Qyz Jibektiń Tólegeni qazirgi Ýkraınada dúnıege kelgen nemese qazaq eliniń bir bóligi qalaı Ýkraına ataldy?

                    ADASQAN QARA TEŃIZ

Qyz-Jibek jyryn kópshilik qaýym kınofılm arqyly biletini belgili. Alaıda, osy dastandaǵy negizgi keıipkerdiń biri Tólegenniń Jaǵalbaıly rýynan bolǵanymen, ol rýdyń Qara Teńizdiń jaǵasynda turǵany dúıim jurtqa beımálim. Sebebi, keńestik zamanda Qazaqstan tarıhy men mádenıeti tereń zerttelmeıtin ári ony sol kezdegi Qazaq QazKSRi sheńberinde ǵana qarastyrylatyn. Sonymen qatar zertteýler Kommýnıstik partııanyń jiti baqylaýy men súzgisinen ótip, saıası-ıdeıalogııalyq dogmalardyń negizine sáıkes ózgertýler men túzetýlerge ákelip soǵatyn. Qatań enzýra Qyz-Jibek jyryna da óziniń sanany taspadaı tiletin tyrnaqtaryn batyrǵan edi. Sonyń nátıjesinde Muhtar Áýezov Qyz Jibek jyryndaǵy Qara Teńizdi Kaspıı Teńizi degen pikir aıtady. Al, jyrdyń Qazan qalasynda basylyp shyqan Júsipbekqoja Shaıhıslamov jınaqtaǵan nusqasynda Tólegenniń «Mekke jolyndaǵy jeti tylsym darııalardyń hámmasy Qara Teńizge quıatynyn» jáne sol teńiz jaǵasynda «Júz Jaǵalbaıly eliniń Bazarbaı degen bir baıdyń uly» bolyp tabylatyny qadap jazylǵan. 

Qazirgi kezde Qara Teńizge quıatyn ózenderdiń ishinde Qazaq (Túrki) tilindegi ataýlary Ýkraına jerinde áli kezge deıin saqtalǵandary da bar. Olar: Qyzylıirimek, Jasylıirmek jáne Qamyshuıa. Sonymen qatar, Qazirgi Ýkraınanyń Nıkolaev óńirinde buryn Sarqamys degen aýyl bolǵan jáne ol 1846 jyly Dnepropetrovsk dep ózgertiledi. Bir qaraǵanda Ýkraınanyń Qazaqstanǵa qatysy joq deıtinder bolady. Desek te, Sarqamys ataýynyń Qyz Jibek týyndysynda bulaq ataýynda kezdesýi shyǵarmashylyqpen aınalysatyn pendeniń oıyn alys saparǵa jeteleıdi. 

Al endi baz bireýler Qara Teńiz ben Aq Jaıyqtyń arasy kók pen jerdiń aralyǵyndaı degen teńeý aıtýy múmkin. Solaı bolǵan kúnniń ózinde, Ýkraınanyń Qara Teńizge jaqyn ornalasqan eń shetki qalalarynyń biri Ilejanqa qalasynan Aq Jaıyq ózenine deıin 2200 shaqyrymdy quraıdy. Bul aralyqty salt atty Qyz Jibek týyndysynda kórsetilgen júz kúnde esh qınalmaı óte alady. Óıtkeni, jylqy janýary bir kúnde orta eseppen 40 shaqyrymdy eńseredi. Bundaı qorytyndyǵa jaı ǵana 2200 shaqyrymdy 100-ge bólip jetýge bolady. Sonda, kúnige 22 shaqyrymnan shyǵady. Eger Ilejanqa men Sarqamystyń arasy 535 shaqyrymdy quraıtynyn eskersek, bul shyndyqqa saıady. Sebebi, dastan boıynsha Tólegenniń turǵan jerinen Sarqamysqa deıin birtalaı jer. Eki ortada shóldala bary jaıly habarlanady. Tipti jaqynda jaıaý adamnyń ózi Qytaıdan Astanaǵa deıingi 3000 shaqyrymdy 60 kúnde eńsergenin eskersek, jylqy úshin 2000 shaqyrym túk emes.

Qazirgi Ýkraınada da bir shóldala bar jáne ol «Aleshkovskıe peskı» dep atalyp, erterektegi «Alashkı» degen aýyldyń ataýymen baılanystyrylady. Aleshkı / Oleshkı eldi-mekeni Genýıalyq Qazarııa kezinde «Ilesi» degen ataýǵa da ıe bolǵan.  Bul jerde nazar aýdaratyn jaıt – Genýıalyq Qazarııany keıde Qyrym Handyǵy nemese Kishi Tatarııa, Kishi Orda, ıaǵnı Kishi Júz dep te ataǵan. Bul jóninde Reseıdiń úlken enıklopedııasynda da jazylǵan. Al, Ýkraına aýmaǵy orta ǵasyrda Kishi Rossııa («Malorossııa») dep atalǵanyn eskersek, onda ol Kishi Ordanyń balamasy ekenin túsinýge bolady. Resmı derekter boıynsha Kishi Orda XV ǵasyrda Uly Ordanyń  («Uly Ulys», «Altyn Orda», «Mońǵol – Qypshaq Handyǵy», «Joshy Ordasy») muragerine aınalady. 

1771 jyly Qyrym Ordasynyń hanynyń ruqsatyn ala otyryp, óristik (zaporjdyq) qazaqtar Aleshkı aýmaǵynda kósh atamanynyń bastaýymen áskerı aımaq (sech) qurady.

Qara Teńizge quıatyn eń iri ózen Qypshaq – Túrik tilinde Ózen dep atalǵan qazirgi kezdegi Dnepr bolyp tabylady. Erterekte bul ózendi ǵundar Bar - «keń, baı», skıfsaktar Barý / Aparý, al grekter Oarýs dep atasa, keltter Dóńizpir degen. Sol Dneprdiń jaǵasynda Oıly degen Skıf jerinde gottar mekendegen. Osy ózenniń Qara Teńizge quıar arnasynyń alqabynda X – XIX ǵasyrlar aralyǵynda toqsan joldyń toraby ornalasqan. Ol joldardyń bir bóligi teńiz joldary bolyp, Qyrymdy aınala Asaý teńizi, Don jáne Edil arqyly Kaspıı teńizi men Mekkege alyp barǵan. 

GARDARIKE ATAÝYNYŃ SYRY

Tarıhı Ýkraına – skıf-saq, got, ýgr taıpalary men qazaqtar mekendegen aýmaq. Bul jer Skıfsaq, Ǵun, Kók Túrik, Sarmataı, Pecheneg, Hazarlardyń, Kýn men Tatar ımperııasynyń quramynda bolǵan, ony Qıfsaq Ordasy dep te ataǵan. Skandınavtar bul eldi Gardara dep ataǵan, ol sóz – «el», «qorǵan», «qamal», «orda» degendi bildiredi. Osynaý skandınavtyq Gardardyń qazaqtyń kishi júzindegi Kerderi rýynyń ataýyna uqsaıtyndyǵyn eskertip, men mundalap tur. Al toponımdik túbiri úndi-eýropalyq Ghorda sózinen shyqqany resmı qabyldanǵan. 14 ǵasyrda Gardar knıazdikteriniń biri jáne Kıev qalasy Kúnýgardr (Kœnugarðr) degen ataýmen tanylsa, dattar Hýnıgýrad ataýymen búkil Rýsti ataǵan. Qalanyń Hýnıgard dep atalý sebebin dattar Rýs jerin ǵundarmen baılanystylyǵyn aıtqan. Olar Kıev ataýynyń bastapqyda Qýeli nemese Kıeýı bolǵanyn da alǵa tartqan. Qarap otyrsaq, Ýkraına ataýynyń qazaqtyń Qońyrat rýynyń atyna negizdelýi múmkin degen pikir uıalatady jáne bul oıdyń negizsiz emestigin Ýkraınamen kórshiles Vengrııa ataýynyń Hýngrııa atalýy da dál sol Ǵun eline qatysy bolýynda jatyr ári ol elde turatyn halyq ózderin madııar jáne qypshaqpyz dep tanyp, genetıkalyq jaǵynan qazirgi Qazaqstannyń Aral óńiri turǵyndarymen 80% aınalasyndaǵy jaqyndyǵy aıǵaqtaı túsedi. Tarıhı Qýngar qypshaqtary ózderin Kýnzaq nemese Iazyq dep ataǵan jáne Ýkraınany mekendegen sarmataı taıpasynyń bir ataýy – Iazyq. Demek, kýnzaktar men sarmataılar týysqan el bolyp tur. Al, Iazyk sózi qazaqtar ejelden pir tutatyn Qadar, Yzyq, Qyzyr nemese Qadirmen saı bolyp tur. Álbette, Qazaqtyń pirimen saı bolsa, Iazyq sózi de Qazaq bolǵany. Al Qý men Qaz - bir tuqymdas qus. Osyny eskere otyryp, Kıevtiń Gardar ataýy da Qaz sózimen baılanysty bolýy zańdylyq degen oı keledi. Sebebi ǵúndar tarıhı túrki halqynyń babasy bolyp tabylady. Al, Gardar ataýynyń birishi býyn prototúrkilik gar – «qaz» sózimen sáıkes keledi. Sonymen qatar, Qazaq tilindegi qaz sózi men orta aǵylshyn tilindegi gos, protoındoevropalyq ghans,prototúrkilik gar, altaı, protoaltaı tilderindegi kangýlı, hongý jáne slavıandyq ogar sózderi maǵynalary birdeı. Al, ekinshi býyny turaq, orta jáne orda bolady jáne ol Gardardyń protorındoevropalyq ghorda nusqasyna shaq bolyp tur. Demek, keltirilgen dáıekter oń degen sóz.

Buǵan qosa, Dan memleketi Gardardy – Óstergaard dep ataǵan jáne ol ataýdy bul eldiń qazynaǵa mol, asta-tók baılyǵymen kózdiń jaýyn alatyn shyǵystyń eli retinde habarlaǵan. Óziniń aty aıtyp turǵandaı Óstergaard maǵynasy men daýystalýyna qaraı Astarhan nemese Qazdarhan degen ataýlarǵa saı bolyp tur. Óıtkeni, qazirge kezde Reseı Federaııasyndaǵy Shyǵys Eýropayń ońtústik-shyǵys jazyǵynyń Kaspıı mańyndaǵy aýmaqta ornalasyp, resmı tarıhyn Altyn Orda kezeńinen alatyn Astrahan degen qala bar. Qalanyń ataýy Qazy Darhan hannyń esimimen baılanysty. Altyn Orda kúıregennen keıin Qazdarhan qalasy Qazaq Handyǵynyń quramynda bolǵan. Ejelgi orys jylnamalarynda Astrahan ataýy Azstorokan, Aztarakan, Aztarokan, Aztorakan, Aztorokan, Aztorohan, Astorokan, Astorohan, Astrohan, Haztorokan retinde kórsetilgen.

Jalpy, Astrahannyń ataýyna baılanysty resmı tujyrymnan bólek pikirler de bar. Sol pikirler boıynsha birqatar ǵalymdar qalanyń ataýyn skıfsaqtyń as – «jasaq basy» jáne tarhan sózderiniń qosyndysynan boldy dese, endi bireýleri ony slavıannyń strogat – «oıyq», «sydyryq», «kertik» sózinen, túriktiń as – «asty», asry – «astyńǵy», «tómengi» jáne tarhan sózderiniń birigýinen deıdi. Taǵy bir joramaldar boıynsha Astrahandy Ajdahar batyr esimimen jáne Tmýtarakan / Tamatarhan handyǵy ataýymen úılestiredi. 

