Almatydaǧy S.Begalin atyndaǧy memlekettık balalar kıtaphanasynda «Zūlmat jyldar qasıretı» atty döŋgelek üstel öttı. Şaraǧa 70-ke juyq mektep oquşylary, studentter men oqytuşylar, sondai-aq, belgılı tarihşylar qatysty. Aita keteiık jiynǧa mūryndyq bolǧan Almaty qalalyq Qoǧamdyq damu basqarmasy. Atalǧan basqarmanyŋ qoldauymen qolǧa alynǧan «1932-33 jyldardaǧy aşarşylyq pen 1937-38 jyldardaǧy saiasi quǧyn-sürgın» atty baǧdarlamany bügınde «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı jüzege asyryp otyr.
«KNB-nıŋ arhivınde jatqan ısterdıŋ barlyǧyn memlekettık arhivke ötkızetın kezeŋ jettı.»
Tynysbek Qoŋyratbai, tarihşy, ǧalym, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory
Äzımbai Ǧali, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor
Ahmet Toqtabai, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor.
Bızge eŋ maŋyzdysy - aşarşylyqtyŋ, zūlmattyŋ nege kelgenın, onyŋ tabiǧatyn, ony kımder bastady, sony bılıp aluymyz kerek. Būl – memleket basyna kommunister kelgennen bastaldy. Men aitar edım, Qazaqstandy ekı ret jaulap alu boldy:
Beibıt Qoişybai, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor.
Bügıngı jastarǧa bız aityp otyrǧan äŋgımelerımız ertegı siiaqty sezıluı mümkın. Balalar barlyq aitylǧan äŋgımege özek bolǧan kısıler - sızdermen bızdıŋ ata-babamyz. Bız sol kısılerdıŋ ūrpaǧymyz. Sondyqtan özımızdıŋ tarihymyzdy bıluımız kerek.
Būl taqyryp negızı jabyq bolyp keldı. El täuelsızdıgenen keiın ǧana köterıldı. Joǧaryda aǧalaryŋ elımızdıŋ ösımı jäne halyqtyŋ äl-auqaty tömendep kettı dep jatyr ǧoi. Ol ras ärine. Oǧan sebep – auyldaǧy şaruaşylyqtyŋ tūralap qaluy. Ol - bızdıŋ basşylarymyzdyŋ özderın özderı tarihpen tärbielei almauynda. Tarih arqyly tärbieleu - būl öte maŋyzdy. Tarihtyŋ qasırettı betterın bılıp össeŋızder, erteŋ eldı dūrys jolǧa bastaisyzdar. Qazırgı basşylardyŋ öz tarihyn bılmeuınıŋ kesırınen, tarihtan sabaq ala bılmegenınıŋ saldarynan bız bügın tūralap tūrmyz. Erteŋ sol basşylardyŋ ornynya, sol bilıkke baratyndar sızdersızder. Sol kezde közqarastaryŋyz dūrys bolsa, qazaqtyŋ qaraly tarihyn bılıp baryp, ne ısteu kerektıgın bılseŋızder onda eldı dūrys basqarasyzdar. Sondyqtan bügınnen bastap, qazırden bastap qazaq tarihyn, qazaqtyŋ qazsırettı tarihyn zerttep, zerdelep jürıŋder degım keledı.
Osylaişa qazaqtyŋ qasırettı tarihy söz bolǧan jiynda jastar kökeiındegı köp sūraqqa jauap aldy. Al, «Adyrna» bırlesıtgı «zūlmat jyldar qasıretın» jyl soŋyna deiın därıptep, jastar jadynda jaŋǧyrtyp otyrmaq.
Qūrmetolla Mūhamethanūly, "Adyrna" saity
«KNB-nıŋ arhivınde jatqan ısterdıŋ barlyǧyn memlekettık arhivke ötkızetın kezeŋ jettı.»
Tynysbek Qoŋyratbai, tarihşy, ǧalym, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory
- Qoldan jasalǧan aşarşylyqty aitpaǧan künnıŋ özınde, quǧyn-sürgın men atu jazalarynyŋ älıge deiın mänı aşylǧan joq. Mūraǧatta qazaq ziialylaryna bailanysty qūjattardyŋ keibırınde «Mäŋgı qūpiia» - degen mör basylǧan. Sebebı tüsınıksız. Şyndyq aşylyp qalady dei me, ūrpaqtar jaulasyp ketedı dei me, ol jaǧy beimälım. Odan nege qorqady? Ol - şyndyq. Tarihta bolǧan. Ony halyq, jas ūrpaq bılu kerek. Oqu kerek. Kerek deseŋız ondai qatıgezdıkke barmas üşın oqyluy kerek. Ärbır tergeuşı özınıŋ keiın, özı bolmasa ūrpaqtarynyŋ jauap beretının bılgenı dūrys. Qazır 37 jyldary tergeu jürgızgen tergeuşılerdıŋ bükılınıŋ tızımı şyqty. Mıneki sonyŋ bärın halyq erte me, keş pe bärı bır bıletın bolady.
