Til – ulttyń jany, qany, júregi, namysy. Tili joǵalǵan eldiń kóp uzamaı ózi de joǵalary anyq. Sebebi ana tilsiz ómir súrý – qasiret. Tildik reforma – rýhanı jańǵyrýdyń memleket retinde jańarýdyń bir joly. Degenmen, mundaı ózgeristi qabyldamas buryn bizge tyńǵylyqty daıyndyq pen jetilgen álipbı qajet.
Jalpy qazaq tilin reformalaý aıasynda Prezıdent óz sheshimin 2019 jyly bas qalada ótken Qoǵamdyq senim Ulttyq keńesiniń otyrysynda aıtqanyn eske salamyz. Sol sátte Memleket basshysy bul máselege asyǵys jol berilmeıtinin, barlyq jaǵynan jan-jaqty taldaý men ózindik pysyqtaý kerektigin eskertip ótti.
Iá, rasynda, bizdiń qoldanystaǵy kırıllıa álipbıin latynǵa aýystyrýdyń ózi birshama jumys. Degenmen, tildiń, eldiń jańǵyrýyn qalasaq, bizge qazaq tilin reformalaý kerektigin oılaýymyz kerek.
Memleket basshysy óz sózinde ulttyń erteńi úshin mundaı taǵdyrly máselede úgit-nasıhat pen qandaı da bir jeńildikterdiń qabyldanbaıtynyn da atap ótti. Demek reformalar men modernızaııa tek qazaq tiline qatysty bolmaq.
Birneshe jyl boıy qazaq tiliniń alfavıt júıesin latyn álipbıine aýystyrý keńinen talyqlanyp, qyzý talasqa túsken. Negizinen latyn qarpine kóshý jumystary 2023 jyldan 2031 jylǵa deıin qarqyndy túrde júzege asyrylýy tıis bolǵan. Alaıda kúni búginge deıin bul is tyńǵylyqty tekseriste.
Latyn qarpine kóshýdiń mańyzy men máni qandaı?
Qazaq tilin reformalaý birqatar qajettiliktiń saldarynan týyndaǵan bolatyn. Eń áýeli latyn álipbıin qoldanysqa engizý ǵylym jáne bilimniń aǵylshyn tilinde bolýy úshin qajet edi. , kompıýter tiliniń latyn álipbıi negizinde jasalýy.
Sondaı-aq álem elderinde, anyǵyraq, Túrkııada, Túrkimenstanda, Ázirbaıjanda men kórshiles Ózbekstan memleketterinde latyn álipbıin engizý tájirıbesi bar ekenin eskergen jón. Latyn qarpine kóshpesten buryn halyqtyń, eldiń pikirine qulaq túrgen abzal. Sebebi biz demokratııalyq memleket bolǵannan soń biz úshin halyqtyń da sheshimi mańyzdy.
Bizdiń tilimizde durys jazý mádenıeti qatań saqtalǵan. Latyn qarpin qoldanysqa engizbesten buryn Prezıdentimizdiń de eń basty nazar aýdarar tusy osy bolsa kerek-ti. Sebebi qazaq tiline tán dybystar men áripter – bizdiń ulttyq qundylyqtarymyz sekildi kózdiń qarashyǵyndaı saqtalýy tıis. Búginde til reformasyndaǵy eń mańyzdysy da ári eń ózektisi de dál osy jazý mádenıetiniń saqtalýy bolyp otyr.
Bul tusta túsiný kerek mańyzdy másele bar. Iaǵnı qazaq tilin latyn álipbıine aýystyrý, ony kóshirý jaı ǵana tańba aýystyrý emes! Ol tildiń ómirsheńdigin, erteńin saqtap qalýdyń qamy. Álemdegi kez kelgen memlekettiń tildik reformasy dál jazý reformasy arqyly júzege asyrylyp otyratynyna nazar aýdarý qajet. Mysaly dúnıejúzinde suranysqa ıe bolyp jatqan aǵylshyn tili ekeni aıtpasa da belgili. Kúlli álemniń qajetine jaraǵan aǵylshynnyń reformasyna kóz júgirteıik. Reformalaý barysynda birinshiden, jazý erejeleri únemi ózgeriske ushyrap otyrǵan. Shet tilinen engen termınderdiń bári derlik aǵylshyn tiliniń óz erejesine saı bekitilip otyr. Reformaǵa ushyraǵan ózge tilderde de dál solaı. Taǵy bir mysal retinde franýz tiliniń reformasyn qaraıyq. Franýz tilinde emle erejelerge ózgerister birneshe ǵasyr buryn engizilip, HH ǵasyrdyń 90-jyldaryna deıin ózgeriske ushyraǵan. Ol tilge tán emes kirme sózder ıgerilip, tildiń dybystalýyn saqtap, túrli dıakrıtıkalyq belgiler qosylyp, ózgerister engen. Bul – oryndy qubylys.
Eger osyndaı reformalar júzege asyp turmasa til zaman talabynan qalady. Naqtyraq aıtsaq jazý únemi jetilip otyrýy tıis. Áıtpese til de, memleket te zaman kóshinen qalys qalyp, damyǵan qoǵamǵa ilese almaıdy.
Latyn álipbıine kóshýdiń ıgi bastamalary qandaı?
Tildi reformalaý álipbıdi ózgertip qoıýmen ǵana shektelmeıdi.Osy tusta «tárbıe – tal besikten» degen sózdi qoldanǵymyz keledi. Jańa termınder men tildi ǵylymǵa aınaldyra otyryp, túrli týyndylardy, san-alýan shyǵarmalardy qazaq tilinde kórkemdep, tildi dáripteý maqsatynda óskeleń urpaqqa tildi meńgertý, jańa álipbıdi barynsha ońaı jolmen uǵyndyratyn jobalardy daıyndaý qolǵa alyný qajet.
Jazý reformasyna baılanysty ǵalymdar, mamandar birneshe jyldan beri belsendi túrde jumystar atqaryp keledi. Qazir jetildirilgen álipbı nusqasy daıyndaldy.
Búginde memlekettik mekemelerde, qala kóshelerinde, dúkenderde, saýda oryndarynda ataýlardy, jarnamalyq qaǵazdardy, resmı aqparattardy latynsha jazyp, ilip qoıý belsendi júrgizilip jatyr.