Kórip otyrǵanymyzdaı, Óstergaard ataýy Qazdarhan tujyrymyna sáıkes keledi. Sebebi, Qazdarhan esiminde aldyńǵy ataýlardyń qaz maǵynasy bar, tipti skıfsaqtyq as – «jasaq basy» sóziniń ózi Qazaq ataýynyń maǵynasynyń biri bolyp tabylatyn «jasaq» uǵymymen saı keledi ári Óstergaard ataýynyń birinshi býynyndaǵy os sózi erte latyn tilindegi sıgn’os jáne ejelgi grek tilindegi kýkn’os, ıaǵnı «qý (aqqý)» sózine balama bolady. Al, skandınavtyq óster – «shyǵys» sózi qazaq tilindegi ósý, ústi sózderimen nemese ósý-turý qossózimen dál túsip tur. Osy jaǵynan ol kún jáne jaryq uǵymdaryna ıe bolyp, Kýngırad ataýymen saı bolady. Maǵynasyna qaraı, Óz Túrik Orda, ıaǵnı Erkin deýge de keledi. Óstúrik sózi ósip shyǵýdyń, ómirdiń, jer qazyǵynyń, ıaǵnı jerasty, jerústi jáne kók aspannyń belgisi Qara Terektiń, ıaǵnı Baıterektiń balamasy ispettes. Osylaısha, Óstergaard ataýy bir jaǵynan Gardar ataýynyń uǵymyna da balama bolady. Sebebi, Gardar sózindegi gar  býyny erte túrki tilindegi gar – «jer» sózine jaqyn, sebebi jer sózi protoındo – evropalyq her jáne qazaq tilindegi qyr sózderimen týys bolyp tur. Sondyqtan, Gardar sóziniń protoındoevropalyq Ghorda túbiri qazaq tilinde Kók Orda (Kók Táńiriniń Ordasy), Qý Er Ordasy, Qý Jurty maǵynalarǵa ıe bola alady. Onyń ústine, Túrki ańyzy boıynsha Aq Qaz nemese AqQý – Kók Táńiriniń, ıaǵnı Aspan Qýdaıynyń esimi. Sondyqtan Qazaq ataýy Qaz jáne Aqqý degen birikken sózden turady. Olaı bolsa, Rýs ataýynyń bir maǵynasy Gýs, ıaǵnı «qaz» bolǵany, sebebi Lybıd «aqqý» Kıevtiń bir ataýy. Demek, Ýkraına ataýy Ogýr – «ot úırek» sózine negizdelip tur. Ol jaǵynan Rýs ataýy Óstergaardpen úılesip tur. Sebebi, slavıan tilderi qataryndaǵy albannyń roýs – «qaz» sózine keledi. Alaıda, Gardar ataýymen ne rýs, ne gýs sózderi úılespeıdi. Tipti resmı qabyldanǵan Gardardyń «gorod» maǵynasyna úsh qaınasa sorpasy qosylmaıdy. Sondyqtan, jalǵyz qalyp otyrǵan joly, ol – rýs sózin ghorda  uǵymymen baılanystyryp kórý. Ol jaǵynan kelgende rýs sózi tek orda sózine jaqyn bolady. Sebebi, orda degen bir jaǵynan áskerı bekinis. Demek soǵysqa, urysqa baılanysty. Osylaısha, Rýs dep otyrǵanymyz Ordýs / Ýrýs, ıaǵnı Ordalyq bolyp tur. Osy turǵydan alǵanda, Gardar ataýynyń maǵynasy Qaz Turaǵy, Erkinder Ordasy, ıaǵnı QAZAQ jáne QAZAR sózderiniń mánderimen sabaqtasyp, dybystalýy jaǵynan da saı keledi. Óıtkeni skandınavtardyń GARðAR ataýy latynnyń ð árpinde ‘z’ bolyp dybystalady. Al, aǵylshyn tilinde a men r áripteri qosylyp, ‘a’ dybysyn beredi. Demek, GARDAR nemese GARDARIK ataýlary HAZAR (QYZYR) jáne QAZAQ (QADAR ÁKE) bolyp turǵanyn dáleldeı di.  Bul dáleldi Rýs jylnamalarynda Deshti Qypshaqty XIII ǵasyrǵa deıin Orda dep ataǵany jáne onyń maǵynasy «jasaq» degendi bildirgeni naqtylaıdy. Al, jasaq degenimiz Qazaq ataýynyń bir maǵynasy. Sondyqtan QAZAQ ataýy GARDAR termıniniń uǵymyn jan-jaqty qamtyp tur. Endi tarıhı jáne saıası-áleýmettik negizdemelerge ıek artaıyq.

Shamamen 948 j Vızantııa ımperatory Konstantın Porfırogenıt «Imperııany basqarý týraly» traktatynda Rýstiń (qazirgi Ýkraına) astanasy Kıevti hazarlar salǵanyn jazyp, onyń ataýyn Sambatas esimimen ataýmen baılanystyrsa, ýkraındyq tarıhshy Omelıan Prıak Kıev ataýyn Hazar qolbasshysy Ahmad ıbn Kýıanyń esimine balaıdy.  

Polıak tarıhshysy Ian Gerbýrttyń 1608 jyly shyqqan «Vıktorııa Kozakorým» (tolyq ataýy - «Victoriae Kozakorum Nisoviorum de Tartaris Tauricanis in anno 1608 narratio Herburthi») basylymynda slavıandar men qazaqtardyń hazar tektiligi aıtylady. 

839 jylǵy rostar týraly Vızantııa shejiresinde ózderin rýqaz (Rhos) dep ataıtyn adamdardan shyqqan Sýenos rýy jáne olardyń patshasy hakan dep atalatyn halyq jóninde aıtylady. Arab jáne parsy derekterinde Qaǵan Rýsi degen ataýmen de belgili boldy. Arabtarǵa Kıev qalasy Kýııab ataýymen tanylǵan. 

Al, endi «Ótken jyldar jylnamasynda» Kıevtiń tarıhy aǵaıyndy Kıı, ek jáne Horıvterdiń esimimen baılanystyrylady. Bul jylnama boıynsha aǵaıyndylardyń Lybed («Aqqý») esimdi qaryndastary bar edi. Olar «Polıandar» degen halyqtan bolyp, jazyqtyq jerde turady. Bir kúni úsh aǵaıyndy qyrdyń ústine qala salyp, ony Kııdiń esimine arnap, Kıev dep ataýdy uıǵarady. Keıin Vızantııanyń arqasynda Kıı bılikke ıe bolady. Bul aıtylǵan ańyz armıan ertegisi uqsas. Tek ondaǵy Palýnı jerinde turatyn keıipkerlerdiń esimderi Qýar, Malteı jáne Horean edi. Birqatar ǵalymdar bul esimderdiń burynnan kele jatqan jergilikti ataýlardyń negizinde paıda bolǵanyn, ıaǵnı Kıı, ek jáne Qorean esimderi jer ataýlaryna baılanysty emestigine dálelder keltiredi. Al, taǵy bir ǵalymdar, onyń ishinde ataqty M.I.Artamonov, ataýlardyń eshqaısysy da slavıan sózderinen shyqpaǵanyn dáleldeıdi. Onyń ústine, arheologııalyq qazbalar Kıev qalasynyń salynǵan ýaqytyn IX – X ǵasyrlar aralyǵyna (Deshti Qypshaq kezeńi) jatqyzady. Al, ańyz boıynsha Kıev 431 jyly (Skıfsak kezeńi) qalanǵan. Demek, Kıev ataýy ejelden Kıevek Qorǵany dep atalǵan.

QAǴAN RÝSI JÁNE JAǴALBAILYNYŃ URANY

882 jyldan bastap Kıev Rýsin qurýshy ári onyń resmı tanylǵan bıleýshisi Oleg edi. Onyń «knıaz» degen ataǵy bolǵan ári ańyz boıynsha onyń «veıı» («kóripkel» «boljaýshy») degen laqap esimin ıelengen. Reseı ǵalymdary Oleg esiminiń oryssha aıtylýy skandınavııalyq Helge nemese Haılaǵa, ıaǵnı «áýlıe», «emshi», «kıeli» ataýynan shyqqan deıdi. Bul ataýmen birge Olegtiń Ode Kıardr («oq ata», «kóshpeli», «qyshoq»), Tóretaıǵa syıynatyn («táńirshil»), Kýnýnıng («kúndeı», «qunan») jáne «Iazychnık», ıaǵnı Yzyqqa / Qyzyrǵa / Qyzaǵanǵa – Horýsqa («qýyrýshy», «qurǵatýshy», «qorǵaýshy»), joǵarǵy qudaı Dajdybogqa («jaz begi», «tartý taratýshy») tabynýshy atty qosymsha esimdermen tanylǵan. Olegtiń ata-babasy Gýzı bolǵan. «Novogorod jylnamasynda» Olegti Igordiń qolbasshysy bolyp keledi jáne 922 jyly jylan shaqqannan qaıtys bolady. 

Kıev Rýsi men Kıev qalasynyń qalyptasýy jónindegi derekterdi taldap, zertteı otyryp, men Kıev Rýsi degenimiz Qypshaq Órisi / Qypshaq Rýy jáne Qypshaq Ýrýsy degen qorytyndyǵa kelgen bolatynmyn. Bundaı nátıjege eń aldymen Kıev Rýsiniń tarıhı SkıfSak – Qypshaq Dalasynda ornalasýy, «Kıevskaıa Rýs» termıni osy ataýǵa negizdelgen. Al, «Kıevskaıa Rýs» ataýyn Ýkraınanyń Sherkesh óńirinde dúnıege kelgen ýkraındyq ári orys fılologi M.A. Maksımovıch XIX ǵasyrdyń aıaǵyna qaraı engizgen. Onyń ústine, Qypshaq Dalasy nemese Dashty Qypshaq ataýy Qypshaq Órisi maǵynasymen sınonımdes, sebebi Rýstiń Qypshaq jerinde ornalasqany tarıhı ári ǵylymı dáleldengen. Oǵan Kıev Rýsi halqynyń ózderin «polıandar», ıaǵnı «jazyq adamdary» dep ataýy da qosymsha negiz bola alady ári keńestik-reseılik V. Ia. Petrýhın «rýsıchı ız gordynı vstýpılı na nehrıstıanskýıý zemlıý polovev, «deteı besovyh», ı poetomý okazalıs k nım prıravneny kak vnýkı ıazycheskogo boga («Dajbojı vnýkı»)» deıdi. Buǵan qosa, Polıan ataýy Qypshaqtarǵa qoıylǵan Polovy ataýynyń túbir sózi ‘pole’ – ‘alań’, ‘jazyq’. Kerek deseńiz, Dajbog pen Dashty sózderi uǵymdas ári uqsas keledi. Óz kezeginde bul tujyrymdamanyń durystyǵyn vızantııalyq derekte keltirilgen rýstarǵa arnalǵan RQos, Sýenos ataýlary men olardyń bıleýshisiniń «qaǵan» bolyp atalýy. Árıne, reseılik ǵalymdar Sýenosty – Shved ataýymen baılanystyrad. Solaı bolǵan kúnniń ózinde Skandınavııa halyqtarynyń qanynda 50%-dan astam Qazaq halqynyń quramy baryn Norvegııa ǵalymy Stýrla Ellıngvog dáleldegen. Al, men varıagtar men vıkıngterdiń qazaqqa qatysy jóninde zertteý jasap, beıneshyǵarylymdar jasadym. Sondyqtan, Sýenostyń RQos halqynan ekendikterin aıtýy olardyń Qazaq Ordasynan bolýy jáne qytaılyq derekterde qypshaqtardy Sýento (Sır-Qypshaq) bolyp kezdesetin Qypshaqtar bolýy múmkin degen pikirge keldim. Tarıhı Sırchakty Ýıǵyr dep te tanyǵan.  Zertteýshi Gııýla Nemeth / Gyula Németh ǵalym Zoltan Gobokztyń /  Zoltán Gombocz Qazar ataýyn qaz / qaz- «kezý», «serýen» dep aýdarylatyn ony jalpy túrkilik kez / kez bolyp tabylatyn qýys tańdaılyq túri degen. 744–840 jyldarda ómir súrgen Uıǵyr patshalyǵynyń Tes jáne Terkin jazýlarynyń úzindilerinde Qasar / Qasar degen sóz kezdesedi, biraq ol sózdiń adam esimine ne taıpa ataýyna qatysy bary anyqtalmaı otyr. Zertteýshi Lýıs Bazın / Louis Bazin ol ataýdy túriktiń qas / qas – «ezip-janshý», «qysý», «sodyrlyq jasaý» sózine negizdegen jáne ol sózdiń fonetıkalyq uqsastyǵyna baılanysty uıǵyrdyń Qasar / Qasar taıpasymen baılanystyrǵan.  Demek, RQos degen Qosar sóziniń negizi deýge bolady. Qypshaq ataýy tipti Chernaıa gora, ıaǵnı «Qara Taýda» ornalasqan Kıev qalasynyń ataýynda da otyr. Ol pikirdi negizdeıtin derek buǵan deıin aıtylǵan «Ótken jyldar jylnamasyndaǵy» Kıevtiń tarıhy aǵaıyndy Kıı, ek jáne Horıvterdiń (Horean) esimimen ári taýda ornalasýyna baılanysty bolýy jáne ǵalymdardyń Kıı, ek jáne Horıvterdiń slavıan sózderine jatpaýy, kerisinshe Kııdiń túrki esimimen baılanystyrylýy Kıev qalasynyń ataýy Jazyq Qyvshaq, ıaǵnı Qazaq Qorǵany / Qazaq Ordasy bolyp turǵanyn kórsetedi. Al, Kıı, ek, Horıvtiń Lebed degen qaryndastaryn eskersek, Qıvshaq Korolevstvo shyǵady, ıaǵnı Qyvshaq Qanlyǵy degen sóz. Olaı bolsa, armıandyq nusqada kezdesetin Malteı esimi Jaǵalbaılynyń «Malataý» uranyna qatysy bolýy yqtımal.  

