AMANDASU
Qazaq salttarynyŋ ışındegı eŋ bastysy – amandasu. «Amandasu» degen sözdıŋ özı aityp tūrǧandai, adamnyŋ aman-esendıgın, denınıŋ saulyǧyn bılu ärı tıleu. Qazaqtyŋ ǧasyrlar boiy saiyn dalada erkın ömır süruı amandasuǧa da äserın tigızbei qoiǧan joq. Baiyrǧy zamannan kele jatqan amandasu köbınese
sūraq-jauap jäne tılek türınde körınıs tabady.
BATA BERU
Qazaq – saltqa bai halyq. Sonyŋ bırı «Bata beru». Qazaqtar batadan tek jaqsylyq kütedı. Jalpy qazaqtūrmysynyŋ qai jaǧyn alsaq ta, batasyz bolmaidy.
SÄLEM SALU
Qazaq halqynyŋ bıregei ūlt ekenın tanytatyn ejelden kele jatqan tärbielık mänı zor salttarynyŋ bırı – «Sälem salu». Kelınder ülkendermen sälem salu arqyly amandasady. Ekı qolyn tömen salyp qiystyryp, tızesın säl büge iılıp sälem jasaidy. Kelınderge sälem saldyru qoǧam müşelerıne özderınıŋ qoǧamdaǧy alatyn ornyn esınen şyǧarmasyn degen eseppen jasalynǧan.
BETAŞAR
Jaŋa tüsken kelınnıŋ jüzın betaşarǧa deiın eşkımnıŋ köruge qaqysy bolmaǧan. Sebebı qazaqtar kelınnıŋ betı köpşılıktıŋ aldynda ǧana aşylǧan künde bolaşaǧy baqytty bolady dep sengen. Aqyndar kelınnıŋ betın aşu barysynda sol auyldyŋ, äulettıŋ jaqsylyǧyn aityp, kemşılıgı bolsa öleŋmen äzıl-şynyn aralastyryp meŋzep, sol mınderdıŋ tüzeluıne äser etıp otyrǧan.
PIRLERGE SYIYNU
Ǧalym Rabiǧa Syzdyq «Qazaq ädebi tılınıŋ tarihy» atty kıtabynda «pır» sözı qazaq tılıne Qoja Ahmet Iаsaui men Baqyrǧanidıŋ hikmetterınıŋ taraluymen engen dep jazady. Qazaqtar ejelden är närsenıŋ öz pırı bolady dep bılgen. Olardy keide «ata», «ämırşı», «dos», «jaratuşy», «ie», «patşa», «säuegei ata» dep ataǧan. Būl sözderdıŋ bärı pır – jelep-jebeuşı tylsym küş ielerı degendı bıldırgen.
TERIS BATA
Qazaq halqynyŋ salttarynyŋ sirek türlerı bar. Solardyŋ bırı «Terıs bata beru», keide «Qarǧys bata» dep te atalady. Terıs batany adam qatty nazalanǧanda, köŋılı qalǧanda nemese bıreuden zäbır körgende ekı qolynyŋ alaqanyn syrtqa jaiyp beretın bolǧan.
BESIK QŪDALAR
Erjetken ūldy üilendıru men boijetken qyzdy tūrmysqa beru maqsatynda «Besık qūda» bolu dästürı qalyptasqan. Mädenietşı Järdem Keikınnıŋ aituynşa, besık – säbidı jeldıŋ ötınen, jerdıŋ syzynan, salqynnyŋ qaharynan, aptap ystyqtyŋ jalynynan qorǧaityn kielı ūia. Sondyqtan balalaryn tezırek «aiaqtandyryp», «qūtty ornyna» qondyru ata-ananyŋ eŋ bırınşı paryzy sanalady.
