattarda da «aqylǵa salyp oılanbaısyńdar ma, kún men túnniń aýysýyna, jeldiń bulttardy aıdap alyp kelýine, bal arasyna, túıege, basqada máselelerge qarap, osynyń bárin oılanbaısyndar ma, aqyldaryńa salmaısyńdar ma», dep kóp aıtady. Biraq musylman áleminde umytylyp qalǵan nárse, osy – aqylǵa salý. Sondyqtan bárin aqylǵa salý kerek, sol kezde dinı radıkalızm bolmaıdy
- Suhbattasqanyńyzǵa rahmet!
Dana Nurmuhanbet
«Adyrna» ulttyq portaly