Taǵy bir mańyzdy aıǵaq, ol –  Kıevtiń eń alǵashqy knıazi Olegtiń esiminiń ózi Qypshaq / Qazaq sózderi men maǵynalarynan bolýy. Aldymen bul Oleg sózine qatysty. Joǵaryda keltirilgen ǵylymı derekter Oleg esiminiń tórkini slavıandyqqa jatpaıtynyn dáıekteıdi. Ǵalymdardyń birqatary Oleg esimin túrkilik túbirden bolýyna siltegen. Al, Táńirge syıynyp, Yzyqty pir tutýy, Kıelilik qasıeti, Kúndeı ári Qunan (Kýnıng) bolýy, Kıardyr (ıaǵnı, Qydyr) atalýy jáne Gýzıdiń (demek, Qazy) tuqymynan órbýi – Olegtiń Qazaq topyraǵynan jaralǵanynyń belgisi. Ol nyshandy Oleg týraly ańyzdardaǵy bir qaraǵannan baıqalmaıtyn, biraq zer salǵan adamǵa Kıev Rýsiniń alǵashqy knıaziniń sıpattamasynan Qorqyt Atanyń keıbir qadir-qasıtteriniń parqy kezdeskeninde jatyr. Anyǵyn aıtqanda, Oleg te Qorqyt Ata sııaqty baqsylyq, ıaǵnı kıelilik ári kóripkeldik qasıeti bar, danyshpan hannyń keńesshisi, ıakı kómekshisi. Eń aıaǵynda, Olegtiń de qazasy Qorqyt Ataniki ispetti jylannyń shaǵýynan bolady. Onyń ústine, Oleg te ólimnen, óziniń taǵdyrynyń jazymyshynan qashady. Alaıda, Qorqyt Atada Olegtegideı oqshylyq qasıeti bary esh jerde kezdestirmendim. Degenmen, Knıaz Olegtiń «Oq Ata» laqap aty Syr boıy halqynyń arasynda áýlıe tanylǵan Oqshy Ata jaıly ańyzyna da elikteýi yqtımal. Sál oı sala qaraǵanǵa, Ode Kıardyr «oq ata» degeni Qadaq nemese Ata Qadar bolyp tur. Atalǵan ańyzdardyń ýaqıǵalary da shamamen bir kezeńdi qamtıdy. Ereksheligi, Qorqyt Atanyń ómir súrgen ýaqyty erterek. Osy oraıda knıaz Oleg degen qazaqtyń Ulyq / Bilik  begi (Olýg Orda hanynyń ýáziri) degen oı túıýge bolady. Ekinshi jaǵynan, Oleg esimi Oleshkı / Aleshkı shóliniń ataýymen sáıkes kelýi, onyń Kishi Júzdiń, ıaǵnı Alashanyń hany bolýy ábden múmkin deýge bolady. Al onyń «bolashaqty qazir aldyndaǵy múlikti kórgendeı elestete alýy, ıaǵnı kóripkeldigi («veıı)», Olegtiń mamlıýkter qatarynan bolýyna megzeıdi dep esepteımin. Sebebi, tarıhı derekterde «mámlúk» ataýy «múlik» sózine negizdelgen jaldamaly ásker nemese quldarmen baılanystyrǵanymen arab tilinde mámlúk - «qul» degen sóz joq. Bul sózdiń maǵynasy «múlik bolý». Tarıhı, arabtar qul dep slavıandardy ataǵan jáne ol sóz slavıan ataýymen saı keletin saqlabı, zaqalıbah sózi. Buǵan latyn tilindegi sklavı - «qul» sózi dál keledi. 

SKIFSAKTAN QAZAQQA DEIIN

Mamlıýk dep IX ǵasyrda arab derekterinde kıvsaqtardy ataǵan jáne olardyń quramyna túrik (Eýrazııanyń túkpir-túkpirinen), alban, orys, grýzın, armıan, sherkesh, abhaz, madııar, mysyr, grek, ońtústik slavıan jáne balqan halyqtary kirdi. 1250 jyly mamlıýkter qazirgi Sırııany, Levandy, Izraıldi, Palestınany, Túrkııanyń jartysynan kóbin, Grekııany, Haıazdy (Saýd Arabııasy) jáne Egıpetti qamtıtyn ımperııa qurady. Mamlıýkter eki bıleýshi ​​áýletten turdy: Bahrıdter (kýman-kıvsaqtar) jáne Sırkastar / Sherkesh nemese Bóruly.  

Reseı resmı tarıhnamasy silteme jasaıtyn Gelmgoldtyń «Slavıan shejiresi» eń mańyzdy qujat bolyp tabylady. Gelmold Baltyq teńiziniń «skıfterdiń jeri arqyly Greııanyń ózine deıin sozylyp jatqanyn», «osy teńizdi varvar nemese skıf dep» ataıtynyn jazǵan. Sol derekterde dattardyń Reseıdi «Asterogard» ataǵanyn jáne Kıevti taǵy bir ataýy – Hýnıgardtyń ekenin ári ol ataý ǵundardyń eli bolǵanyn megzeıtinin jetkizgen. Gelmoldtyń jazbasyna sáıkes Rýstiń negizgi qalasy Kıe ekenin ári ýgorlardyń slavıandardan «syrtqy jaǵynan da, tili jaǵynan da aıyrmashylyǵy joq» dep kórsetedi. 

Grek jáne vızantııalyq jazbalarda (Dıakon, Fotıı) rostardy «varvar» nemese «skıf» dep ataýlary jıi kezdesedi. Skıf ataýy kóbine Qara Teńizdiń soltústik aımaqtarynan bastap qamtıdy. Bul málimdemeni XII ǵasyrdyń basyndaǵy ejelgi rýstik «Ótken jyldar jylnamasynda» Vızantııa jáne ejelgi dástúr boıynsha bıblııalyq Iafettiń urpaqtary slavıandar qonystanǵan Soltústik Qara teńiz aımaǵy Uly Skýf  / Skıfııa degen joldar aıǵaqtaıdy. Osy ańyz XVII ǵasyrdaǵy «Sloven men Rýs hıkaıasy» men Novgorod tarıhı shyǵarmasynda Shyǵys Eýropanyń ortaǵasyrlyq halyqtarynyń – aǵaıyndy Sloven, Rýs, Bolgar ( Edil bolgarlarynyń arǵy tegi), Koman (kýndar-polovylardyń arǵy tegi), Istera jáne Hozar - Skıf tuqymy, Iafettiń shóberesi retinde jalǵasyn tabady. 

Slavıandardyń skıf-sarmattardan taraýy jaıly jazbalar XIII – XVIII ǵasyr –

lardaǵy eýropalyq tarıhı basylymdarda da kezdesedi. Olardyń qatarynda polıak, bavar jáne brıtandyq ǵylymı ádebıetter de bar.

Sonymen qatar, kóptegen reseılik ǵalymdar skıfter men sarmataılardyń slavıandardyń arǵy tegi bolyp tabylatynyn aıtady. Arheologtar Samokvasov, Zabelın, M.V Lomonosov jáne tarıhshy akademık Danılevskıı skıfter men sarmataılardyń slavıandardyń arǵy tegi ekenine dálelder keltirdi. Bul rette Ekaterına II «soltústik skıfterdiń tili slavıandarmen birdeı» dep atap kórsetti. Al Mıhovskıı soltústik skıfterdiń kazaktardyń ordasy ekenin rastady. Osy tujyrymdy qoldaǵan keńestik ǵalymdardyń qatarynda O.N. Trýbachev pen B.A. Rybakovtardy atap ótýge bolady.

Rýs halqy bizdiń dáýirimizdiń VIII-X ǵasyrlarynda Baltyq pen Qara teńizderi arasyndaǵy ózenderdiń jolynda saýdamen aınalysqan adamdar retinde de tanylǵan. Aǵylshyn tildi zertteýshiler bul halyqty Vaıkıń Rýs / Viking Rus dep ataı bastaǵan. Baızantaın / Byzantine (Vızantııa) tarıhshysy Leo dze Deakon Rýs halqyn Skıf dep ataıdy jáne olardyń grek dástúrin qabyldaǵandar degen. 

 Kóptegen ǵalymdar, olardyń qatarynda O. Prıak qypshaqty «polove» degen ataýyna qarap, «sary, aq» tústi bolǵan dese, qytaıdyń «Iýan Shı» jylanamasynda qypshaqtar «shashtary qyzǵysh-sary tústi, kók kózdi» dep sýrettelgen.

Mýımal ál-Taýarlyq qazarlar men rýstardy «baýyrlar» dep atasa, Mýhammad ál-Idrısı, Ál-Qazýını jáne Ibn Qaldún olardy túrkilerdiń bir bóligi retinde megzegen.

Arabtyń tarıhshysy Ibn Haldýn XII ǵasyrda Ǵuz, Rýs, Alan, Qypshaq / Qyvjaq, Kýn-Qypshaq, Qaıta, Tatar, Haıatala (Eýtalıt), Arqas jáne Túrkesh «Toǵyzoǵyz – Ýnkar» dep tanylyp, túrki taıpalary men tarmaqtaryna jatatynyn habarlaǵan.

Onogýrlar ishki Azııaǵa qonys aýdarý nátıjesinde Ponto-Kaspıı dalasyna engen alǵashqy agýrııalyq túrik taıpalarynyń biri bolǵan.10-shy ǵasyrdyń zertteýshisi Movses Qaǵanqatvatı Honktan shyqqan Hýndardyń, ıaǵnı «Onogýrlardyń týysqandary honagýrlardyń Parsyǵa shabýyl jasaǵanyn» jazyp qaldyrǵan. Honagýrlar ol zamanda Kavkaz bókteri men Sasan ımperııasynyń janynda ornalasqan. Ǵalymdar bul halyqtarǵa  Hıondy (Hyōn) nemese Xwn - dy da baılanystyrǵan. S.P. Tolstov olardy IV – VI ǵasyrdaǵy Aral óńiriniń halqymen salystyrǵan.

Al, Omelıan Prıak boıynsha Pechenegterdiń otany Aral teńizi men Syrdarııanyń orta aǵysy arasynda, Ortalyq Azııany Shyǵys Eýropamen baılanystyratyn mańyzdy saýda joldarynyń boıynda bolǵan. Orhon jazbalarynda qańlylardy Shyǵys Túrik qaǵanatyna baǵynyshty halyqtar tizimine engizgen. 

Prıskýs / Priscus málimetteri boıynsha 463 jyly Ernaktyń qol astyndaǵy Saragýr (Ogýr. Sara, «Aq Ogýrlar»), Ogýr men Onogýrlardyń Tıng-lıng jáne Tıele / Tele adamdarymen baılanysyn kórsetken. Bul halyqtardyń quramyna uıǵyrlar-tokýz oǵyzdary men oǵyz túrikteri de engen jáne olardyń ertedegi qonysy Batys Sibir men Qazaqstan bolǵan.