TOIǦA ŞAQYRMAU
Baiyrǧy kezde kez-kelgen qazaq alys jolǧa şyqqanda özımen bırge azyq alyp jürmeitın bolǧan. Sebebı, jolai kezdesken auyldarda jolauşyny qūdaiy qonaq dep qarsy alyp kütu Ūly dala ielerınıŋ būljymas zaŋy.
ŪRY JAZALAU
Qazaq halqy ūrlyqty eŋ ülken künä dep bıledı. Osydan baryp alaiaq sözıne de basqaşa közqaras paida bolǧan. Būndai jaǧdailarǧa bailanysty köptegen yrymdar bolǧan. Arqandauly attyŋ arqanyn ūrlaǧandarǧa «Arqan ūrlasaŋ, arqandalyp qalasyŋ», jügen ūrlaǧandarǧa «Jügen ūrlasaŋ, jügendelıp qalasyŋ», tūsau ūrlaǧandarǧa «Tūsau ūrlasaŋ, tūsaulanyp qalasyŋ» dep arnalyp şyǧarylǧan sözder basqalarǧa aldyn-ala eskertu retınde aitylǧan.
ESTIRTU
«Ömır bar jerde ölım bar», «Tumaq bolǧan soŋ ölmek paryz» deitın qazaq halqy mūndai auyr habardy marqūmnyŋ jaqyndaryna turasynan aitpai, özgeşe türde estırtetın bolǧan. Estırtuge ädette dualy auyzdy, elge syily, jasy ülken bırneşe adam baratyn.
QALYŊMALSYZ QYZ BERU
Qazaqtar qyzdaryn qalyŋmalsyz küieuge bermeitını baiaǧydan belgılı. KSRO bilıgı kezınde qalyŋmal turaly mälımet ülken kemşılık türınde nasihattalǧandyqtan, qazaqtar qyzdaryn tek qalyŋmal alyp baiu üşın ǧana küieuge beretın bolǧan degen kereǧar pıkır qalyptasty.
BÄSIRE
Bala esı kırıp, sündetke otyrǧyzylǧanda, mektepke barǧanda atasy nemese öz äke-şeşesı oǧan tai ataidy. Ol «bäsıre tai» atalady. Bäsıre maǧynasy «Bas ırı» degennen, alǧaşqy özıŋnıŋ jeke menşıktı malyŋ, bolaşaqta jinaityn maldünieŋnıŋ basy degendı bıldıretın meŋzeuden şyqqan bolsa kerek.
ERKEKŞORA
Qazaqta «Erkekşora» degen ūǧym – ūl balaşa ösken qyz degendı bıldıredı. «Erkek» jäne «şora» – ülken degen ekı sözden qūralǧan. Keibır ūly joq otauda jalǧyz qyzdy nemese qyzdardyŋ bıreuın erkın, ūl balaşa kiındırıp ösırgen.
TÜS JORU
Körgen tüs tegın emes – ol adamǧa berılgen belgı. Sondyqtan körgen tüstı jorytu üşın baqsy-balger nemese ülken kısılerge, ataqty adamdarǧa, tıptı handarǧa da ötınış bıldırgen. Tüs turaly «Tüstıŋ şeşımı – joruynda» degen būrynnan kele jatqan söz bar.
TOQTAU AITU
Adamnyŋ qazasyna bailanysty türlı salttar barşylyq. Qazaqtar ädette «Tas tüsken jerıne auyr» dep aitady. Degenmen qaiǧy jamylǧan janūianyŋ qaiǧy-qasıretın özınıkındei jaqyn sezınetını de ras. Būndaida barlyq tuǧan-tuysqan, tanystar men dostar sol üidıŋ adamdaryn mümkınşılıgınşe ruhani qoldap demeuşılık körsetedı.
QYZ JASAUY
Är qazaqtyŋ basty armany bala-şaǧany ösırıp, el qatarly bolatyndai janūialy etıp qatarǧa qosu. Nemere, şöbere, nemene süiu qazaq üşın ülken baqyt. Qazaq odan keiıngı ūrpaqty – tuajat, jürejat, jekjat, jūraǧatty körudı de armandaidy. Būl ömırsüigıştıktıŋ keremet belgısı.
