«Atyŋ şyqpasa – jer örte» degendı babalarymyz baǧzy zamanda-aq aityp ketken. İä, ol kezde basbūzarlarǧa basqadai ıspen tanyluǧa mümkındık bolmaityndyǧyn osylai äjualaǧan. Qazır aldymen äleumettık jelı, odan sol jelıde tanymal bolu üşın «haip jasau» degen şyqty. Haiptyŋ da türı köp. Sonyŋ bırı – oqulyqtardy jappai synau bolyp kettı. Özınıŋ öresı jetpeitın adamdardyŋ bärı «mynau ne kıtap, būl ne jazu?» dep mektepke arnalǧan kıtapty sılkıleuge kırıstı. Jaman ädet ört qoiǧandai mazdap, basqa oqulyqtarmen qatar «Älıppege» de şüilıkkender qaptady.
Qazaq mektebınıŋ nömırı bırınşı oqulyǧynyŋ basyna kelgen zobalaŋ būl ǧana emes. Jaqynda «Apta» baǧdarlamasynyŋ tılşısı öz üstelınen «kınälı» kıtaptardy ärıge laqtyrdy. Kezınde ūlttyŋ bostandyǧyn ūmyttyrǧysy keletınder alǧaşqy «Jaŋa Älıpbidı» jazyp, qalyptastyrǧan ūly aǧartuşy Ahmet Baitūrsynūlyn da äuelı qamap, soŋynan atyp tastady ǧoi.
Bärıbır ötken ǧasyrdyŋ 20–30-jyldary bılımge ūmtylyp, 40–50-jyldary memleketke qyzmet etuge kırıskennıŋ bärı sauatyn Baitūrsynūly negızdegen «Älıppe» arqyly aşqany aqiqat. Zaman damyp, qoǧamǧa jaŋa qatynastar ornap, tyŋ ūǧymdar paida bolǧan soŋ, ony ūrpaq sanasyna sıŋıru üşın basqa oqulyqtarmen bırge «Älıppenı» jetıldıru kerek edı. Būl ıske kezınde Mūhtar Äuezov, Älkei Marǧūlan syndy alyptarǧa qatarlasa Leningradtyŋ Şyǧystanu universitetın bıtırgen, Qanyş Sätbaevqa qanattas bolyp Ǧylym akademiiasynyŋ ırgesın qalasqan, keiın Tıl bılımı institutyn basqarǧan Ismet Keŋesbaev jegıldı. Onyŋ avtorlyǧy arqyly şyqqan «Älıppe» jiyrma jylda ekı buynnyŋ sauatyn aşty. Ärı qarai jas ūrpaqtyŋ qolyna N. Mirşanov pen M. Törejanov jazǧan «Älıppe» tidı.
Bılım saraiynyŋ bırınşı kırpışı ıspettı «Älıppenı» eşkım erıkkennen jazbaidy. Onyŋ mazmūnynyŋ tolyqtyryluy men betterınıŋ bezendırıluı bırde Oqu-aǧartu, bırde Halyqqa bılım beru, taǧy bırde Oqu ministrlıgı atanatyn, osy saladaǧy saiasatty anyqtaityn bas mekemenıŋ jıtı nazarynda jüredı. Būl ministrlıktı qazaqtyŋ nebır jaisaŋ, bılımdar azamattary basqarǧany tarihtan mälım. Onyŋ eşqaisysynyŋ miyn «Älıppenı» mekteptegı baǧdarlamadan alyp tastaiyq degen jaman oi şyrmamaǧan edı.
Tarihtyŋ talai syny men tezıne tözıp, türlı ideologiianyŋ şarpuyna ūşyrasa da, bılımnıŋ bırınşı oqulyǧy tüpkı temırqazyqtan ainymaǧan. Qazaq balasynyŋ sauatyn aşu mındetınen jaŋylmaǧan.
Sondai ot pen sudan aman şyqqan «Älıppenı» mülde mansūqtau täuelsızdıkten keiın, Aidyŋ, Künnıŋ amanynda oryn aldy. Aiaqastynan joq qylyp, ornyn basqa kıtap basty. Bükıl qazaq qoǧamy aŋ-taŋ boldy da qaldy.
Ahmet Baitūrsynūlynyŋ esımı aqtalyp, eŋbegı qalyŋ elıne qaitqany siiaqty, bes jyldan soŋ ata-analardyŋ, ūstazdar men ziialylardyŋ talap etuımen «Älıppe» qazaǧyna oraldy. Būl ıske sol kezdegı Bılım jäne ǧylym ministrı Ashat Aimaǧambetovtıŋ belsene kırıskenın atap ötken jön. Parasat pen paiymy mol ministr qyzmetke kırıse sala «Älıppenı» mektepke qaitaratynyn mälımdedı. Ärı jai qaitarmai mazmūnyn tolymdy etıp şyǧaruǧa, bır kezdegı Ahmet Baitūrsynūly salǧan soqpaqty daŋǧylǧa ainaldyruǧa tapsyrma berdı. Ūlt ūstazynyŋ ädıstemesı negızınde «Älıppenı» qaitaryp, el alǧysyna bölengen Ashat Qanatūly Parlament mäjılısıne deputat bolyp, äleumettık salaǧa jauap beretın zaŋdardy daiyndap, pysyqtaityn komitettı basqaryp otyr.
