İran aimaǧy III myŋjyldyqtyŋ basynda tūtas jüiesı, qoǧamdyq mädenietı, jazuy, dınderı (zoroastrizm; maniheilık; zervan) bar bırneşe ejelgı örkenietterdıŋ basyn bırıktırgen altyn besık edı. Tarihşylar arasynda Ūly İran örkenietınıŋ sipaty men jıktelımı san salaly bolsa da, olardyŋ barlyǧy örkeniettık mädeniettık İran topyraǧynda ejelden qalyptasyp, ornyqqanyn joqqa şyǧarmaidy. Degenmen İran mädenietınıŋ qūldyrauyna äser etken özındık sebepterdıŋ bar ekenın joqqa şyǧara almaimyz.
Tarihşylar ejelgı İran örkenietterın bırneşe satylarǧa bölıp,
kezeŋ-kezeŋımen qarastyrady. Olardyŋ bastylary retınde:
Elamittık (b.z. d. 2700) jäne İeroft örkenietterın (b. z. d. 6 myŋ jyl) erekşe atap ötuge bolady. İran mädenietınıŋ qaryştap damuyna äser etken negızgı faktor – tabiǧaty men adamzattyq tūrmys-tırşılıktıŋ sol kezeŋdegı üzdık jüiesın qalyptastyra bıluı boldy. İrandaǧy mädeni qūndylyqtar san-calaly. Olar qazırgı Auǧanystannyŋ şyǧysyn, Ortalyq Aziia men Baluchistannyŋ bır bölıgın, Kışı Aziianyŋ soltüstıgı men batysyn (qazırgı Türkiia), Balqan tübegınıŋ joǧarǧy bölıgın jäne Qara teŋız jaǧalauynyŋ köp bölıgın bır-bırımen jalǧap jatty.
Bızdıŋ däuırımızge deiıngı III myŋjyldyqtyŋ basynda elamit taipalary Elam örkenietınıŋ üzdık ülgısın qūryp, mädeniettıŋ tūraqty damuyna jol aşyp beredı. Nätijesınde, qalalyq sauda joldarynda paida bolyp, mädeniet tehnologiiasynyŋ populizasiiasyn jasaidy. Bilık jüiesınıŋ özındık örnegı qalyptasty. O basta, şamamen ekı jarym myŋ jyl būryn paida bolǧan, Zoroastrizm däuırınen bastau alatyn san jyldyq mädeniet kele-kele İslami qūndylyqtar jüiesın sıŋıre bastady. Sondyqtan, İrannyŋ qazırgı mädenietı – islamǧa deiıngı jäne islamdyq normalardyŋ, qūbylystardyŋ, ideialardyŋ qosyndysynan qūralǧan kürdelı sintezı. Onyŋ damuynan qaraǧanda tejeluıne, saiasi mädeniet pen arheologiialyq öner, tūrmystyq mädeniet syndy taraulardyŋ kerı ketuıne türtkı bolyp otyrǧan ideologiialyq, dıni jalaŋ dogmalyq, saiasi-konfliktologiialyq sipattardy ataǧan läzım.
İran mädenietıne ǧana emes, adamzattyq tūtas mädenietke filologiia, ädebiet, qūqyqtanu, filosofiia, medisina, säulet jäne jaratylystanu ǧylymdary arqyly üles qosqan sasanilık aǧymnyŋ tamyryna ǧylymi tanymdy emes, dıni tanymnyŋ nasihatyna basymdyq beru, erkın qoǧamdyq qatynastardy şekteu, öner men mädeniettıŋ damuyna jıtı köŋıl bölınbeu syndy kıltipandar balta şauyp otyr.
İran mädenietınıŋ qūldyrauyna qatysty bırneşe sebepterdı BŪŪ bylai bölıp körsetedı. Olar:
- Ekonomikalyq oqşaulanu;
- İnternettı şekteu;
- Ölım jazasy;
- Erte üilenu men jalaŋ dıni dogmalardyŋ nasihaty, t.b.