QYZ TÄRBİESI
Qazaqtar qyzdarǧa tylsym küşter äser etpeidı jäne köz ötpeidı dep sengen.. Sondyqtan da «Qyzǧa qyryq üiden tyiu» degen söz bügınde de jiı aitylady. Būl mätel ūlttyŋ bolaşaǧyn oilaǧandyqtan paida bolǧan, sebebı balalardyŋ tärbiesımen köbınese analary ainalysady.
ARYZDASU
Qazaqtyŋ «Ar ısı» degen ūǧymynan şyqqan salt. Qaitys bolaryn sezgen adam bar küş-jıgerın jinap tuǧan-tuysqandarymen, jaqyndarymen, jora-joldastarymen aqyrǧy ret söilesedı. Būl saltty qazaqta «aryzdasu» dep ataidy.
ÄULİE ARALAU
Qazaqtyŋ eŋ baiyrǧy salttarynyŋ bırı «Äulie aralau». Adamdar äulielerge türlı sebeptermen täu etuge barady: bıreuler nauqasynan jazylǧysy keledı, endı bıreuler janūiasyndaǧy keleŋsızdıktı joiuǧa kömektesudı sūraidy, üşınşılerı tuǧan-tuysqandarynyŋ jaǧdaiyn jaqsartu maqsatynda t.b. baryp jalbarynady.
SYŊSU
Syŋsu – qazaq ūltynyŋ esten şyǧa bastaǧan salttarynyŋ bırı. Būrynǧy kezde tūrmysqa şyǧyp bara jatqan qyzdar än şyrqaǧan. Belgılı «Balqadişa» änınde ketıp bara jatqan qyzdyŋ jaŋdaiyn jetkıze aitylǧan mynadai qimastyq sözder bar: Būlaŋdap asau taidai jürgen basyŋ, Bolarsyŋ qandai jarǧa, dünie-ai, jar Qadişa!
KINDIK KESU
Būrynǧy ǧasyrlarda qazaq analary üide bosanatyn bolǧan. Dünie esıgın aşqan närestenıŋ kındıgı öz üiınde kesıletın. Ädette kındık kesu üşın säbidıŋ atasy men äjesı jaqyn tuystardyŋ bırın aldyn-ala taŋdaityn bolǧan. Kındık kesken äiel osylaişa «kındık şeşe» nemese «kındık ana» atanatyn.
ET ASATU
Taǧamnyŋ qaisysyna bolsa da qazaqtar ülken qūrmetpen qaraidy. Būny däleldeitın: «Nannan ülken emessıŋ», «Nanǧa qolyŋ jetpese, qūrannyŋ üstıne tūryp aluǧa bolady», «Quys üiden qūr şyqpa» deitın maqal-mätelder de jetıp artylady.
ENŞI BERU
Enşı – ata-ananyŋ balalaryna bölıp beretın mūrasynyŋ bölşegı. Enşı beru şeşımı balasynyŋ öz künın özı köre alatynyna senımdı bolǧan jaǧdaida qabyldanady
AS BERU
Qazaq halqy adam köz jūmǧan soŋ 7, 40 jäne 100 künın atap ötedı. Grek tarihşysy Gerodot qazaqtardyŋ babalary saqtar turaly tömendegıdei jazba qaldyrǧan: «Eger bıreudıŋ äkesı qaitys bolǧan jaǧdaida barlyq tuystary mal aidap äkeledı, olardy soiyp etın bölşekteidı… Ūly äkesıne baǧyştap ellinderdıŋ eske alu merekelerındegıdei qūrbandyq şalady. Būl adamdar dūrys adamdar dep eseptelınedı jäne olardyŋ qyzkelınşekterı erlermen teŋ».