2021 jyly mektep tabaldyryǧyn attaityn jas buynmen qaita qauyşqan «Älıppe» oqulyǧyn Ä. Jūmabaeva, N. Qūrman, B. Sabdenova jazdy. «Atamūra» baspasy sapaly ärı körkem bezendırıp basyp şyǧardy. Avtorlardyŋ ekeuı pedagogika ǧylymdarynyŋ doktorlary häm professorlar bolsa, üşınşısı ädısker ūstaz edı.
Būl joly Ahmet Baitūrsynūlynyŋ barlyq eŋbegı halyqqa erkın jetkendıkten, onyŋ ūstanymy adastyrmas baǧdarşamǧa ainaldy. Ony mynadan baiqauǧa bolar: «Älıppenıŋ» betın «A» ärpın üiretuden bastaǧan Ahaŋ ekınşı etıp «Ä» nemese orystyŋ «Azbukada» kıtabyndaǧydai «B» emes, «R» ärpın alǧan. Öitkenı «a» men «r» ärıpterın qosyp bırınşı söz şyǧaruǧa bolady – «ar» jäne «ara». «R» keibır büldırşın üşın aituǧa qiyn dybys bolǧandyqtan oǧan mektepke kele sala jattyqqanǧa da qolaily.
Ne kerek, qaita oralǧan «Älıppe» qoǧamnyŋ özıne laiyqty joǧary baǧasyna ie boldy. Sol jyly respublikanyŋ bas basylymy «Egemen Qazaqstan» 22 tamyzda «Törlet, Älıppe!» degen maqala jariialady. Ony memleket jäne qoǧam qairatkerı, Qazaqstan Respublikasy Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty Myrzatai Joldasbekov jazdy.
Būl belgılı tūlǧa kezınde bılım beru salasynyŋ ministrı de, Premer-ministrdıŋ bükıl äleumettık qatparǧa jauap beretın orynbasary da, mūǧalımderdı daiarlaityn pedagogika instituty men respublikamyzdaǧy joǧary bılım ordasy Lev Gumilev atyndaǧy Euraziia Ūlttyq universitetınıŋ rektory da bolǧan. Sondyqtan söz bolyp otyrǧan mäseledegı bılıktılıgı dau tudyrmasa kerek. Būl maqalasynda Myrzekeŋ ortaǧa salar oilaryn naqty mysaldarmen şegendeidı: «Älıppe» jazu oŋai emes. Äuelı avtorlar ūsynǧan metodika bala ūǧymyna laiyq taŋdaluy kerek. Ondaǧy mätın maǧynaly, mänerlı, körkem boluy şart. Avtorlar «İ» ärpıne kelgende şäkırtterıne jai söilem ǧana emes, sol ärıpter kömegımen öleŋ oquǧa da mümkındık beredı. Oǧan aqyn Abdrahman Asylbektıŋ: «Ūzyn qūiryq inelık, inelıkke timelık. Ūşaqtardy jasadyq, inelıkten üirenıp» degen şaǧyn ärı şymyr, jattaluy oŋai öleŋı dälel bolady. Eŋ bastysy, qysqa ǧana şumaqta balalar älı ötpegen bır ärıp te joq. Bärı tap-tūinaqtai, öz ornynda tūr.
«Älıppe» – ärıp üiretıp, söz, söilem qūrauǧa baulityn oqulyq qana emes, ūlttyq tälım-tärbiege, ǧylym-bılımge, aluan türlı mamandyqqa şaqyryp, sportqa deiın baulityn tanymdyq mänı zor ämbebap kıtap. Būl oqulyqtyŋ är betındegı bala ūǧymyna sai taŋdalyp, taqyrypqa säikes sūryptalyp berılgen mätınderden anyq baiqalady».
Telegei-teŋız bılım dariiasynyŋ alǧaşqy būlaǧy bolatyn kıtapty M. Joldasbekov jete tüsındıre otyryp, jauapkerşılıkpen taldaǧan. Maqalanyŋ respublikanyŋ basty gazetıne jariialanuy da onyŋ salmaǧyn auyrlata tüsedı. Sondyqtan būl maqaladan taǧy bır üzındı keltırgen jön:
«Älıppe» oqulyǧynda şyǧarmalarynan üzındı keltırılgen avtorlar dūrys ırıktelgen. Kıtaptyŋ üşınşı bölımındegı şäkırtterdıŋ öz betınşe oquyna arnalǧan mätınder men olardyŋ avtorlary Ötebai Tūrmanjanov, Mūzafar Älımbai, Şona Smahanūly, Fariza Oŋǧarsynova, Ermek Ötetıleuūlynyŋ Otan, ūstaz, bılım, mektep, «Älıppe» turaly öleŋderı ötken sabaq, qamtylǧan taqyryp jäne oqulyq mazmūnymen qabysyp tūr. Osy tūrǧydan kelgende «Älıppenıŋ» ön boiynda kezdesetın basqa da esımı elge tanymal balalar aqyndary men jazuşylarynyŋ şyǧarmalary oqulyq ajaryn aşyp, mazmūnyn baiyta tüsken» dep baǧalady.