Arabtyń ǵalymy Ál Masýdı X ǵasyrlarda Kýzak-na degen halyqtyń Ýrýmnyń Másna qalasyna kememen baratynyn jáne olardy Rýsııa dep te ataıtynyn málim etedi (K.Iý. Rahno. «Arabo-persıdskıe ızvestııa o slavıanah ı rýsah ı problema voznıknovenııa kazachestva»).

Rýstardy aǵashqy ret skıfterge jatqyzyp, jazba túrde málimet qaldyrǵan Arıstotel bolyp tabylady. Ol ertedegi jazbasha esteligi «Aspan týraly» jyrynda skıfsak-rostardy (Σκύθας τοὺς Ῥῶς) atap ótedi. 

 Rýstiń Skıfsakqa jatatynyn Kıevtiń alǵashqy begi Olegtiń Grek eline joryǵyn baıandaıtyn Rýstiń «Ótken jyldar jylnamasy» shejiresinen de tabýǵa bolady. Onda bylaı delingen: «Ide Oleg na greky, Igorıa ostavıv Kıeve; poıa je mnojestvo varıag, ı sloven, ı chıýd, ı krıvıchı, ı merıý, ı derevlıany, ı radımıchı, ı polıany, ı severo, ı vıatıchı, ı horvaty ı dýleby, ı tıvery, ıaje sýt tolkovıny: sı vsı zvahýtsıa ot grek Velıkaıa Skýf.»

«Caq» nemese «skıf» parsynyń Sakâ (saqa) jáne grektiń Σκύθης (skıtısz) sózderine negizdeıdi, ıaǵnı bular keńirek taralǵan ári kóbirek málim termınder. Qytaısha saqtardy 塞 Sāi (saı) dep jáne keıbir derekterde Saq dep te ataǵany jaıly tarıhta bar. Al qypshaqtardy qytaılar 欽察 «zıntııa» Qīn chá «qynsha» dep ataǵany da belgili. Qytaıdaǵy qazaqtar turatyn jer Shyńjań Xinjiang dep atalady. Osy Xinjiang sózi aǵylshynnyń Scythian sózine de uqsas, óıtkeni birinshisi «sınııań» bolyp oqylsa, ekinshisi «sısııan» dep oqylady. Sebebi, aǵylshynyń Scythian sózi grektiń Σκύθης sózine negizdelgen.

  Saqtar - Iskýzaı / Iskuzai nemese Askýzaı /Askuzai, grekshe: Sakaı / Σάκαι, latynsha: Sakae / Sacae jáne eski qytaısha: sák / sˤək  dep te atalady jáne olar eýrazııalyq kóshpendiler bolǵan. Resmı tarıh boıynsha olar shamamen - b.d.d. IX ǵasyrdan bizdiń dáýirimizdiń IV ǵasyryna deıin batys jáne ortalyq Eýrazııa dalasynyń úlken aýdandaryn mekendegen halyqtyń ataýy.

 Saqtar kólik ústindegi soǵys qımyldaryn ıgergen alǵashqy halyqtardyń biri boldy. Olar jylqynyń, iri qara maldyń jáne qoıdyń otaryn ustady, terimen qaptalǵan arbalarda turyp, at ústinde sadaqtan jebelerdi ata bildi. Saqtar dáýletti qorym mádenıeti men tamasha metaldarmen jáne keremet óner stılimen sıpattalatyn baı órkenıet ıeleri boldy. VI ǵasyrda saqtar Altaı men Qytaıdaǵy Djoý aýmaǵynan batysqa qaraı keńeıip, Pont dalasynda ústemdik etti. Saqtardyń bıligi batysta Karpat taýlarynan ortalyq Qytaıǵa jáne shyǵysta Ońtústik Sibirge deıin ornyqty. Olardyń ordasy Ortalyq Azııanyń alǵashqy kóshpeli ımperııasy degen ataýǵa ıe boldy.

Qazirgi Ýkraına, Reseıdiń ońtústik eýropalyq bóligi jáne Qyrym aýmaǵynda qurylǵan batys saqtaryn aqsúıek saqtar basqardy. Saqtar «Jibek jolyn» - Greııa, Parsy, Úndistan men Qytaıdy baılanystyratyn keń saýda jelisin quryp, baqylap otyrdy. Olardyń qalalarynda zergerlik áshekeı buıymdary jasaldy. B. d.d. VII ǵasyrda saqtar Kavkazdy kesip ótip, kımmerlermen birge Taıaý Shyǵysty baǵyndyryp, aımaqtyń saıası damýynda mańyzdy ról atqarǵan.

Demek, Gerodot zamanyndaǵy grek derekkózderindegi Sakâ jáne Σκύθης Skythikē sózderiń «Qychıke» nemese «Qaızaıq», «Qızaı», «Qıtaı», «Qataı» dep dybystalýy Qazaq, Qypshaq / Qytaı Qypshaq, Qııat, Gete jáne Qazaq ataýlarynyń nusqalary bolyp turǵanyn kórsetedi. Bul pikirimdi tómendegi Skıf jáne Qazaq rýlary men basqa balama sózderdi salystyrýlar tujyrymdaıdy.

Issıdon                                                                                 Yssy Tana

Daı                                                                                          Adaı

Massagete                                                                               Mataı Gete / Masaq Ata

Saqa sóziniń negizgi maǵynalary qataryna «sadaqshy», «kóshpendi» sózderi usynylǵan. Endi bir pikirlerde Saq ataýy «elik», «bóri» degendi bildiredi deıdi. Bulaı bolǵan jaǵdaıda Qazaq Eli (Á.I. – QasqyrElik) jáne Elik Bórili Qypshaq ataýlarymen saı keletip tur deýge bolady. 

Qypshaqtar týraly nemistiń ǵalymy Karl Frıdrıh Neıman bylaı deıdi: «Ejelden qypshaqtar jerinde ómir súrgen qumandar bizge túrikter retinde belgili. Dál osy túrikter, Jaıyq jerinen kelgen jańa qonystanýshylar emes, ejelgi skıfterdiń shynaıy urpaqtary, olar qazir dúnıejúzilik tarıhta polovy degen atpen qaıtadan kezdesedi.».

Qypshaqtar Orhon jazbalarynda “sir” nemese “sary” degen ataýmen kezdesip, 9 ǵ-da qımaqtar yǵystyrǵan kezde shary (sary) dep ataǵan. 

Keńestik jáne reseılik tarıh ǵylymdarynyń doktory Svetlana Aleksandrovna Pletnıova Qytaı derekterinde Qypshaq ataýy alǵash ret b.d.d. III – II ǵasyrlarda kezdeskenin aıtqan. Ol jazý eki ıeroglıfpen «chın-cha» degen ataýdy bildirgen. Dálirek aıtqanda Pletnıova bylaı deıdi:  «Polovy — tak nazyvalı ıh rýsskıe sovremennıkı v XI—XIII vv. Vızantııy, a za nımı ı vsıa Zapadnaıa Evropa ımenovalı etot narod komanamı. Ob etom horosho znalı rýsskıe letopısy, kotorye ınogda schıtalı nýjnym razıasnıt v svoıh zapıskah: «...polovy, rekshe komany», t. e. polovy, ımenýemye ee ı komanamı. Vostochnye ordy etogo etnosa, kochevavshıe v zavoljskıh ı prıýralskıh stepıah, vplot do Irtysha, nazyvalıs kıpchakamı. Pod etım ımenem onı voshlı na stranıy arabskıh ı persıdskıh rýkopıseı. Kıtaıy je transkrıbırovalı slovo «kıpchak» dvýmıa ıeroglıfamı: «ın-cha». Sledýet pomnıt, chto kıtaıskıe letopısy znalı ın-cha v III—II vv. do n. e., a vızantııy ı Rýs stolknýlıs s nımı spýstıa 1300 let — v XI—XII vv.» - degen. 

Bastapqyda «polovy» etnonımi «pole» - dala sózimen baılanystyryldy. Iaǵnı dala turǵyndary degen maǵynada aıtylǵan. Al, qytaılyq Iýanshı shejiresinde XIII ǵasyrdyń orta sheninde qypshaqtar kıncha degen ataýmen de kezdesedi. Osylaısha, bizdiń dáýirimizge deıingi III – II ǵasyrlarda chıncha atalǵan qypshaqtardyń izi jalǵasady. 

Qypshaqtardyń ata-babalary – Sı, Sary, Sırchak jáne qytaı derekterindegi Sıýeıanto IV-VII ǵasyrlarda Mońǵol Altaıy men Tıan-Shan arasyndaǵy dalada kóship júrgen. Tipti, ǵalymdar Ýshnıkıı, Bartold jáne Ibn Haldýnnyń derekterine súıenip, qypshaq pen mońǵoldyń bir halyq bolǵanyna kóz jetkizýge bolady. 630 jyly olar «Qypshaq» dep atalatyn memleket qurǵan. Qypshaq ataýynyń tasqa qashalǵan jazba túrin Ramstet 1909 jyly Ortalyq Monǵolııadaǵy tas eskertkishterden tapqan. Buǵan qosa, 2006 jyly osydan 2500 buryn ómir súrgen Skıfsaktyń máıitiniń tabylýy, mońǵoldar men qazaqtardyń ata-babasynyń bir bolǵanyn kórsetedi.

Ertedegi orys jylnamalarynda, dálirek aıtqanda 1055 jyldary kýman -qypshatqar - polove nemese «polovchane»; keıinirek tatarlar (grek. τάταροι), sarochınder, eýropalyq jáne vızantııalyq derekterde - qumandar (lat. cumani,  grek. comani, grek. kο[υ]μάνοι) vengr derekkózderinde – kúnder bolyp tanyldy jáne olardyń óz memleketi bolǵan. Qypshaqtardyń memleketin parsy derekterinde Deshti Qypshaq dep kórsetken. Osyǵan baılanysty, Rýs ataýy RýSe (bundaǵy Se joǵaryda atalǵan ejelgi Qypshaq ataýynyń biri) sóz tirkesimen de keledi deýge bolady. Deshti Qypshaq ejelgi kartalarda (tómende) Chap Chac nemese Qypshaq Imerııasy (Empire of Kipchak) jáne Altyn Orda (Golden Horde) dep kórsetken. 

17 ǵasyr. Avtor: Jan Baptıst Nolın.

Deshti Qypshaqtyń Eýropalyq Golden Horde (Altyn Orda) ataýy skandınavtyq Gardar / Gardardyń maǵynasyn asha túsedi. Buǵan sebep – aǵylshyn tilindegi gold – «altyn» sózi latynnyń aurum – «altyn», protoındoevropalyq  ghelm – «sary», «jarqyraý», «jaınaý» sóderinen bolyp, franýz tilindegi or – altyn sózimen týys bolady.  Osylaısha, aǵylshyn nemese latyn tilindegi horde – «orda» sózimen qazaq tilindegi orda saı bolady. Ol sózder maǵynasy jaǵynan da sáıkes keledi. Demek, Gardardyń Ghorda / Ghorda uǵymy Golden Horde – «Altyn Orda» tirkesimen balama bolyp tur. Eger Golden Hord tirkesin bir sózge biriktirse, onda Ghorda bolyp shyǵady.  Al, protoındoevropalyq ghelm – «sary», «jarqyraý», «jaınaý» sózi atalǵan sóz tirkesteri men maǵynalary Saraı (Sary Úı), Syr Darıa, Qońyrat (Kúnqyrat, Kún Orda), Qonys Orda ataýlarmen balama jasaıdy. Demek, Gardarik ataýynyń qazaqsha balamasy Garik Orda, Garik Turak jáne Garik Tairi tirkesteri de bola alady. 