Äzımbai Ǧali, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor
- Qazaqta qazır jylyna 260 myŋdai ösım bar. Tarihta 59-61 jyldary qazaq älemdegı eŋ biık körsetkışke jettı tuudan. Rekord jasaǧan. 92 jyldan berı özge ūlttar köşıp jatyr elımızden. Oolar orys, ukraiyn, belarus, nemıster. Nemıster 1 million bolatyn. Qazır 130-aq myŋ qalypty. Jylyna Qazaqstannan 35-40 myŋdai orys jūrtşylyǧy köşıp jatyr. Sondyqtan, qazır qazaq halqy 65-70 prosentke jettık. Keremet zūlmat jyldarǧa qaramai. Būl öte jaqsy körsetkış. Mysaly, 1929-33 jyly menıŋ mejem boiynşa 1 mln 610 myŋ qazaq qyrylǧan. Būǧan repressiiany qosatyn bolsaq 1 mln 750 myŋ. Būl degenımız öte ülken sifr. Bır kezderı osy taqyrypty qozǧaǧanym, genosid dep aita bergenım üşın, orys azamaty sotqa bergen. Men aitam, «ol tarihi taqyryp, ǧylymi jūmys» - qoi dep. Sol siiaqty Resei älıge deiın būl taqyrypty qozǧamaudy sūrap otyrǧan siiaqty. Bıraq, bızdıŋ basşymyz Nūrekeŋ ony köterdı, halyqaralyq deŋgeide köterdı. Onysyna rahmet!
Ahmet Toqtabai, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor.
Bızge eŋ maŋyzdysy - aşarşylyqtyŋ, zūlmattyŋ nege kelgenın, onyŋ tabiǧatyn, ony kımder bastady, sony bılıp aluymyz kerek. Būl – memleket basyna kommunister kelgennen bastaldy. Men aitar edım, Qazaqstandy ekı ret jaulap alu boldy:
- Bırınşı patşalyq Reseidıŋ jaulap aluy.
- 2- bolşevikterdıŋ jaulap aluy. Bolşevikterdıŋ jaulap aluy – aq patşanyŋ jaulap aluynan da asyp tüstı. Cherchill aitady, 1946 jyly Fultonda söilegen sözınde: «Kommunizm de faşizm siiaqty adamzatqa bırdei qauıptı» - deidı. Patşalyq Rossiia men qyzyl imperiianyŋ qazaqqa jasaǧan qylmystaryn salystyrsaq, ekeuı de qanpezer, ekeuı de zūlym. Bıraq, A.Baitūrsynūly aitady: «Älhamdulillah 6 mln Alaşpyz» - deidı. 1913 jyly Otynşy Äljan aitady: «6 jarym mln Alaşpyz, 45 mln malymyz bar» - deidı. 39 jylǧy sanaqta bolşevikterdıŋ jaulap alǧannan keiın 2,3 mln Alaş qalǧan, 5 mln aq mal qalǧan. 5 mln jylqydan 300 myŋ ǧana jylqy qalǧan. Osydan artyq qandai zūlmat bolsyn? Keibır nadandar jetpıs jyl baqytta, şattyqta ömır sürdık deidı. Qaidaǧy baqyt pen şattyqty aitady, ūltyŋnyŋ alpys paiyzyn qyryp tastasa. Būl kommunisterdıŋ qylmysy faşisterden asyp tüstı. Boris Nemsov aitady: Kommunisterdıŋ ekı qaruy boldy, bıreuı - repressiia, qyryp joiu. Ekınşısı - halyqty aldap ötırık aitu. Sondyqtan būl kommunizmdy "chuma dvadsatogo veka" dep şeteldıŋ sosiologtary beker aitpaǧan.
Beibıt Qoişybai, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor.
Bügıngı jastarǧa bız aityp otyrǧan äŋgımelerımız ertegı siiaqty sezıluı mümkın. Balalar barlyq aitylǧan äŋgımege özek bolǧan kısıler - sızdermen bızdıŋ ata-babamyz. Bız sol kısılerdıŋ ūrpaǧymyz. Sondyqtan özımızdıŋ tarihymyzdy bıluımız kerek.
Būl taqyryp negızı jabyq bolyp keldı. El täuelsızdıgenen keiın ǧana köterıldı. Joǧaryda aǧalaryŋ elımızdıŋ ösımı jäne halyqtyŋ äl-auqaty tömendep kettı dep jatyr ǧoi. Ol ras ärine. Oǧan sebep – auyldaǧy şaruaşylyqtyŋ tūralap qaluy. Ol - bızdıŋ basşylarymyzdyŋ özderın özderı tarihpen tärbielei almauynda. Tarih arqyly tärbieleu - būl öte maŋyzdy. Tarihtyŋ qasırettı betterın bılıp össeŋızder, erteŋ eldı dūrys jolǧa bastaisyzdar. Qazırgı basşylardyŋ öz tarihyn bılmeuınıŋ kesırınen, tarihtan sabaq ala bılmegenınıŋ saldarynan bız bügın tūralap tūrmyz. Erteŋ sol basşylardyŋ ornynya, sol bilıkke baratyndar sızdersızder. Sol kezde közqarastaryŋyz dūrys bolsa, qazaqtyŋ qaraly tarihyn bılıp baryp, ne ısteu kerektıgın bılseŋızder onda eldı dūrys basqarasyzdar. Sondyqtan bügınnen bastap, qazırden bastap qazaq tarihyn, qazaqtyŋ qazsırettı tarihyn zerttep, zerdelep jürıŋder degım keledı.
Osylaişa qazaqtyŋ qasırettı tarihy söz bolǧan jiynda jastar kökeiındegı köp sūraqqa jauap aldy. Al, «Adyrna» bırlesıtgı «zūlmat jyldar qasıretın» jyl soŋyna deiın därıptep, jastar jadynda jaŋǧyrtyp otyrmaq.
Qūrmetolla Mūhamethanūly, "Adyrna" saity