BALA BERU
Qazaq üşın eŋ auyry balasyz bolu, ūrpaqsyz qalu. Halyq balasyz jūptardy aiaityn bolǧan. Balaly üi bazar, Balasyz üi mazar. – degen maqaldyŋ şyǧu sebepterı osyny aŋǧartady.
TOIBASTAR
Qazaq mädenietınde ülkendı-kışılı salttardyŋ bırı – Toibastar aitu. Qoǧam qairatkerı, därıger ärı tarihşy Dosmūha- medūly Halel osy salt turaly bylai dep jazǧan: «Toibastarda qalyŋdyq pen küieu jıgıt, olardyŋ ata-anasy men rulastary madaqtalady jäne jaŋa üilengen jastarǧa baqyt men aq tıleu tılenedı».
BESIK ALASTAU
Balanyŋ düniege keluı qazaq üşın – eŋ ülken baqyt. Düniege mūragerdıŋ kelgenı turaly balanyŋ äkesıne habar jetkızgen adamǧa at mıngızıletın. Qazaqtar besıktı qasiettı sanaidy. Zamanaui medisina da besıktıŋ bala denesınıŋ qalyptasuyna igı äserı bar eken moiyndap, besıktı alastap otyrǧan.
SYILYQ TARTU
Qazaqtar ejelden syilyq jasauǧa qūmar halyq. Qazaqta «Qanşa salt bolsa, sonşa syilyq bar» degen söz de bar. Sondyqtan qazaq auyz ädebietınıŋ bır jaǧymdy keiıpkerı Atymtai jomartty ülgı etedı. Sol Atymtaidyŋ aty «jomart» degen sözsınsız auyzǧa alynbaidy. Qazaqtar bügınde de qoly aşyq adamdy «Atymtaidai jomart eken» dep maqtasa, üiıne kelgen qonaqty jaqtyrmaityn, saraŋdy «Şyqbermes Şyiǧaibaidai eken!» dep jazǧyryp jatady.
KÖTERME
Qazaq mädenietınde jylqy malynyŋ alatyn orny, erekşelıgı sonşalyq, oǧan bailanysty salttar az emes. Osy qasiettı januar qazaq ūltymen bırge ǧasyrlar boiy köptegen qiyndyqtardy bırge öttı.».
JESIR DAUY
Qazaqta «jer dauy, jesır dauy» degen söz tırkes bar. Keibırde «kelın dauy» dep te atalady. Jesır dauy bolǧanda nemen tynar eken dep bükıl auyl-aimaq bolyp qūlaq türetın, būndai keleŋsızdık bükıl äulet, auyl men bır nemese bırneşe rudyŋ abyroiyna nūqsan keltırgen.
KÜI TARTYS
Qazaqtarda qonaq kütu kezderınde aman-saulyq sūrasyp, tamaq ışıp bolǧan soŋ, asyqpai äŋgıme-düken qūryp otyrǧan kezde dombyra tartylyp, än şyrqalatyn. Eger ekı nemese bırneşe şeber küişınıŋ basy qosyla qalǧan jaǧdai bolsa, küi tartys bolyp köpşılık qyzyqqa bölenetın. Bıraq būndai küi tartys saiysyna tüsuge barlyq dombyraşylardyŋ jüregı daualai bermegen.
TOQYM QAǦAR
«Toqym qaǧar» ‒ üi iesı alys jolǧa şyǧar aldynda jasalynatyn salt. Tuystar men dostar, auyl adamdary üi iesınıŋ alys saparǧa şyqqaly jatqanyn estıp keledı. Olar jolǧa şyǧatyn adamǧa «Aq jol», «Jol oŋ bolsyn» jäne basqa da jaqsy tılekterın aityp tıleulestıgın bıldıredı.
CÜIINŞI SŪRAU
Süiınşı sūrau adamnyŋ tuǧan kezınen bastap ömır boiǧy serıgı ıspettes. Qazaq üşın jaqsy jaŋalyqtyŋ bärı ülken-kışı demei süiınşı sūrauǧa laiyq. «Süiınşı – säbi düniege keldı!», «Süiınşı – bala alǧaşqy qadamyn jasady!» «Süiınşı – balamyz alǧaş ret atqa otyrdy.