XIX ǵ. basynda aǵylshyn tarıhshysy Sheron Tórnerdiń «Anglo-saksondardyń shyǵý tarıhy» eńbeginde skıfsaktar – german taıpalarynyń ata-babasy bolyp tabylatynyna dáıekter keltiriledi. Atalǵan kitapta Sheron Tórner antıkalyq zamannyń tarıhshy, zertteýshi ári ǵulama ǵalymdary Ptolomeı, Strabon, Gomer, Gerodot, Dıodor jáne t.b. silteme jasaı otyryp, anglo-saksondardyń Kembrııa túbegi men onyń aınalasyndaǵy aýmaqtardan kelgenin jáne olardyń Elba men Reınniń aralyǵynda ornalasqan saksondardyń uly birlestiginiń bir bóligi dep atap ótedi ári olar bizdiń dáýirimizdiń 141 jylyna deıin ómir súrgeni týraly derek baryn aıtady. Ol kezdegi anglo-saksondardyń qazirgi aǵylshyndardyń arǵy tegi ekenin aıta otyryp, bylaı deıdi:

“The early occupation of Europe by the Kimmerian and Keltic races, has been already displayed. The next stream of the barbaric tribes, whose progress formed the second great influx of population into Europe, where the Scythian, German, and Gothic tribes.  They also entered it out of Asia. It is of importance to recollect the fact of their primeval locality, because it corresponds with the circumstance, that Herodotus, besides the Scythia, which he places in Europe, mentions also an Eastern or Asiatic Scythia, beyond the Caspian and Iaxartes.”  Iaǵnı: «Evropaǵa kımmerlik jáne kelt halyqtarynyń kóshýine burynyraq toqtalǵan bolatynbyz. Barbarlyqtardyń Evropaǵa kelesi legi skıfsaqtar, germandyq jáne got taıpalarynan turdy. Olardyń alǵashqy meken etken jerlerin umytpaǵan abzal, sebebi solaı bolǵanda ǵana, biz Gerodottyń Evropada ornalasqan Saqııamen birge Kaspıı teńizi men Syrdarııa ózeniniń ar jaǵynda Shyǵys nemese Azııalyq Saqııanyń bar bolǵanyna meńzegenin túsinemiz».

Meniń zertteýimshe, Gerodottyń jazbasynda kórsetilgen Skolotıǵa «aqsýıek», ıaǵnı «kósem» skıftaryna - barlyq qazaqtardy jatqyzýǵa bolady. Sebebi, Qazaq jene Qypshaq ataýlarynyń ózi han, shah – padıshah, kósemdik jáne aq súıektik maǵynany beretin sózderi otyr. Ol sózder Qanzah (Á.I.), Qypshah (Á.I. -  «Kópshah nemese Kókshah»), Kós(em)shah (Á.I), AqSúıek – Qazy(sy)Aq (Á.I. ıaǵnı «saǵy, qabyrǵasy aq». Salystyr: Qazyqurt – Qazy Jurty, QazyAqUrt). Onyń ústine, ellınder Skıfsaqtyń  Alypqosaı (Á.I.), Aryqbeksaı (Á.I.) jáne Qulaqosaı (Á.I. - «Jyly, Jaryq, Sary nemese Jolaqsaı») degen úsh aǵaıyndydan taraıtyn taıpalarynyń barlyǵyn da aqsúıek retinde tanyǵan. Aqsúıek uǵymyn qazaq tilindegi «sáýkele», ıaǵnı «shuǵyla» sózderi de berer edi. Demek, Qazaq ataýy «sáýkeleli» nemese «shuǵylaly» degen maǵynany da beredi.  Sonymen qatar, ejelgi grektiń Skolotı sózine aıtylýy jaǵynan jaqyn keletin Jaǵalbaıly ataýyna mán bergim keledi. Buǵan, eń aldymen, Jaǵalbaılynyń tańbasynyń balta nemese shekkish bolýy ózek bolyp otyr. Baltanyń mańyzdylyǵy Gerodot aıtqan ańyz boıynsha úsh aǵaıyndyǵa Skypsaq jerinde patshalyq qurýlary úshin altynnan jasalǵan buıymdardyń biri jáne ol kezdegi Skıfsak baltasynyń pishini Jaǵalbaılynyń tańbasy sııaqty «T» áripine uqsas bolǵan. Grekterdiń aıtýynsha skıfsaktar baltany sagarıs (salystyr: shapqysh, shekkish) dep ataǵan. Baltamen birge soqa, qamyt (salystyr: bosaǵa belgisi) jáne qazandy (qazyna) aǵaıyndylardyń eń kishisi ǵana qolyn kúıdirmeı ustaı alady. Osydan soń qalǵan ekeýi kishi inilerin bı (baı) etip taǵaıyndaıdy.  Gerodottyń jazbasyna sáıkes Alypqosaı («taý táńiri» - Albasty), Aryqbeksaı («sý táńiri» - Aryqbaqsy) jáne Qaýlaýqsaı («kún táńiri» - (Kúl(n)shetaı) – Skyfsaqtyń eń alǵashqy hany Tarǵynnyń / Tórehannyń / Darhannyń balalary bolyp tabylady. Demek, Tarǵyn aqsaldyń esiminiń maǵynasyna da saı keletinin eskersek, meniń paıymdaýymnyń durystyǵyna shúbá keltirmeý kerek. Qolaqsaıdyń Kún-Bı bolýy, Jaǵalbaıly ataýynyń túbiri «jaǵý», «jaǵylý» sózine saı keledi. Buǵan qosa Jaǵalbaıly teginiń ataýynyń maǵynasy «jaǵaltaı (bektergi, qarshyǵa, qyran)» sózinde bolyp tur. Jaǵaltaı proto-túrki tilinde jakɨl, orta túrkishe jaɣlabaj bolady. Han áýletteriniń qyran qustarmen ańǵa shyǵýy jáne jalpy búrkit, suńqar qustarynyń bıleýshilerdiń belgisi retinde tanylýy beseneden belgili. Osyǵan baılanysty, ol zamandarda qazaqtardyń arasynda kıeli qustardyń ataýlaryn berý keń taraǵan. Ol dástúrdi Qyz Jibektiń aǵasyndaı bolǵan shektiniń kósemi Syrlybaıdyń ýáziri Qarshyǵanyń esiminen da baıqaýǵa bolady. Jalpy, Túrki áleminde Búrkit tekti qustar qasıetti jáne kıeli sanalǵan Kún men Qudirettiń Táńiri eseptelgen. Meniń tujyrymymdy «Qazaq enıklopedııasynda» berilgen Jaǵaltaı týraly maǵlumat naqtylaıdy.  Osy oraıda, suńqar, bektergi nemese saqaltaı qustarynyń slavıan tilderinde sokol, sokola, kobchık (salystyr: Kovýı – qypshaq rýy) bolyp aýdarylýy Skolotaı (YSKólAltaı - Saǵaltaı), Skıfchak ataýlaryna saı ekendigin kórsetedi. Buǵan qarshyǵa tekti qustardyń syrtqy kelbetin saǵal, jaǵal nemese tarǵyl degen sınonım sózdermen sýretteýge bolady. Al, sokol sóziniń ózi protoındoevropalyq chakýntıs sózine negizdelýi onyń túrki tilindegi qaǵan sózine laıyqtandyrady.  

Resmı derekter boıynsha grekter qazirgi Ýkraınanyń ońtústigine, ıaǵnı Qara Teńizdiń soltústigi men Qyrymǵa b.d.d. VII ǵasyrda ornyǵa bastaǵan. Al, b.d.d. IV ǵasyr shamasynda jergilikti skıfsaqtardyń bir bóliginiń grek mádenıetin qabyldaýy baıqalady. Gerodottyń aıtýy boıynsha skıfsaktar men grekterdiń aralasýynan Gelon halqy paıda bolǵan. Buǵan dálel Ýkraına aýmaǵynda tabylǵan kóptegen Skıfsaq qorǵandary bola alady. Sol qorǵandardyń birinde, ıaǵnı Kúl Oba (Qyrymda) zıratynda grek naqyshynda jasalǵan skıftik buıymdar saqtalǵan. Olardyń arasynda altynnan jasalǵan Afına Qudaı Ananyń músini de bolǵan.

Skıfsaqtarǵa soǵys ónerinde eshkim teń kelmegen. Sondyqtan, úlken áskerı shyǵyndarǵa ushyraı bastaǵannan keıin Vızantııa dıplomatııany óziniń qarýy etip saılap, «Varvarlar bıýrosyn» ashady. Áskeriniń sany 150 myń aınalasynda bola tura, bul ımperııanyń shamasy óziniń kórshilerine jetpeıdi. Osylaısha,VII ǵasyrda Vızantııa halyqtardy bir-birine aıdap salyp, «bólip al da, bıleı ber» saıasatyn qoldanady. Vızantııa soǵysty dıplomatııamen júrgize bastaıdy.

Jyldar óte skıfsaqtardyń Grek / Vızantııa mádenıeti men tiline ótýi birtindep kúsheıip, qypshaqtardyń jappaı hrıstııan dinin qabyldaýy júrip jatady. Tipti X – XIV ǵasyrlar aralyǵynda vızantııalyq ortalyq áskeriniń qatarynda qyzmet jasaǵan qypshaqtardy Skythikoi / Skythikon dep ataıdy. Qazirgi zaman tilimen aıtqanda «gıbrıdtyq» tásilder men sankııalar qoldanady. Bundaı jaǵdaıdy P.B. Golden «Quman-Qypshaqtar jáne olardyń álemi» eńbeginen de baıqaýǵa bolady. Sonymen qatar, jylnamalardyń ózderinde jergilikti halyqty kúshtep hrıstııan dinine ótkizip, grektendirgendiredi, al kelispegenderin qýyp jergeni jaıly derekter de bar. Nátıjesinde, 988 jyly Kıev Óńiri halqy resmı shoqyndyrylady. Shoqyndyrýdy 978 – 1015 jyldary arab derekterinde «Rýz Qaǵanaty» ataýymen belgili bolǵan Kıev Ordasyn Vladımır Svıatoslavıch qaǵan jasaıdy. Bastapqyda, Vladımır Kún Qudaıy Horýs -Qorosqa (Salystyr: túrkishe – Kúıash. Á.I. – Qorqytqa.), joǵary qudaı Dajdybogqa (Á.I. Jaıyqa – Daıyqqa) syıynatyn jáne musylman dinine ótýdi josparlap, Horezm shahyna elshisin attandyrady. Alaıda, Vızantııanyń bıleýshisi Vasılıı II Vladımırdi Kıev Órisi halqyn hrıstıan dinine ótýge kóndiredi. Onyń sebebi, Vızantııa patshasy óziniń qyzy Annany Vladımırge áıeldikke alýǵa qoıǵan sharty – Kıev jurtyn shoqyndyrý bolatyn. Osydan bastap, Qazaq / Qypshaqtardyń grektenýi, qan aralasýy ári jikke bólinýi, ıaǵnı qazirgi zaman tilimen aıtqanda «separtızm» jedel qarqynmen júre bastaıdy. Al, Vızantııanyń múddesin qorǵap, soǵyssyz ulan-ǵaıyr óńirdi Vasılıı II-niń qol astyna ótkizgeni úshin Vladımır «kıeli», «qasıetti», «uly», «shoqyndyrýshy» jáne «qyzyl kún» degen ataqtarǵa ıe bolady. Shoqyný Kıev qalasynyń halqy ǵana salystyrmaly túrde qarsylyqsyz qabyldaǵanymen, Kók Ordanyń, ıaǵnı Kıev Ýrýsynyń basym kóp aýmaǵynda qantógis bolyp, táńirlik jáne musylman dininde qalady. Keskilesken urystyń biri Novgorod qalasynda boldy. Bul qala Rýstyń eń alǵashqy astanasy retinde qarastyrylady. Skandınav derekterinde Novgorod kalasyn Holmgardr dep ataǵan. Onyń maǵynasy reseılik maǵlumattarda «araldyq qala» dep, bul qalany Ilemen kólimen oraılastyrady. Bul derekterdiń negizinde Novgorod qalasynyń ejelgi ataýy Kól Orda, ıaǵnı «kól ortasyndaǵy qorǵan» nemese Qalyń Orda bolyp tur dep tujyrymdaýǵa bolady. Al, Novgorodtyń oryssha maǵynasy «novyı gorod» bolyp nusqalanýy, Qalyń Ordanyń sınonımy bolatyn Ný Orda bolyp tur. Qala ataýynyń maǵynasy men aıtylýy Qańly / Qańǵar jáne Qalmaq sózderine jaqyndyǵyn kórsetip tur.

