«Ūlttyq dombyra – haram» degen uaǧyzşynyŋ videosy jelıde jeldei estı. Ūltymyzdyŋ ūlttyq aspaby dombyrany «haramǧa» sanap, tarihyn joqqa şyǧaru köptıŋ aşuyn tuǧyzyp ta ülgerdı. Degenmen, äsıre dınşılderdıŋ sözı ūlttyŋ tarihy tereŋde jatqan ūlttyq aspabynyŋ qadır-qasietın ketıruge kedergı bolmauy kerek. Būl turaly etnograf ǧalym Baiahmet Jūmabaiūly aityp berdı.
«DOMBYRASYZ QAZAQTYŊ ÜII BOLMAǦAN»
«Halqymyzdyŋ sonau yqylym zamannan kele jatqan ūlttyq muzykasy men aspaptarynyŋ ärqaisynyŋ ornyqqan orny, tereŋge tartqan tamyry, özındık tarihy bar. Ūlttyq muzykany «haram» deu – qate. Mäselen, dombyranyŋ şyǧuynyŋ eşqandai dınmen qatysy joq.
Darhan dalanyŋ keŋdıgı men paŋdyǧyn şanaǧyna syidyryp, qos ışekten quanyşy men qaiǧysyn tökken qazaqy qara dombyranyŋ halqymyz üşın qadır-qasietın, maŋyz-märtebesın aityp jatudyŋ özı artyq.
Dombyranyŋ şyǧu tarihyna kelsek, aŋyz boiynşa qūstar köterıp alyp kelgen maldyŋ ışegı aǧaş basyna qalyp, sol kepkennen keiın jel yrǧaǧy arqyly dybys şyǧaryp tūrǧanyn bır malşy körıp, «dybysty qaidan şyqqan» dep qarap otyrsa, sol kepken ışegı dybys şyǧaryp tūr deidı. Sodan bastap malşy odan dombyra jasaǧan eken. Dombyra eŋ alǧaşynda perdesız bolǧan. Keiınnen şaǧyn perdemen boldy, sosyn 7 perde. Keiıngı kezde 9 perde boldy. Keiın dybystardyŋ ūlǧaiuy boiynşa
24 perdege deiın köbeidı. Dombyra är qazaqtyŋ üiınde tūrady. Dombyrasyz qazaqtyŋ üiı bolmaǧan. Sondyqtan odan tartynyp, jiırkenıp, «haram» dep odan qaşqan qazaq joq», - dedı etnograf.
Zamanynda qaharly hanǧa balasynyŋ ölımın jetkızgen kielı dombyra qazaq halqymen bırge paida bolyp, bıte qainasyp ketkendei körınedı keide. Saiyn dala tösın mekendegen ata-babalarymyzdyŋ arman-tılegın qos ışegıne qondyryp, bügınge jetkızgen aspaptyŋ tarihy basqalai boluy da mümkın emestei. Degenmen qos ışektı būl aspaptyŋ paida bolu tarihyn zertteuşı mamandar alty myŋ jyl būryn bolǧan degen pıkır bıldıredı.
Dombyradan bölek, qazaqtyŋ ūlttyq aspaptary jeterlık. Solardyŋ bırı - jetıgen.
«Jetıgennıŋ paida boluy jaily aŋyzda erte zamanda jūt saldarynan qaitys bolǧan jetı balasynyŋ qūrmetıne qu aǧaşty oiyp, sorly äke är balasyna
Al sybyzǧy aspabyn qazaqtar jerdegı ösıp tūrǧan quraidan kesıp alyp jasaǧan. Aŋyzynda synyp tüsken quraidy jelden dybys şyǧaryp tūryp, sodan sybyzǧyny tapqan eken desedı», - dep Baiahmet Jūmabaiūly ūlttyq aspaptardyŋ tarihyna toqtala öttı.
Sonymen qatar, ol Qūrannyŋ oqyluy da äuenmen aitylatynyn aita kettı.
«Tarihta Qūran Kärımdı audarǧan Ǧaziza Aqtoldy degen kısı boldy. Ol Qūran oqyǧanda maqamdap, äuendetıp oqylatyny turaly aitady. Eger muzyka haram bolatyn bolsa, Qūrannyŋ dybystaluy, äuen şyǧarudyŋ özı qate bolyp qalatyn edı. Būl - bır.
Ekınşısı, Qorqyt atany aitaiyq. Ol qobyz arqyly älemge özın tanytty. Al Äbu Nasyr Äl-Farabi muzykany bırınşı talqylap, nota jaratyp şyqqan. Eger muzykany haram deitın bolsa, ol kısıler muzykamen ainalyspas edı. Sondyqtan menıŋşe ūlttyq muzykalardy «haram» deu - ülken qate», - dedı etnograf.
«ŪLTTYQ MUZYKANY «HARAM» DEITINDER ŪLTTYQ TÄRBİEDEN JŪRDAILAR»
«Bızdıŋ qazaqi dästürde ūlttyq muzykany eşqaşan dınmen aralastyrǧan joq. Mysaly tarihtan berı ata-babalarymyz joryqqa attanǧanda muzykany qoldandy. Dabyl ūrdy, daŋǧara ūrdy, syrnai tartyp, jauǧa attandy. Olar muzykany sol kezden bastap būl haramdyq närse deitın bolsa ruh oiatyp, jauǧa attanyp, ūrandamas edı. Sondyqtan muzyka jeŋıs tuymyzdyŋ orny retınde boldy. Al endı ǧūryp-ädetke kelgen kezde muzykalardy şettegen joq. Salt-sanamyzǧa qarsy närse dep şettemedı. Kerısınşe, bızde balanyŋ äldi öleŋı, tıptı, dünieden ötkennen keiın de körıs, joqtau barlyǧy muzykalyq dünielerden tūrady. Sondyqtan ǧūryp-ädet, salt-sana, joralǧynyŋ barlyǧynda muzykany eşqaşan şettemegen. Ūlttyq muzykany «haram» deitınder ūlttyq tärbieden jūrdailar», - dep qorytyndylady Baiahmet Jūmabaiūly.
Dana Nūrmūhanbet
”Adyrna” ūlttyq portaly
