Tarıhı otanymyzǵa ata-babanyń murasyn ákelip tanystyrý ómir boıǵy armanym edi. Mine, sol armanym oryndaldy.
Alaıda Aýǵanstandaǵy qazaq kilemderi týraly túrli pikir týyndap jatyr, ol – tabıǵı jaıt. Biz bir-birimizdi jatyrqap, bólshektelip qalǵan ǵana ult emespiz, ulttyq muramyz ben, qundylyǵymyzdan ajyrap qala jazdaǵan halyqpyz. Sondyqtan ol ushqary pikirlerge keshirimmen qaraý kerek.
Men kilemtanýshy emespin, kilem toqýshymyn. Jáne de bul kásiptiń óz zańdylyǵy bar. Aýǵanstanda bir ulttyń kilemin bir birimen shatastyrý múmkin emes, ondaı bolyp jatsa, ol ultqa telinbeıdi, jaı ǵana modern, aralas sekildi sózdermen jetkiziledi. Áıtpese, Aýǵan jerinde, birneshe ult bir birimen básekelesip kilem toqıtyn kásip damyǵan elde, kilemniń tegin basqa ulttan jymqyrýy bolmasa telýi múmkin emes – abyroısyz jáne kásipsiz qalasyń! Jáne de oǵan bizde eshkim de umtylmaıdy – árkimniń óz orny, óz naryǵy qalyptasqan.
Al endi, qurmetti aǵaıyn, sizderge Aýǵanstandaǵy etnokilemderdiń negizgi aıyrmalaryn sıpattap óteıin.
1-sýret. «Buharaıı», ıaǵnı «Buqaralyq» atalatyn klassıkalyq (erte zamannan) ózbek kilemi. Hal Muhammet úlgisi. Qoldan toqylǵan, 100 paıyz júnnen belgııalyq mashınamen ıirilgen jipten toqylǵan. Tórt boıaý ǵana qoldanylady: qyzyl, qara, sary, aq.
2-sýret. Klassıkalyq (erteden kele jatqan) «Afǵanı», ıaǵnı «Aýǵan kilemi». «Chakýshe dalı» naqyshy dep atalady. 100 paıyz júndi qoldan ıirip toqıdy. Negizinen boıaýdyń 3 túsi úsheý ǵana: qara, qońyr, qyzyl qoldanysta.
3-sýret. «Ahal» atalatyn qoldan toqylǵan klassıkalyq túrikpen kilemi. 100 paıyz júnnen mashınamen ıirilgen jipten toqylǵan. Boıaýdyń tórt túsi ǵana paıdalanylady: qara, sarǵysh, kúlgin, aq.
4-sýret. «Hazara baft» - Hazarlyq toqyma atalatyn aýǵandyq kilem. Bul kilemniń ekinshi ataýy «Aǵash reń», ıaǵnı aǵash tústerine jaqyn keledi, boıaýlary kómeski, bir tústen ekinshi túske astasyp otyrady, órnegi ajyraǵysyz, tutasyp ketedi. Qoldan ıirilgen 100 paıyz taza júnnen toqylǵan jip qoldanylady. Bul kilemdi boıaýlary bir-birimen astasyp jatqan 12 tús bar.
5-sýret. Irannyń klassıkalyq «Kashanı» atalatyn kilemi. 100 paıyz júnnen turatyn, biraq mashınamen ıirilgen jipte toqylǵan.
6-sýret. Qazaqy klassıkalyq túkti kilem, 100 paıyz qoıdyń júninen qoldan ıirilgen jipten toqylǵan. Tabıǵı boıaýlardyń 11 túri paıdalanylǵan. Qazaqy kilemder boıaý túrleriniń kóptigimen, oıýlar, aıshyqtar, tańbalarmen qosa ańdar men janýarlardyń (negizinen at, buǵy, arqar, búrkit t.b.) beınelenýimen erekshelenedi.
7-sýret. Qazaqy klassıkalyq taqyr kilem, 100 paıyz qoıdyń júninen qoldan ıirilgen jipten toqylǵan. Tabıǵı boıaýlardyń 9 túri paıdalanylǵan. Qazaqy kilemder boıaý túrleriniń kóptigimen, oıýlar, aıshyqtar, tańbalardyń jáne ańdar men janýarlardyń beıneleri júıelene toqylady.
8-sýret. Ejelgi 2500 jyl burynǵy Pazyryq kileminde bul klassıkalyq úlgi anyq kórsetilgen:qazaqy kilemder boıaý túrleriniń kóptigimen, oıýlar, aıshyqtar, tańbalardyń jáne ańdar men janýarlardyń beıneleri júıelene toqylady.
Eskertý: mashınamen ıirilgen jipterdiń quramynda qoıdyń júnimen qatar basqa qospa júnderdiń (eshki, qoıan, ıt jine basqa) de bolatyndyǵy qupııa emes.
Qazaq karpet kompanııasy túrli naqyshtaǵy kilemniń 3 túrin toqýmen aınalysady: Qazaqy túkti kilem, Qazaqy taqyr kilem jáne Aǵash reńdi Hazar kilemi.
Qurmetpen: Nasım Naıman, «Nasim Nayman Qazaq Karpet» kompanııasynyń negizin qalaýshy.