Jalpy, tarıhı shoqyndandyrý Orta Azııada da júrip jatady. Orta Azııanyń hrıstıan dinine ótýi b.d.d. 250 jyldary bastalady. Al, VII ǵasyrda Mahmud Qashǵarı ońtústik-shyǵys Deshti-Qypshaqta Másihti ýaǵyzdaýshylar baryn aıtady. Qashqarıdiń aıtýynsha, Isfıdjab pen Tarazda, Qashqar men Ózgentten Kývaǵa deıin Isa Qrıstanyń ilimin taratatyn soǵdylar bolǵan.

Qazaq halqyn tolyq hrıstııandandyrý maqsatynda 1303 jyly «Kodeks Kýmanıkýs» sózdigi jaryq kóredi. Qypshaq / Qazaq – Tatar tili sol zamanda memleketaralyq baılanys quraly edi jáne ol qyzmetin XIX ǵasyrǵa deıin atqardy. 

Shoqynǵan qazaqtar jaıly 1489 polıak málimetinde Polıak koroli Ian-Albrehtiń  áskeriniń tatarlarǵa qarsy joryǵynda «hrıstıan kazaktarynyń» Podolııaǵa jol kórsetkeni habarlanady. «Sol jyly Vasılıı Jyl, Bogdan jáne Golýbeter otrıadtary Dneprdiń tómengi aǵysyndaǵy Taban ótkeline shabýyl jasap, tatar gvardııasyn tarqatyp, kópesterdi tonaıdy».

Nemis tarıhshysy G.Shtekl tatarlardyń orystanýy týraly bylaı deıdi:

«Alǵashqy orys qazaqtary, ıaǵnı tatarlar shomyldyrý rásiminen ótip, 15 ǵasyrdyń sońyna deıin orystandyryldy».

Túrki halqyn bir-birine qarsy qoıý arqyly shoqyndyrýdyń jáne grektendirý saıasatynyń keıingi ǵasyrlarda jalǵasyn tapqanyn jáne ol XVII ǵasyrǵa da tán bolǵanyn Orys ǵalymy Karamzınniń «Reseı memleketi tarıhy» eńbeginen baıqaýǵa bolady: «Kozakı obrazovalı voınskýıý Hrıstıanskýıý Respýblıký v ıýjnyh stranah Dnepra, nachalı stroıt selenııa, krepostı v sıh opýstoshennyh Tataramı mestah; vzıalıs byt zaıtnıkamı Lıtovskıh vladenıı so storony Krymev, Týrkov ı snıskalı osobennoe pokrovıtelstvo Sıgızmýnda I, davshego ım mnogıe grajdanskıe volnostı vmeste s zemlıamı vyshe dneprovskıh porogov, gde gorod Cherkasy nazvan ıh ımenem. Onı razdelılıs na sotnı ı polkı, koıh Glava, ılı Getman, v znak ývajenııa polýchıl ot Gosýdarıa Polskogo, Stefana Batorı, znamıa Korolevskoe, býnchýk, býlavý ı pechat. Sıı-to prırodnye voıny, ýserdnye k svobode ı k Vere Grecheskoı, doljenstvovalı v polovıne XVII veka ızbavıt Malorossııý ot vlastı ınoplemennıkov ı vozvratıt nashemý otechestvý drevnee dostoıanıe onogo. — Sobstvenno, tak nazyvaemye Kozakı Zaporojskıe bylı chastııý Malorossııskıh.».

QAZAQ TARIHY TEREŃDE

Osynaý Reseı tarıhyn alǵashqy ret jalpylap qurastyrǵan ǵalymdardyń biri N.M. Karamzınniń ózi Orynbor óńirinde XIX ǵasyrda dúnıege kelgen ári Qaramyrza degen tatar teginen edi. Qaramyrza atalmysh «Reseı memleketi tarıhynyń» 5- tomynyń 4 – taraýynda S.M. Solovevtiń «Mýstafa arevıch týraly hıkaıasynda» 1444 jyldyń aıaǵynda Rýstegi Rıazan qazaqtarynyń rıazandyqtar men máskeýlikterge kómekke baryp, Tatar knıazi Mustafaǵa qarsy shyqqanyn tilge tıek ete otyryp, Ózeýdiń (Dneprdiń) Kıevtiń jaǵasynda turatyn Torkı men Berendeılerdiń  (Á.I. - Tory men Bórendilerdiń) Cherkas (Á.I. – Sherkesh) dep atalǵanyn jáne Kozaktar da solaı atalǵanyn málimdeıdi. Sonymen qatar, ol jylnamalarda jazylǵan Kaspıı men Qara Teńizderi aralygynda meken etken Kosog halqy men Vızantııa patshasy Konstantın Parfıgoreı (oryssha – Bagrıanarodnyı) jazyp ketken QAZAQIIa memleketiniń dál sol aımaqta ornalasqanyn da aıtady. Karamzın atalǵan jerdegi Sherkeshti osetınder sol zamanda Qasaq dep ataıtynyn nusqaǵan. Onyń oryssha jazylǵan nusqasy kelesideı:

«Itak, Kozakı bylı ne v odnoı Ýkraıne, gde ımıa ıh sdelalos ızvestno po ıstorıı okolo 1517 goda; no veroıatno, chto ono v Rossıı drevnee Batyeva nashestvııa ı prınadlejalo Torkam ı Berendeıam, kotorye obıtalı na beregah Dnepra, nıje Kıeva. Tam nahodım ı pervoe jılıe Malorossııskıh Kozakov. Torkı ı Berendeı nazyvalıs Cherkasamı: Kozakı — takje. Vspomnım Kasogov, obıtavshıh, po nashım letopısıam, mejdý Kaspııskım ı Chernym morem; vspomnım ı straný KAZAHIIý, polagaemýıý Imperatorom Konstantınom Bagrıanorodnym v sıh je mestah; prıbavım, chto Ossetıny ı nyne ımenýıýt Cherkesov Kasahamı: stolko obstoıatelstv vmeste zastavlıaıýt dýmat, chto Torkı ı Berendeı, nazyvalıs Cherkasamı, nazyvalıs ı Kozakamı.».

Sonymen qatar, sherkester (keıbir derekter boıynsha sherkeshtiń durys ataýy Kerket nemese Tóretaı) dep te atalǵan. XVIII ǵasyrdyń orta sheni men XX ǵasyrdyń basyna deıin Reseı patshasynyń Kavkazdaǵy soǵysynyń nátıjesinde negizinen Islam dinindegi kasahtar 700000 – 1500000 adamynan aırylady, qalǵanyn orystandyrylady.  

Derekter boıynsha kasogtar kas, kachak, keshek, kashak, kasah ataýlarymen tanylǵan Sherkesh / Shaǵan nemese Adyǵ halqy. Sherkesh ataýy orys derekterinde Cherkas nemese Cherkes dep kórsetilse, latyn tildi derekkózderde Sırkas / Circassie degen ataýmen belgili. Osetındikter Kabardy elin -  Kæsæg, al kabardylyqtardy -  kæsgon dep ataǵan. 

Arab eltanýshysy ári tarıhshysy Ál Masýdı kashaktardyń altynmen aptalǵan matalardan kıim kıetinin jáne sıqyrmen aınalysatynyn aıtqan. Ál Masýdı óz zertteýinde keshek sózi parsy tilinen aýdarǵanda «mańǵaz (namysqoı, tákappar, menmen), kókirek (keýdesine nan pisý)» degen maǵyna beredi degen.

1714 jylǵy karta. Avtory: Chatelain Henri, 

Guedeville Nicolas. 

Konstantın VII Kasahııany Zıh eli men Alan memleketteriniń arasynda ornalasqanyn jetkizse, X ǵasyrdyń «Hýdýd-Ál-Álám» shyǵarmasynda Káság (Keseg) qalasy Alan jerinde dep aıtylady. Káság memleketimen Tamatarhan, Abhazq / Abaqzy, Papaǵy / Paǵaǵy / Kabardy jáne Zıh/Zıgetı/Djıgetı / Leh / Shıgetı handyqtary da kórshi bolǵan. Keıin Tamatarhan qalasy Rýstiń astanasy bolady. «Ótken jyldar jylnamasynda» Tamatarhan begi Mstıslav pen Kasog hany Iridáde (Rededıa) jekpe-jegi Qazaq halqynyń ataýyndaǵy bul memlekettiń taǵdyryn sheshedi. Al, resmı tarıh boıynsha Kók Túrikterdiń V – VI ǵasyrlardan belgili Tamatarhan / Tómentarhan qalasynyń qamalynyń ataýy Osman / Túrik qaǵanaty kezinde Kúnqamal bolǵan.  

Baıqap otyrǵanymyzdaı, Qasah ataýymen tanylǵan elder Qazaq rýlary men urandarynyń esimderimen saıkes keledi. Sonymen qatar, parsy tildes Adyǵ, Abhaz ben Qabardy halyqtary ózderin Sherkesh ne Qasaq dep atamaıdy. Bul ataý olarǵa Qazaq halqynyń bir bóligi bolǵan kezde berilgen. Adyqtardyń sımvoly –12 eldik, 3 oqtylyq.  Osy halyqtardyń jaqyn týystary túrki tildes Qarashaı – Balqar halyqtary bolyp tabylady. Qarashaı-Balqarlardyń Shegemli, Baqsanly, Malaly, Taýlyly jáne Holymlyly shatqaldarynyń ataýlarymen birdeı esimderi bar. Al Djıgetı / Zıgetı hanlyǵynyń ataýy Qazaq Handyǵynyń Geta ataýymen saı keletinin Batys memleketterindegi Qazaq Handyǵynyń kartalarynyń birinen baıqaýǵa bolady. Ol kartany saıasattaný ǵylymynyń doktory Mýhıt-Ardager Sydyknazarovtyń alyp kelgen Qazaq Handyǵynyń kartalar jınaǵynan da kórýge bolady.

Balkarlardy keıde Qýban men Terek ózenderiniń saılaryn mekendeıtin Bes Taý Eli dep tanıdy. Al, Balkar ataýy Bulǵar esimimen saıkestendiriledi ári Sarmataıǵa, ıaǵnı Ongýrlar / Ýgýr men Iazyktarǵa teleıdi. Olardyń astanasynyń ataýy Balyq qalasy bolǵan. Tatıev Bulǵardy Bılıar / Pýlıar sózimen baılanystyrady. Demek, bul elderdi biriktiretin Skıfsak, Kók Túrik jáne Qypshaq memleketteriniń quramynda bolǵandary ári mádenı jáne tildik jaqyndyqtary bolyp tur. Sherkeshtiń 12 rýynyń ishindegi Shabsýg, Temerǵoı jáne t.b. tekteriniń ataýyna Qazaq tekteriniń ataýlary sáıkes keledi. Sherkesh / Sırkas / Qazaqtar – Qypshaq-Mámlúk qatarynda bolyp, eki ústem áýlettiń biri – Bórjıı  áýletin basqarǵan. Ekinshi áýlettiń esimi Baqrı bolǵan. Bórjııdi arabtar «munara» maǵynasymen, al Baqrıdi Mysyr elindegi Baqrı ózenimen baılanystyrǵan. «Qazaqstan enıklopedııasyndaǵy» derek boıynsha Jaǵalbaılynyń ata-babasy Bórjınnen bolǵan. Demek, bul tujyrymym da durys bolyp tur. 

Mámlúkterdiń taǵy bir ataýy Gerodottyń aıtyp ketken Gılon ataýyna sáıkes keletin Ghılmen / Gýlám / Kólmen boldy. Al, Sırkastyń arabshasy al-Jarākisa dep ataldy ári Mámlıýk memleketiniń ekinshi ataýy Sırkassııa boldy. Osy jerde protoevropalyq aǵylshyn tilindegi goýld, ıaǵnı «altyn» sóziniń protoınoevropalyq ghıl sózi eske oralady. 

