Qazaq halqy üşın ejelden «jetı» sany – kielı. «Jetı» sanynyŋ qūndylyǧy jetı qazynanyŋ paida boluy, onyŋ qazaq ömırındegı maŋyzymen astasyp jatyr. Al sol «jetı qazyna» qaidan paida boldy jäne ol ne üşın kerek? «Adyrna» materialynda tarqatamyz.
Jetı qazynaǧa ne kıredı?
Jetı qazynaǧa jatqyzalytyn ūǧymdardyŋ bırneşe nūsqasy el auzynda jür. Jalpy jetı qazyna erterekte köşpendı halyqtyŋ kündelıktı tūrmys-tırşılıgıne bailanysty qalyptasqan. Qazaq halqy jetı qazynany tıkelei er jıgıttıŋ ömırımen bailanystyrǧan. Sol sebeptı oǧan jüirık at, qyran bürkıt, qūmai tazy, beren myltyq, qandyauyz qaqpan, mailanǧyş au, ötkır közdıktı jatqyzǧan.
Al qazaqtyŋ batyr ūly Bauyrjan Momyşūly jetı qazynany bylaişa jüielegen:
«Mūny «er jıgıttıŋ jetı qazynasy» dep anyqtap aitu kerek. Būl er-azamattyŋ jeke basyna, tūrmys-tırşılıgıne qajettı baǧaly dünielerıne bailanysty aitylǧan.
Jüirık at − jıgıttıŋ qanaty. «At − er qanaty» degendei, atsyz jıgıttıŋ künı qaraŋ bolǧan;
Qyran bürkıt − jıgıttıŋ alǧyrlyǧy, bürıp tüser küş-quaty;
Qūmai tazy − senımı, dosqa adal berıktıgı;
Beren myltyq − oty, qahary;
Qaqpan − sertı, bırsözdı märttıgı;
Almas kezdıgı − sūsy, aibyny;
Sūlu äiel − eldıŋ bärıne sūlu qaidan tabyla bersın, bıraq sūlu bolsyn-bolmasyn, ol − er-azamattyŋ artyndaǧy qamaly, otynyŋ berekesı.
Jetı qazynanyŋ paida boluy jaily qandai aŋyz bar?
Baǧzy zamanda dana qart ömırdıŋ ärtürlı qasietterın beineleitın jetı asyl tasty joǧaltyp alady. Ol osy qazynalardy tauyp, öz qoǧamyna qaitaru üşın ūzaq jäne öte qauıptı saparǧa attandy.
Bırınşı tas – «Adamjar» dep atalǧan, iaǧni «densaulyq». Ekınşısı – «Köşpendıl», ol «danalyq» dep audarylady. Üşınşısı – «Şynaiyt», iaǧni «adaldyq». Törtınşı – «Taiga», ol «äl-auqat» dep audarylady. Besınşı – «Tılşı», iaǧni «tıl» nemese «söileu» degendı bıldıredı. Altynşy – «Qara saba», ol «qara jel» dep audarylyp, tabiǧattyŋ qūdıretın bıldıredı. Soŋynda jetınşı tastyŋ aty – «Auyz adam», iaǧni «jaqsy adam».
Aqsaqal osy qazynalardyŋ ärqaisysyn aşu üşın köptegen qiyndyqtardy jeŋdı. Ol olardyŋ ärqaisysyn jerdıŋ ärtürlı bölıkterınen tauyp, onyŋ danalyǧy men küşın synady. Elge oralǧan soŋ, özımen bırge tän bailyǧyn ǧana emes, ruhani bailyǧyn da ala kelgen qazynasyn köpşılıkpen bölıstı. «Jetı qazyna» aŋyzy ömırdıŋ san aluan jaqtarynyŋ kelısım men güldenu üşın qanşalyqty maŋyzdy ekendıgı turaly sabaq bolady. Osy tastardy şynaiylyqqa negızdeu üşın ol özınıŋ kündelıktı ömırdegı dünielerımen bailanystyryp, jetı tasty jetı qazynaǧa bırıktergen eken.
İslam aŋyzynda «jetı qazyna» turaly:
Qydyr (qyzyr). Ol özı ūnatqan adamdaryna ǧana daridy. Qydyr daryǧan adam bailyqqa keneledı degen tüsınık bar;
Baq. Erekşe jaratylǧan qūdıret iesı. Baq darymaidy, qonady. Baq qonǧan adam el men jerge qojalyq etedı;
Aqyl. Aqyl — bailyq pen baqyttyŋ tıregı;
Densaulyq. Denıŋızde saulyq bolmasa, ömırıŋızde sän de, män de bolmaidy delınedı;
Aq jaulyq. Alla adamdy topyraqtan jaratyp, jan bergen soŋ, adam ūrpaǧyn taratu üşın onyŋ sol jaq qabyrǧasynyŋ bıreuınen Haua Anany jaratqan;
Tūz. Tūz — Allanyŋ adamdar men jan-januarlarǧa bergen nesıbesı, tausylmaityn kenı;
İt. Adam men Haua Ananyŋ alǧaşqy serıgı, qorǧauşysy.
Bırqatar dıni uaǧyzşylardyŋ mälımetıne säikes, jetı qazyna ūǧymy şariǧat negızderıne qaişy emes. Öitkenı būl ūǧymnyŋ eşqandai nanym-senımge qatysy joq. Ertedegı tūrmys-tırşılıkke qatysty aitylǧan dünie.
«Adyrna» ūlttyq portaly
