«Memlekettık tıl Qazaqstanda bıreu-aq». Jelıde taraǧan video turaly qoldanuşylar men mamandar osylai deidı. Äleumettık jelıde satyp aluşynyŋ supermarket qyzmetkerıne mälımettı orys tılınde talap etuı qyzu talqylanǧan edı. Osy oqiǧaǧa qatysty mamandar ne deidı?
«SUPERMARKET MEMLEKETTIK ŪIYM EMES»
Zaŋger sauda ortalyǧynda bolǧan oqiǧaǧa memlekettık organ basşylarynyŋ zaŋdy dūrys bılmeuınıŋ saldarynan tuyndady degen baǧa berdı. Onda orys tılınde söileitın satyp aluşynyŋ bırı sauda ortalyǧy qyzmetkerıne «chek «menıŋ tılımde jazyluy kerek, basqa kım, ne qalaitynyna tükırgenım bar» deidı. Ol öz sözıne Konstitusiiany jeleu etuge tyrysyp, özınıŋ salyq töleuşı ekenın aitady.
Zaŋger būl mäselenıŋ tüpkı törkını bilık tarmaqtaryndaǧy memlekettık tıldıŋ qoldanys aiasymen bailanystyrady.
- Atap aitsaq, Parlament deputattary, Prezident äkımşılıgı, Ükımet, Konstitusiialyq sot, ministırlıkter, äkımder barlyǧy Konstitusiianyŋ 7-babyndaǧy Qazaqstan Respublikasyndaǧy memlekettık til – qazaq tılı degen talapty oryndamai keledı. «Magnumdaǧy» – daudy zerdelep qaraiyq. Būl, bırınşıden – jekemenşık kompaniia. Keibır azamattardyŋ qysylǧanda Ata zaŋǧa sılteme jasap «Memlekettık ūiymdarda jäne jergilikti özin-özi basqaru organdarynda orys tılı resmi türde qazaq tılımen teŋ qoldanylady» dep aituy negızsız. «Magnum» supermarketter jelısı memlekettık ūiym emes. Konstitusiianyŋ 7-baby būl bolǧan oqiǧada qoldanylmaidy - deidı zaŋger Aiypqan Mūhamadiev.
Zaŋgerdıŋ meŋzep otyrǧany Konstitusiiadaǧy «Memlekettık ūiymdarda jäne jergılıktı özın-özı basqaru organdarynda orys tılı resmi türde qazaq tılımen teŋ qoldanylady» degen bölım.
PROKURATURANYŊ MINDETI
Zaŋger Aiypqan Mūhamadievtıŋ sözınşe, sauda mekemesınıŋ qyzmetkerı «Qazaqstan Respublikasyndaǧy tıl turaly» zaŋynyŋ 21-babyna säikes äreket etıp otyr. Öitkenı, būl bapta habarlandyrular, jarnama, preiskuranttar, baǧa körsetkişteri, as mäzırlerı, nūsqaǧyştar jäne basqa da körneki aqparat memlekettık tılde, qajet bolǧan kezde orys tılınde jäne basqa tilderde de ornalastyrylady dep bekıtılgen.
- Osy normaǧa sai «Magnumnyŋ» saiasaty dūrys, qajettılık joq «tıldei qaǧazǧa» qalai basqa sözderdı syiǧyzady. Dau zaŋ bılmeuden tudy. Qoldanystaǧy zaŋdarǧa säikes osy dau kötergen adamnyŋ özge de sūraqtary tuyndasa «Magnumǧa» jazbaşa hat joldap qalaǧan tılınde jauap ala alady, - deidı zaŋger.
Zaŋgerdıŋ pıkırınşe, osyndai daulasuşy azamattar Qylmystyq kodekstıŋ 174-babyna säikes ūlttyq alauyzdyqty qozdyrdy, ar-namysy men qadır qasietın qorlady» dep jauapqa tartylyp, ekı myŋnan jetı myŋǧa deiıngı AEK mölşerınde aiyppūl salynuy mümkın nemese 2 jyldan 7 jylǧa deiingi merzimge bas bostandyǧyn şekteu, ne sol merzimge bas bostandyǧynan aiyru jazasy qarastyrylǧan. «Alaida, būl mäselenı qūqyq qorǧau organdary anyqtaidy»,- deidı Aiypqan Mūhamadiev.
Sondai-aq zaŋger Prokuratura memleket atynan Qazaqstan aumaǧynda zaŋdylyqtyŋ saqtaluyna joǧary qadaǧalaudy jüzege asyratyn organ retınde memlekettık tıldıŋ Konstitusiialyq märtebesın qamtamasyz etuge mındettı ekenıne toqtaldy.