Mamlıýkterge «ál qazaq – «patsha» degen laýazym da berilgen. Ol týraly Aıalon D. «Mamlıýk sultandyǵyndaǵy fýrýsııa jattyǵýlary men oıyndary týraly jazbalar» eńbeginde sultannyń tańdaýly oqqaǵarlaryna «ál-hassakııa» ataýynyń berilgeni jaıly aıtylsa, 1308 jylǵy Qyrymdaǵy Sýgdeı qalasynda Qudaıdyń quly Samaq uly Almalchýdy kazaktar óltirgeni jergilikti «Sınkarada» habarlanady.

Endi Sırkaspen baılanysty berilgen ataýlardy salystyraıyq:

I.L. Qyzylasov, A.V. Gadlo, N.G. Volkova jáne taǵy basqa tarhshylardyń pikirinshe, Qasaqtar Orta Azııanyń túrkileri men Edil boıynyń ýgrlarymen baılanysty. Olardyń oıynsha, bul halyqtardy I – VIII ǵasyrlarda Qazarlar Qaýqaz jerlerine qaraýshy jáne shekarany baqylaýshy retinde kóshirgen.   

Al, birqatar ǵalymdar, olardyń qatarynda G.A. Melıkıshvılı, E.P. Alekseeva syndy tarıhshylardyń paıymdaýynsha, Sırkas / Kásák halqynyń tarıhy Kishi Azııanyń ıaǵnı qazirgi Túrkııanyń Anadoly aımaǵynda osydan 3500-5000 jyl buryn memlekettik qurǵan KASKA / GASGA jurtynan tamyryn alady.

Agglıýtınatıvti tilde sóılegen ejelgi elderdiń biri -Kaska / Kaska nemese Kaška / Qashqa (Assırııa tilinde), Tabaldyq Kasku / Kaský jáne Gasga / Gaska degen ataýmen belgili bolǵan. Olar shyǵys Anatoly men Qara teńizdegi Het aımaǵy arasyndaǵy taýly ólkede ómir súrdi. Bul halyq týraly alǵashqy derek b.d.d. 1450 jyldarda Hantılı II-niń Hetıt tilindegi duǵa jazýlarynda kezdesedi. Ol derekte Hantılıdiń uly Tudalııa II b.e.d. 1430 j. Nerik qalasy úshin Kaskaǵa joryǵy týraly, sondaı-aq, kaskalyqtardyń buryn basyp alǵan qalalary Qamama jáne Zalpývanyń Hetıtterdiki ekeni baıandalǵan.

Qazirgi kezdegi Túrkııa memleketinde ornalasqan Maşat Höyük / Mashat Hóııýk qalasynda tabylǵan b.d.d. shamamen 1330 j. hattarda Kaskanyń shyǵys jaǵynda ornalasqan Hayasa-Azzi / Haıasa-Ázzi (keıde Ázzi-Haıasa) men Isuwa / Ysyva elderimen, sondaı-aq hettikterdiń basqa jaýlarymen birigip, hetterdiń astanasy Hattusa / Hattýs qalasyn otqa bólegeni jazylǵan. 

B.d.d. 1375-1350 jyldary Kazahııa Ázzi-Haıasanyń Pııapılı esimdi begine kómekke 9000 jaýynger men 800 soǵys kúımesin jibergen. Sol qaqtyǵystarǵa qatysqan qasqalardyń 12 taıpadan turatyny aıtylǵan.

Mysyr pirqaýyny Amenhotep III «Amarna» hattarynda Arzavan hany Tarhýnta-Radýǵa «Hattýsta eli» joıylǵanyn jáne Arzavadan birneshe kaskalyqtardy Mysyrǵa attandyrýyn suraǵan. Sebebi, hettikterdiń ásker qatarynda biraz kaskalar bolǵan.

Kaskalar qudaılaryn Dińgir dep ataǵan jáne negizgi qudaılarynyń biri Kashký /Kazak / Kadak bolýy múmkin. Kaskanyń mádenıeti Het nemese Hatanyń / Hýranyń arǵy mádenıetimen baılanystyrylady.

Hýralyq aı qudaıy - Kúshikti Ýgarıt / Ugarit tilinde kdsh / kdş nemese kzǵ / kzġ dep jazady. Kúshikti Harannyń Kýzına qudaıymen bir eseptegen.  Kúshik nemese Kýzına qudaı Kalýtıdiń tiziminde Kún qudaıy Šimige /Shimige esiminen buryn berilgen. Kúshúk qudaı «Aı qudaıy» dep te atalady jáne Hetterdiń Kaskýq qudaıymen teńestirilgen. Demek, Kashký sózi, bir jaǵynan, túrki ańyzyndaǵy Qashqyry, ıaǵnı Aı Ata.

Jumaqtyń Kún qudaıy (hettikter: nepišaš Ištanu) hettik Kúneı táńiri edi. Hetter ony Arına / Arina «Kún qudaıshasynan» keıingi ekinshi qudaı retinde tanyǵan. )Sonda, Arınanyń qazaq tilindegi Araı sózimen sáıkes bolyp tur). «Jumaqtyń Kún qudaıy» Hýrralyq «Kúnniń qudaıy» Shimigemen  birdeı dep tanyldy. «Jumaq Kúniniń» qudaıy Mesopotamııalyq kúnniń qudaıy Shamash sekildi zańnyń, zańdylyqtyń jáne shyndyqtyń qudaıy retinde tanyldy. 

Osy jerde Shimige degen ataýdyń Qazaq tilindegi shimirigý, ıaǵnı «qyzarý» jáne shymyr sózderine jáne Kımek-Qypshaq ataýymen, al kdsh / kdş nemese kzǵ / kzġ jazýlarynyń Kaska, Kazka, Qazaq sózderine sáıkes keletinine jáne hýngarlyq (vengrlik) Kacsa, ýkraındyq Kachka, polıaktyń Kaszka, lıtvanyń Ẑąsis jáne armıan tilindegi Sag /սագ «úırek» sózderine jaqyn aıtylatynyn aıtqym keledi. 

Tómende ejelgi Kaska men qazirgi Qazaqqa qatysty uǵymdar men sózderdiń sáıkestikteri men salystyrýy beriledi:

Álem ǵalymdarynyń basym kópshiligi, onyń ishinde Reseı ǵalymdary (Averın, Bartold, Karamzın, Trýbachev, Fasmer jáne t.b.) da orys tilindegi Kazak sóziniń túp tamyry túrki tilinen bolyp tabylatynyn biraýyzdan quptaıdy. Resmı qabyldanǵan derekter boıynsha Kazak ataýynyń jazba túrindegi alǵashqy nusqasy quman-qypshaq tiliniń «Codex Cumanicus» sózdiginde QAZAQ / QAZAQ jáne Ghasal Kosak túrinde kezdesip, «erkin», «kezbe», «kóshpendi» jáne «jasaq» maǵynalaryn beredi. Kozak, Kozar nemese Qazar sózi Qazaq sóziniń bir nusqasy bolyp tabylady. Bul sózderdiń ózegi Qaz túbirine negizdelip, Qadaq (g), Kadar, Qaraq bolyp túrlenedi. Qazaq ataýynyń ártúrli nusqalaryn joǵaryda siltemesi berilgen Sydyknazarovtyń Qazaq Handyǵynyń kartalar jınaǵynan da kórýge bolady.

Muhamed Haıdar óziniń «Tarıhı Rashıdı» eńbeginde kez kelgen adam Qazaq bola alatynyn jáne ol úshin belgili bir synaqtardan ótý kerektigin habarlasa, Mahmýt Qashǵardyń sózdiginde Qazıtgan ar – «eshkimge baǵynbaıtyn er» maǵynasynda keledi.  

Al, VII ǵasyr aınalasynda, negizinen, túrki men berber halyqtarynan turatyn Ǵazı / Qazı, ıaǵnı «erkin urys adamy» jasaqtary paıda boldy. Olar IX – XIV ǵasyrlarda Vızantııa – Seljúk, Vızantııa – Osman ǵazavat soǵystarynda qatysty. Hrıstııan memleketteri arasyndaǵy, onyń ishinde, Iberııadaǵy Qazı – Razııa ataldy.      

Joǵaryda baıqaǵanymyzdaı, Qazaq degen slavıan men kavkazdyq halyqtardyń ataýy bolǵan. XIX – XX ǵasyrlardyń ózinde búkil Orta Azııany, onyń ishinde, qazirgi Qazaqstannan bólek Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan, Mońǵolııa, Aýǵanstan, ıaǵnı búkil Túrkistan halqy ózderin Qazaqpyz dep ataǵan. 

QOŃYRAT DEGEN ELINDE

Kazaktar Ýkraına men Reseıde ústem tap sanalyp, oǵan qazaq pen tatardan bólek túrkiniń basqa ulttary men slavıan, grek, osetın jáne basqa halyqtardyń ókilderi kirgen. 

Rýstiń ataýyn Gardarıkpen baılanystyrǵanymen, tarıhı Kıev Rýsinde ornalasqan Ýkraınanyń ataýy odan bólek qarastyrylady. Qazirgi kezdegi derekter Ýkraına ataýy orystyń ertedegi sózi oýkraına, okraına, okraına  – «shekaralyq aımaq», «shekara», batys eýropalyq mark, marca, marche, latynnyń margo – «óńir» jáne kraına –«kók oraı», «shalǵyn» sózderinen órbitedi. Osy termınderdiń jáne basqa ýkraındyq sózderdiń qazaq tilindegi sózdermen týysqandyǵyn tómendegi salystyrma kesteden de baıqaýǵa bolady.

Qara Taý / Qaradaǵ, Qaraǵash, Kýnıl, Kýldıýrov, Tovarov, Barých, Bohmach, Torchesk, Altınivka, Babaıkove, Babanka, Bakaı, Bakalı, Bakota, Barıshivka, Barmakı, Kobakı, Kobıjcha, Kovchın, Kodakı, Kozari, Mıgalivi, Mýrzıni Ombısh, Ordachınov, Ordasha, Pechenijın, Torkı, Torchın, Ýzın jáne t.b. 

Ár túrli derekter boıynsha, orys jáne ýkraın tilderinde 30% - 50% tipti odan da kóp túrki sózderi bar. Olardyń arasynda agalık, agel, arashi, arh, bag, baıbarak, baılova, baıtalo, bakaı, bakan, bakır, bakrach, balasýrı, bamııa, barmakı, batlama, bachıt, bashlovka, baıýrı, bashtan, bıchak, bogýn, brýndýk, býdjak, vygıregı, gabzal, gabla, gaıdamak, gaıshan, gaıtan, galaı-balaı, galatın, gamalııa, gamýla, gamýrdıt, garamııa, gıch, gromak, gýnder, dýlap, kermes, kındıbal, kısır, kıshlo, kýrlanchýg, dalak, deıneka, djagan, djerga, djıgıra, djýra, kavýn, kapkach, karaman, karandıch, kargan, kach, kachkovach, koıýba, kýzet, kýlach, kýrýjıı, nabovganıtı, nakrama, ogır, parı, saka, saklak, salgan, semenı, serdıýk, skınbeı, taratýra, targan, tartatı, tafa, tıftık, topýz, fındjal, fılıjanka, haraman, chambýl, chapa, chatlak, cherga, chıkma, chıngal, chıcha, chýmanıtı, ıýklo, ıalak, ıalek, ıalıı, ıasık jáne t.b.

Osy aıtylǵandardyń barlyǵy Orys pen Ýkraındardyń Qazaq halqynyń tarıhı bir bóligi bolǵanyn jáne Rýs pen Ýkraına ataýlarynyń Qazaq ataýynan órbıtinin, al Qosaq, Kozak, Kazak, Qazar, Qypshaq ataýlarynyń Qazaq sóziniń ártúrli nusqalary ekenin jáne  Qaz sózine negizdelip, kóp maǵyna beritinin kórsetip otyr. Ol maǵynalardyń qatarynda Yzyq, Jaz, Jazyq, Jaıyq, Jeruıyq, Jumaq, Qydyr, Qyzyr, Ǵasyr, Orda, Kún Orda, Jaryq Orda, Kók Orda, Kók Túrik, Altyn Orda, Memleket, Qanlyq / Kangarat (Han Ordasy), Qar Terek (Qara Terek, Baı Terek), Qar Turaq (Qystaý), Tartý Tartýshy (Tartarı), Erkin, Jasaq, Qojaın, Qajy jáne Táńiriniń AqQazy, ıaǵnı Qaz Ana esimi bar. 