«Älıppenıŋ» qaita oralǧanyna, jetılıp tolyqqanyna quanǧan, riza bolǧan maqalalar sol tūsta «Qazaq ädebietı» jäne basqa aptalyq basylymdar men jurnaldarǧa jariialandy. Sondaǧy kölemdı jäne tūjyrymdy maqalalardy oqyǧan adamdar bügın bır auyz arzan, jeleu sözben būl kıtapqa küie jaqpaityny anyq. İä, äleumettık jelıde belgısız bıreulerdıŋ bırde bır ärıp ne suret qatesı joq, oqulyqqa qatysty ortalyqtardyŋ, ministrlıktıŋ mamandary, baspanyŋ redaktorlary bırneşe ret teksergen «Älıppege» älımjettık jasap, tas laqtyruyna tözuge bolmaidy. Öitkenı «Älıppe» oqulyǧynyŋ tolyq mätını basuǧa ūsynylmas būryn bırneşe ai boiy äleumettık jelı arqyly qoǧamdyq talqylauǧa tüsken. Naǧyz janaşyrlar oqulyq kıtaptyŋ nūsqasyn sol kezde basynan aiaǧyna deiın taldaǧan. Maŋyzdy eskertuler arqyly bırqatar betterı jetıldırgen. Sol kezde «ai qarap otyrǧandai» bolyp, endı «bıtken ıske synşy» bolatyndardyŋ maqsaty tek öz attaryn şyǧaru, älgı – «haip jasau» dep bılemız.
Pıkır ızdeitın bolsaq, naǧyz mamannyŋ sözıne qūlaq türelık. Ūzaq jyl Almatydaǧy eŋ ozyq mektep-gimnaziianyŋ direktory bolǧan Qazaqstannyŋ Eŋbek Erı, «Otan» ordenınıŋ iegerı, Qazaqstan Respublikasynyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, bılım beru ısınıŋ üzdıgı Aiagül MİRAZOVA 2021 jyly bylai baǧalaǧan:
«Būl «Älıppenıŋ» tek aty ǧana emes, qūrylymy men mazmūny da, qoiylatyn talaby da būrynǧydai saqtalypty. Oqulyqta oqu men jazuǧa daiarlau jäne jaŋa dybys pen ärıptı tanytu, oqu-jazuǧa üiretu oqu tapsyrmalary jüielı de mazmūndy berılgen. Äsırese, «Älıppenıŋ» ädemı, qazaqy tanymǧa laiyq suretterı kıtaptyŋ mūqabasy men ışkı mazmūnynda üilesımdı körınıs tapqan.
Oqulyqta är sabaqtyŋ oqu materialdary men tapsyrmalarynyŋ Ahmet Baitūrsynūlynyŋ dybystyq ädıs jüiesın qoldanudy mümkın etetın formada berılgenın baiqauǧa bolady. Qazaq tılınıŋ dybystary men olardyŋ taŋbalaryn meŋgertuge negız bolatyn tıldık ūǧymdardy (söilem, söz, buyn, dybys) praktikalyq türde üiretu maqsatynda oqulyqta arnaiy syzba-modelder qoldanylǧan. «Älıppenıŋ» är betınıŋ soŋǧy bölıkterınde saralau materialdarynyŋ berıluı oqulyqtyŋ jaŋaşyldyq baǧyttylyǧyn körsetedı. Öitkenı, 1-synyp oquşylarynyŋ qabıletı men mümkındıgıne jäne erekşelıgıne qarai saralap oqytu – bügıngı künnıŋ özektı mäselesı».
Osyndai pıkır qūlaqtaryna jetpegenderge ne deuge bolady? Qoǧam üşın būryn beitanys bıreulerdıŋ bılmestıkten şyǧarǧan şuy qajet pe, älde 40 jyl bırınşı synyp balalaryn qarsy alyp, 40 jyl olardy bılımdı azamat etıp attandyrǧan ūstazdyŋ baǧasy qymbat pa?
«Älıppe» joǧaryda «Egemen Qazaqstan» gazetı däl baiqaǧandai qazaq balalar ädebietınıŋ altyn däuırındegı Ötebai Tūrmanjanov, Mūzafar Älımbai, Şona Smahanūly, Qadyr Myrza Äli, Fariza Oŋǧarsynova, Ermek Ötetıleuūly syndy avtorlardyŋ öleŋderıne toly bolsa, sol däuırde mynandai da şumaq bar bolatyn:
Menıŋ atym – «Älıppe»,Menı anaŋdai därıpte.
Menı oqyp erjetken
Bauyrjan da, Mälık te!
Būl künderı «Älıppenı» öz attaryn şyǧaru üşın jazyqsyz jazǧyryp jatqandarǧa anany därıpteu degendı jäne Bauyrjan men Mälıktıŋ kım ekendıgın ūǧyndyru kerek şyǧar...
Kädırbek Segızbaiūly, jazuşy, baspager, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, QR Memlekettık syilyqtyŋ iegerı