- Osy zaŋnyŋ 1-babynda öziniŋ tarihi şyǧu teginen tysqary elde tūryp jatqan halyqtyŋ bir böligin «diaspora» dep ataǧan. Menıŋ «diasporalarǧa» aitarym, Otanym, elım – qazaq jerı dep oilaityn bolsaŋyzdar, memlekettık tıldı oqyŋyzdar, bılıŋızder. Būl – Konstitusiiany būljytpai oryndau, - dep naqtylady zaŋger.
TÜSINBESTIK NEDEN TUADY?
Orystıldı adamdardyŋ Konstitutsiiany jeleu etuın saiasattanuşy Dos Köşım tıl turaly zaŋda naqtylyqtyŋ joqtyǧymen tüsındırdı.
- Bır qarasaŋyz, bärı anyq, bärı tüsınıktı. Qazaqstanda memlekettık tıl barlyq jerde qoldanylady, al orys tılı tek qana memlekettık ūiymdarmen jergılıktı özın-özı basqaru organdarynda memlekettık tılmen qatar qoldanylady. Basqa jerlerde mūndai talap joq. Demek, bankte, dükende t.b ūiymdarda ekı tıl qatar jürmeidı, tek qana memlekettık tıl jüredı degen söz. Qysqasy, osyny bilık naqtylap aitqysy kelmeidı. Memleket qazaq tılı men orys tılı qatar qoldanylmaitynyn tüsındıre almaidy. Sondyqtan osyndai ärtürlı tüsınbestık oryn alady, - deidı ol.
Saiasattanuşy Tıl turaly zaŋda naqty talap qoiylmaǧan soŋ, ekıūdaiylyq örıs alady dep esepteidı.
- Ekınşı, zaŋda qazaq tılı men orys tılı «qajet bolǧan kezde» teŋ qoldanylady deidı. Menıŋ oiymşa, bärın büldırıp tūrǧan «qajet bolǧan kezde» degen söz. Zaŋda naqtylyq joq. Sondyqtan osyndai tüsınbestık tuady da, orystıldıler osyǧan jabysyp özderınşe osyny dälel esebınde aitady. Şyndyǧynda, memlekettık tıl Qazaqstanda bıreu-aq. Resmi tıl men memlekettık tıl degen söz bır ūǧym beredı, - deidı saiasattanuşy.
«MEMLEKETTIK TIL TURALY ZAŊDY QAITA JAZU KEREK»
Sonymen qatar Dos Köşım «Memlekettık tıl turaly» zaŋdy qaita jazudy ūsyndy.
- Memlekettık tıl turaly zaŋdy tolyq qaita jazu kerek. Sebebı, jalpy tıldık jaǧdai 10-15 jylda, äitpese 5 jyldyŋ ışınde özgerıp tūrady. Mysaly, Baltyq jaǧalauyndaǧy elder 1989 jyldan keiın 3 ret zaŋdy özgerttı. Kerek deseŋız, Täjıkstannyŋ özı 1989 jyly qabyldaǧan zaŋdy özgertıp, jaŋa zaŋ qabyldady, - dep atap öttı Dos.
Al tıl janaşyry Baǧdat Sūltan dau bolǧan beinejazbaǧa qatysty sözın bylaişa tüiındedı:
- Tıl – ūlttyŋ eŋ basty kredosy, tıl bolmai ūlt ta bolmaitynyn, joiylatynyn ärbır qazaq tüsınse eken deimın. Ekı qazaq tūryp, orysşa söilesedı. Mūndai jaǧdailardyŋ boluy, menıŋşe, qazaqy tärbie men ūlttyq dästürdı körmeuden, ötken tarihty bılmeuden jäne ony bıluge degen qūlşynystyŋ joqtyǧynan tuyndaidy. Qazaq ūltynyŋ kökeiınde jürgen saual – ana tılımızge arnalǧan jöndı, qūzyrettı zaŋnyŋ joqtyǧy. Täuelsız Qazaqstan bolǧanymyzben, ūlttyŋ eŋ basty körsetkışı retınde röl atqaratyn qūndylyqty Zaŋ aiasynda bekıte almai otyrmyz, - deidı Baǧdat Sūltan.
Qazaqstanda qazır 1997 jyly qabyldanǧan Tıl turaly zaŋ qoldanysta. Oǧan keiınnen türlı tolyqtyrular men özgertuler engızılgen. El täuelsızdık alǧannan keiıngı 1993 jylǧy alǧaşqy Konstitusiiada "Qazaqstan Respublikasynda memlekettık tıl - qazaq tılı. Orys tılı ūltaralyq qarym-qatynas tılı bolyp tabylady» dep sipattalasa, keiın būl özgerdı. 1995 jylǧy Konstitusiiada «Qazaqstan Respublikasyndaǧy memlekettık tıl - qazaq tılı. Memlekettık ūiymdarda jäne jergılıktı özın-özı basqaru organdarynda orys tılı resmi türde qazaq tılımen teŋ qoldanylady» dep belgılendı.
Dinara Boranbai «Adyrna» ūlttyq portaly