Nazar aýdaratyn erekshe mańyzdy taǵy bir  jaıt, ol XVII ǵasyrdyń ózinde Ýkraına jeri - Qazaq memleketiniń bir bóligi bolyp tabylǵandyǵy. Bul ýájime franýzdyq kartograf Gııom Boplannyń 1648 jyly jasaǵan Ýkraınanyń kartasynda VKRAINE PAYS DES COSAQUE, ıaǵnı ÝKRAINA degenimiz QAZAQ 

ELI dep taıǵa tańba basqandaı kórsetilgeni aıqyn dálel. Kosaq degen Qazaq sóziniń bir nusqasy bolyp tabylatynyna joǵaryda negizdemeler keltirgen bolatynmyn. Endi olarǵa qosa Kosaq / Cosaque sóziniń Qazaq ataýymen saı keletinin Gýmılev atyndaǵy EUÝ zamanaýı zertteý ınstıtýtynyń saıasattaný ǵylymynyń doktory  Mýhıt-Ardager Sydyqnazarovtyń jınaǵynyń ishinde franýz kartografy Gılom de Lıldiń 1724 jylǵy Qazaq memleketiniń kartasynda da jazylǵan. Bul eki kartanyń salystyrmasyn tómende kórýge bolady.

Franýzdyq kartograf Gııom Boplannyń 1648 jyly jasaǵan Ýkraınanyń kartasy	Franýz kartografy Gılom de Lıl 1724 jylǵy Qazaq memleketiniń kartasy

Joǵaryda keltirilgen derekter Qazirgi Rossııa men Ýkraına aýmaǵynyń ejelden Qazaq jeri bolǵanyn jáne ol ataýlardyń Qazaq sózinen shyǵatyny men birge halyq –

tarynyń da Qazaq bolǵanyn aıqyndaıdy. Sonymen qatar, Jaǵalbaıly rýynyń ejelden kele jatqanynyń ári ol ataýdyń Slavıan jáne Klobýkı degen nusqaýlarynyń bolýy múmkindigin kórsetedi. Al, Ýkraınanyń maǵynasynyń tarıhı Kúnmen baılanys –tylyǵy Qońyrat ataýyn negizdeıdi. Ony skandınavtyq derekterdegi Konýgardr / Hýnıgard nusqalary kórsetip otyr. Sonymen qatar, Kók Túrik pen Hýn ataýlarynda Qý / Aqqý maǵynasynyń otyrýy, bul meleketterdiń Qazaq ataýymen baılanystylyǵyn kórsetedi. Al, Gardr ataýyn Hýngardr bir bóligi dep eseptesek, KúnQazaq Eli bolyp, ejelgi Shýmerdiń Kıenger – Kıeniń nemese Hannyń jeri, Kýsag nemese Kızaq – Túnniń nemese Kıe jerdiń basshylary degen ataýlardan bastaý alatynyn kámil senimmen aıtýǵa bolady.

TÓLEGEN SILTEGEN JOL

Qorytyndylaı kele, Tólegenniń shyqqan rýy Jaǵalbaıly izimen osydan 5000 jyl buryn Qazaq memleketiniń bar ekendigi baıandalyp otyr. Hetaı men Qazaq ataýlarynyń osy jerde týystyǵy baıqaldy. Keıin Hetaı ataýy Qazaq Handyǵyn belgilegende Geta retinde kezdesedi. Sebebi, Qazaqtyń ańyzy boıynsha Jaıyq (Jaı Qudaı) eń mańyzdy táńirlerdiń biri bolyp esepteledi. Osyǵan baılanysty, Geta sózi Skıfsak (Skızeı, Kaızaık), Massagete jáne Djıgetı (Jaı Qudaı) ataýlarynda da kezdesedi. Tipti, Qazaq Handyǵynyń Kaltzak (Sydyqnazarovtyń kartalar toptamasynda bar) degen nusqaýy Galataı / Kelt halqynyń ataýymen baılanysyna silteıdi jáne keltterdiń qazaq halqy bolyp tabylatynyn men burynnan aıtyp, jazyp júrmin ári olardyń qatarynda «Adyrna» portalynda jaryqqa shyqqan «Keltterdiń Tóre Bıleri» taqyrybyndaǵy maqalamda taldaý jasadym. Osy taqyrypqa baılanysty birqatar beıne shyǵarylymdarym da bar.

Óz kezeginde Hetaı ataýy Shyńǵyshannyń shyqqan tegine, ıaǵnı Qııatqa ákelip tireıdi. Sebebi, anasy men báıbishesi Qońyrat elinen bolatyn Shyńǵyshan Táńirge jáne onyń árýaǵy ári jerdiń piri Qazarǵa syıynǵan. Ekinshi jaǵynan Táńirdiń esimi Aq Qaz ekenin eskersek, onda Qazaq pen Qazar uǵymdary bul tusta da sáıkestikke ıe ekeni baıqalady. Onyń ústine, Mońǵol jáne Qońyrat ataýlarynda Qaz maǵynasy otyr. Eger Qońyrat ataýynda Orda uǵymy otyrǵanyn joǵaryda dáıekter keltirgen bolsam, Mońǵol ataýynda da sondaı maǵyna bar. Ol maǵynany Mońǵol ataýynyń ekinshi býyny –

qol, ıaǵnı «ásker», «jasaq» sózi beredi. Al, Mońǵol ataýynyń birinshi býyn myń sózi parsy tiline qazar bolyp aýdarylady. Sol mońǵoldardyń tilinde Qazaǵ sózi bılik maǵynasyn bildirgendikten, osy ataýmen zańdar jınaǵyn ataǵany keltirilgen dáıekti negizdeı túsedi. 

Qaz qusynyń kıeligi Qyz Jibek jyrynda da atap ótiledi. Ony dastannyń myna qatarlarynan ańǵarýǵa bolady: 

Asyp týǵan Tólegen

Jaǵalbaıly halqynan

Jabdyqtap atyn minedi,

Gaýhar, laǵyl, altynnan.

Joldas ermeı elinen,

Jalǵyz ózi jóneldi,

Bir ǵashyqtyń zarpynan.

Qazdyń daýsyn esitip,

Sabyr qylyp turmady,

Dúnıege moıyn burmady.

Slavıandardyń da ata-babalaryn aqqýdyń jumyrtqasynan taratatatyn, al orystar ózderiniń ata-babalarynyń aqqý-qaz bolǵany jaıly orys jyrlary da bar. Ol jyrlar «volochebnaıa pesnıa» dep atalady. Sondaı jyrlardyń birin P. V. Sheın Pskov gýbernııasynda jazyp alǵan. Atalǵan jyrda kelesi qatarlar bar: 

Ne gýsı letıat, ne lebedı – 

Hrıstos voskres na ves svet!

Idýt-bredýt volochebnıkı,

Volochebnıkı-polýnochnıkı.

Skıfsak zamanynda Qazaqtar altyn óndirip, ony Kúnmen jáne dúnıeniń tórt buryshymen baılanystyrǵan. Geradottyń aıtqan ańyzyndaǵy tórt altyn buıym men qazirgi zamanǵy Altyn Adamnyń qoramsabyndaǵy tórt altyn jebe sonyń aıǵaǵy. Al, Táıir Qudaı – Tarǵyn Atadan taraǵan úsh ul qazaqtyń úsh júzi ári dúnıeniń úsh deńgeıi bolyp otyr (kóg aspan, taý men dala, jáne sý men oıpat). Alaıda, júzderdiń ornalasýy zaman ótkende ózgerip otyrǵan. Onyń nyshany retinde Uly Júz, ıaǵnı Uly Ulys - Qypshaq qaǵanatynyń quramynda Moskovııa nemese Rossııa bolǵanyn, keıin sol Orys  – Velıkaıa Rossııa, ıaǵnı Uly Júzge aınalǵanyn kórip otyrmyz. Bunda Gosýdarstvo Rossııskoe degen tirkeste Júz (Gýs, Qaz) sózi baryna mán berý kerek, ıaǵnı Gosýdarstvo degen Gýs Ýrda, Qaz Tartýy, Qaz Batyr degen sóz tirkesterden shyǵyp tur. Olaı bolsa, Ýkraına ataýy Ogar – «otaı (ot úırek, hakassha - qońyrat)», ıaǵnı qaz sózine negizdelip turǵanyna taǵy da kózimiz jetedi. Sáıkesinshe, Orta Júz – Bel Orda, Kishi Júz – Malorossııa (Malaıa Rossııa) bolyp ózgerip tur. Eger, «malyı» sóziniń qazaqsha balamasy «malta», «alasa» ekenin eskersek, onda Malarossııa  - Alasha Orda jáne onyń hany Alashahan, ıaǵnı Oleg bolady. Aldeıgerbord qalasynyń janynda Holmgardtyń nemese Qalmaq Ordasynyń ornalasýy mońǵoldardyń Altyn Ordada aıaq astynan paıda bolmaǵanyn kórsetedi. Óıtkeni, Qalmaq, ıaǵnı Mońǵol halqynyń bir ataýy Qańlyq. Jalpy, mońǵoldardyń tarıhı ataýy – Quman jáne Tatar nemese Quman Ordasy. Tatar ataýy ejelgi Qytaı jáne Vızantııa derekterinde de solaı kezdesedi. Osy turǵyda, Gardar men Tatar sózderiniń de týystastyǵyn kóremiz. Osy Tatar ataýyn Batys memleketteri búkil Shyńǵyshan qaǵanatynyń aýmaǵyna XIII ǵasyrdan bastap XVIII ǵasyr aıaǵyna deıin qoldanǵan jáne «tozaq» degen maǵyna taqqan. Onyń sebebi Tatar elin jer asty álemimen baılanystyrǵan. Bir jaǵynan, bul Batystyń sol kezdegi «aqparattyq soǵys» tásili, ıaǵnı «propagandasy» bolsa, ekinshi jaǵynan bul túrki halyqtarynyń adamdy jerge tapsyrýymen baılanysty dep oılaımyn. Túrki halyqtarynyń senim-nanymynda jerasty álemi arqyly jumaqqa barýǵa bolatyn edi. Sondyqtan jumaqty – Jeruıyq dep te ataǵan. Ol sózidiń Shýmerdegi balamasy – Kýr. Tipti Qazirgi Ýkraına aýmaǵynda Tómentarǵan degen qala men memleket te bolǵanyn jáne onyń Rýs memleketiniń astanasyna aınalǵanyn men joǵaryda atap ótken bolatynmyn.

Demek, Qypshaq – Qazaq ımperııasynyń Altyn Orda ataýy IX ǵasyrda da bar bolǵanyn skandınavtyq derekterdegi Aldeısgebord nemese Aaltogard ataýy aıǵaqtaıdy. Osyǵan oraı sol kezdegi Altyn Ordanyń bir ataýy Mámlúk Sultanaty, ıaǵnı Qazaq Memleketi bolǵanyn kóremiz. Sondyqtan, Qazaq ımperııasynyń Batys derekterinde Rýsskıı Kaganat bolyp tanylýy da ǵajap emes. Osy sebepten men Qyz Jibek oqıǵasynyń XVII ǵasyrdan álde qaıda erte zamanda boldy dep esepteımin. Deı tursaq ta, XVII ǵasyrdaǵy Ýkraınanyń Qazaq Eli retinde sol zamannyń kartasynda bolýy jyrdaǵy tarıhı jaǵdaıdyń resmı qabyldanǵan kezeńimen de saı keledi. Al, Ýkraınanyń qudaıy kórshisi Vengrııa / Qongrııanyń halqynyń qany Aral aýmaǵyndaǵy qazaqtardikine qazirdiń ózinde 80% jaqyndyqty kórsetse, Ýkraına halqy men qazaqtyń Kishi júzi XVIII ǵasyrda kóp sáıkestiń kórsetken bolar edi. Sebebi, Ýkraındyqtar arasynda áli kezge deıin ózderiniń qypshaq ata-tekterin umytpaıtyndar az emes.

Ádilbek Ishanbekuly    

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз