Aqyn Baqtybai jaily aqtyq söz

Talantty aqyn, Jaŋaarqanyŋ tumasy – Baqtybai Amanjolov ömırden öttı. Erlan Töleutai özınıŋ feisbuk paraqşasyna aqyn jaiynda estelık jazbasyn qaldyrdy, dep habarlaidy «Adyrna» ūlttyq portaly.

Aqyn Baqtybai Amanjolov dünieden ötıptı. Jastaiynan ömır teperışın köp körgen taǧdyrly aqyn edı. Ol azdai ömırınıŋ soŋǧy ekı jylynda aiyqpas dertpen alysty. Keşe sūm ajal aiauly aqyndy alyp tynypty. Baqtybai aǧamen Qaraǧandyda tūrǧan jyldary jiı ūşyrasyp tūrdym; köbınese kezdeisoq kezdesıp qalatynbyz. Qaraǧandynyŋ janyndaǧy Dubovka degen orysy köp poselkede tūruşy edı. Bır-ekı ret üiıne de barǧanym esımde. Qoştasyp ketıp bara jatqanda, esıgınıŋ aldynda şoşaiyp qala beretın. Osylai ol özınıŋ jalǧyzdyǧyn sezdırgendei boluşy edı. Jas kezınde, degen şaǧynda abaqty körgen jan edı. Menıŋşe, jan jalǧyzdyǧy oǧan osy abaqtydan keiın jabysqan siiaqty. Sottalǧan adammen kım joldas bolsyn ol zamanda, özı aqyn bolsa... Bıletınder «onyŋ taǧdyrynyŋ būlai būralaŋ boluyna, kılt qiias tartuyna onyŋ otqa, suǧa qaramaityn bettılıgı men er köŋıldılıgı jetken» deidı. Özıŋ er köŋıldı, jaujürek bolsaŋ, onyŋ üstıne aqyn bolsaŋ – Qūdaidan ne tıleisıŋ?! Mūndai jandy taǧdyr aiamaidy ǧoi, taǧdyr demei, qoǧam deiıkşı. Dūrysy sol, menıŋşe. Qoǧam demekşı, Baqtybai aqyn qoǧammen, onyŋ ışınde aqyndarmen aralaspai, saiaq ǧūmyr keştı. Ol da onyŋ bır jūmbaǧy. Tek Jezqazǧan qalasy oblys ortalyǧy bop tūrǧan kezde «Aqqūs» atty oblystyq Jazuşylar ūiymynyŋ qoldauymen pyşaqtyŋ qyryndai bır-ekı jinaǧy az tirajben jaryq kördı. Aimaqtyq ädebi ortanyŋ bır şu etıp, basyla qalǧany esımde. Sonymen aqynnyŋ öleŋdegı ǧūmyry tamam boldy-au deimın, būdan keiın bır-ekı gazet-jurnaldarda basylǧany bolmasa, jyr jinaǧy jaryq köre qoiǧan joq. Aqynnyŋ jyr keşterınde, ne türlı jiyndarda kürkırep öleŋ oqyǧanyn da körmeppın. Menıŋ esımde ol öleŋ oqyǧanyn körmegen jalǧyz aqyn bop qalar, sırä. Aqyndar änşı sekıldı qasietke ie, top körse öleŋ oqyǧysy kep arqalanyp tūrady. Al Baqtybai aqyn sahnaǧa ūmtylmaityn, müşäiralarǧa da qatyspaityn. Bälkım, qatysqan şyǧar, bıraq jülde aldy dep estımeppın. Er köŋıldı, batyr keudelı aqynnyŋ sahnaǧa şyǧyp, öleŋ oqymai ketkenı – ol da bır jūmbaq. Bälkım aqyn bolǧan soŋ ūmtyluy kerek pe edı? Özı batyr tūlǧaly, eŋselı er, jyr keşterıne keudelep kelıp, «men öleŋ oqimyn», – dese eşkım aldyn kes-kestei almas edı. Bıraq ol jyr keşterınen, jalpy jiyn ataulydan aulaq jürdı. Atyn ūmyttym, onyŋ aqyndyǧy täp-täuır qyzy bar edı. Student kezınde bız ony Baqtybai aǧanyŋ qyzy dep jyr keşterınde öleŋ oqytatynbyz. Qazırgı taǧdyrynan beihabarmyn. Baqtybai aǧanyŋ bır joly «Menıŋ qyzym aqyn», – dep maqtanǧany esımde. Özı janyna jaqyn osy qyzynan ümıt kütetın. Osylaişa men onyŋ maqtanǧanyn bırınşı ret ärı soŋǧy ret kördım. Özı qanşa sezdırmegenmen onyŋ jüzınde äldebır qaiaudyŋ taby sezılıp tūratyn. Ol onysyn jarqyldaǧan er köŋılımen juyp-şaiatyn. Qaiaudyŋ taby onyŋ ünımen de baiqalǧandai boluşy edı. Baqtybai aqyn menıŋ esımde osylai qaldy. Qazany estıgen soŋ, qaryndasy Qymbat Äbılda apaiǧa köŋıl aittym. «Baqsyz, bapsyz ötken sorly aǧam-ai», – dep jylap otyr. Özı auyryp qalypty. Odan keiın aqyn Erjan Alaştuǧanǧa habarlastym. Säbi kezınde Erjannyŋ auzyna tükırgen edı. Ūzaq äŋgımelestık. «Taǧdyrly aqyndar» atty jyr jinaǧyna öleŋderın engızdım. 111 aqynnyŋ öleŋı kırgen kölemdı jinaq boldy, jyl soŋyna deiın şyǧyp qalar», – deidı. Aita kelıp, «1921 jyly jas ölgen Berniiaz Küleevten bastadym. 100 jyldyŋ ışınde 111 aqyndy öltırıppız, masqara, qyryp salyppyz ǧoi, aqyndardy», – deidı qamyryqty ünmen. Aituynşa, būl aqyndardyŋ köbısı ädebi ortaǧa tanylmai, jastai, abaqtyda, kısı qolynan, özıne-özı qol salǧan, adasyp ketken, ot pen sudan ajaldy bolǧan aqyndar eken, ışınde tıptı qasqyr jep ketken aqyn da bar. Estıp otyryp janym türşıktı. Mahambetke deiın qazaqta aqyn öltıru bolmaǧan. Basqa, basqa, han öltıruge bata almaǧan aqyndy. Sebebı aqyn – söz iesı. Söz iesı qazaqta ejelden qasiettı sanalǧan. Al Mahambet – öz qazaǧy öltırgen tūŋǧyş aqyn. Sodan berı aqyn öltıru toqtaǧan emes Qazaqta aqyn öltıru oiyny bodandyqpen bırge kelgen näubet edı. Toqtamai jatyr, tiylmai jatyr. Bügın de bır aqyn öldı. Jalǧyzdyqtan, qūsalyqtan öldı. Är aqyn ölgen saiyn qazaqtyŋ sözı öledı. Bügın de bır sözı öldı qazaqtyŋ. Menıŋşe, asqaq ündı änşınıŋ, däulesker küişınıŋ, düldül jyrşynyŋ, jalpy köşelı öner iesınıŋ – bärı aqyn! Öitkenı olar halyqtyŋ arman-aŋsarynan, mūŋy men quanyşynan jaralǧan jandar. Olar erkındıktı jyrlauşylar, halyqtyq dünietanymdy saqtauşylar, qoǧamǧa öŋ beruşı, ūlttyŋ mädenietı men estetkalyq talǧamyn tüzuşıler. Bıraq būl säulelı jandarǧa oŋ qabaqpen qarap otyrǧan kım bar? Qoǧamyŋ qaǧynyp tūr, orysşyl bilıgıŋnıŋ türı suyq, taǧy kai säulelınıŋ, qai aiaulynyŋ tübıne jetsek eken dep, tüksiıp otyr. Osylaişa, baq-talaisyz qanşama ardaqtylar dünieden baz keşude. Köşelı önerpazdy ardaqtap törge ozdyratyn, lebızınen ülgı alatyn qaraşa halyq edı, halyq ta ūlttyq sanadan, jūrttyq sapadan aiyrylǧan qazır. Kırme dın men tobyrlyq mädeniettı qoldaǧan otyz jylǧy ozbyr bilık tübıne jetıp kettı bärınıŋ. Ne degendeisıŋ, tuǧan būqaraŋnyŋ jaiy osy bolǧan soŋ. Är qazaqtyŋ ardaqtysy, är aiauly önerpazy dünieden ötken saiyn közıŋnıŋ jasyn bır tögıp alasyŋ. Basqa qolyŋnan ne keledı? Jylaǧan äiel de bır, bız de bır. Qairan Baqtybai aǧa-ai, mūnda jariialaiyn desem, dūrys bır suretıŋız de joq eken, ne qolymda bır jyr kıtabyŋyz saqtalmapty. Öleŋ ölkesıne «Armysyŋ aq zer älem!», – dep kelıp edıŋız, sūm jalǧannan öterde ne aitqyŋyz keldı eken? Ne de bolsa, ışıŋızde kettı. Maǧan Sızdıŋ soŋǧy jyryŋyz jazylmai ketkendei körınedı. Baqūl bol, Baqtybai aǧa! Körmegen köşeŋızden jarylqasyn!

Erlan Töleutai