Bızdıŋşe, İrannyŋ dıni ūstanymdar jetegınde ketıp, zaiyrly qoǧam qūruǧa dūrys köŋıl bölmeuı ondaǧy örkeniettıŋ tejelısın tudyrady. Adam qūqyǧynyŋ jiı būzyluy, adam ömırı men bostandyǧyna qol sūǧu, erkın baspasöz ainalymynyŋ qalyptaspauy, ekonomikalyq igılıkterdıŋ dūrys bölınbeuı men adami kapitaldy qalyptastyruǧa qatysty baǧlarlardyŋ azdyǧy İran mäenietın qazırgıdei qalypqa tüsırdı. Şamamen 40 jyldan astam uaqyt boiy İran halqy qataŋ sanksiialarmen bırge ömır sürıp keledı. İslam revoliusiiasy men Batyspen qarym-qatynastyŋ üzıluınen keiın el tolyq ekonomikalyq oqşaulanuǧa tap boldy. Mūndai şekteu türlerınıŋ artuy men erkındıktıŋ joiyluy belgılı bır baǧyttarda mädeni qatynastardyŋ da tynysyn taryltyp, jolyn jabatynyn eskeruımız kerek.
Qoryta aitqanda, tarihtan belgılı, ejelden İran aimaǧy bırqatar örkeniettıŋ altyn besıgı boldy. İran halqynyŋ özındık salt-canasynyŋ qalyptasuyna, ūlttyq tabiǧatynyŋ jandanuyna, ūlt retınde erekşelıkterınıŋ qalyptasuyna Ūly Tūran men Ūly İran örkenietı aitarlyqtai yqpal ettı. Ejelgı kezeŋdegı köşpelıler örkenietı men Kaspii teŋızınıŋ kındıgın mekendegen halyqtardyŋ otyryqşylyqqa, köşpelı ömır saltyna, jaratylys qūbylystaryn tanuyna, adami qatynasqa degen biık közqarasy qalyptasty. Keiınnen İran örkenietınıŋ tamyryna balta şauyp, ideologiialyq şyrmauǧa tüsırgen, adami qūqyqtardy şektep, halyqtyq müddesın joiudy maqsat etken dıni jalaŋ dogmalar keldı. Adam qūqyǧy şektelıp, İran örkenietı «bürkengen küŋgırt» qoǧamǧa almasty. İran örkenietınıŋ ırı ökılderı älemnıŋ adamzattyq üzdık jetıstıkterınen qol üzıp qaldy.
Bylai alyp qarasaŋyz, Ūly İran örkenietınıŋ qūldyrauy älemdegı adamzattyq ozyq örkeniet – Tūran örkenietı men türkılık tanymǧa da «eskertu» sekıldı. Qazırgı bızdıŋ qoǧamdaǧy arabşa esımderdıŋ artuy, qazaq halqynyŋ ūlttyq erekşelıkterın joqqa şyǧaratyn bailamdardyŋ äleumettık mediada köbeiuı, dıni dogma şyrmauyna tüsken tūrǧyndardyŋ özın, otbasyn naqaqtan-naqaq öltıru faktılerınıŋ jiıleuı, bılım alu men atadan balaǧa miras bolyp kele jatqan salt-dästürlerdı joqqa şyǧaruşylardyŋ köbeiuı köp dünienı tereŋnen tolǧau qajet ekendıgın ūǧyndyrady. Ūly İran örkenietınıŋ qūldyrauy men qazırgı İran halqynyŋ basynan keşıp jatqan qoǧamdyq-caiasi, ekonomikalyq, moraldık, ar-canalyq daǧdarystary köp halyqtyq müdde men ūlttyq sananyŋ tūǧyryn nyǧaitu qajet ekendıgın körsetedı.
Dastan Qastai
Ūqsas jaŋalyqtar