ALTYBAQAN
Altybakan – ekı jaqtan üş baǧandy töbesınen bailap bır bırıne arqanmen jalǧastyratyn ätkenşek. Ädette qyz ben jıgıt terbeletın bolǧan. Altybaqan keşke taman qūrylatyn, sebebı kündız auyl tügelımen şaruaşylyqpen ainalysady. Syrttan qaraǧan adamǧa altybaqan oiyn bolyp körıngenımen, būl jastardyŋ köŋıl köteru arqyly tanysyp, jaqyndasuyna arnalǧan özındık salt.
AT TŪLDAU
Jylqy maly qazaqtardyŋ jaryq düniege kelgen uaqytynan ömır boiy bırge bolyp, soŋǧy demı tausylǧanşa qasynda bolatyn janyna eŋ jaqyn januar. Qazaq dalasynda bolǧan şeteldık tarihşylardyŋ barlyǧy derlık qazaq halqynyŋ jylqyǧa degen airyqşa köŋılın baiqap öz şyǧarmalarynda jazyp ketken.
TAMYR BOLU
Dostyq qazaqtar üşın eŋ asyl qūndylyqtardyŋ bırı bolyp tabylady. Dostyqtyŋ şyŋy «Tamyr bolu» salty. Tamyr dostan da jaqyn, tuǧan bauyrdai deuge bolady. Būndai jaqyn dostasudyŋ «tamyr» ataluy da beker emes. Tamyr bolu dosyŋdy bır ata men anadan tuǧan bauyrdai jaqyn köru.
ÜLKENDI SYILAU
Qazaq halqy baiyrǧy zamannan adamdy syilaudy qoǧam bolaşaǧynyŋ dıŋgegı dep bılgen. Sondyqtan syilasudy ana tılın bılumen qatar qoiǧan. Mysaly, ata-anaǧa degen syilastyq – salttardyŋ eŋ biıgı sanalady. «Äke asqar tau», «Jūmaq ananyŋ aiaǧynyŋ astynda» jäne basqa da sözder osyny bıldıredı. Jäne bır maŋyzdysy aruaqty syilau bolyp tabylady.
BESIK JYRY
Eresekterdıŋ qai-qaisysy bolsa da auyl, ru jetkınşekterı üşın öz jauapkerşılıgın jaqsy sezıngen. Sondyqtan eger bala būzyqtyq jasap qoisa, oǧan eskertu jasap tüzu jolǧa salatyn. Maqtauǧa tūratyn bolsa maqtap, kerek jerınde keŋes berıp, qamqorlyq ta körsetetın. Ūltty bırıktıretın «Är qazaq menıŋ jalǧyzym» degen osy bır altyn ereje bügınde de öz jalǧastyǧyn tauyp keledı.
AT-TON AIYP
Qazaq elınıŋ baiyrǧy zamanda da öz zaŋy bolǧan. Ol «Jetı jarǧy» dep atalǧan. Osy «Jetı jarǧy» jaily zaŋnamasyn tüzuge qatysqandar «jarǧyş» dep atalǧan.
AUYLDYŊ ALTYAUYZY
Qazaqtar öte qonaqjai halyq. Qonaqqa şaqyrǧan kezde auyldyŋ altyauyzy, şeŋdı şeşenı kelıp, ortany tılı men äsem sözımen basqaryp otyrǧan.
SYBAǦA BERU
Qazaqtar nannan biık eşteŋe joq dep tüsınıp, ony künge ūqsas döŋgelek etıp pısıredı. Al nandy bır qolmen syndyru qazaq ūǧymynda nandy syilamau ärı ülken ädepsızdık dep baǧalanady. Al äielderge basyna oramal tartpai nemese kimeşek kimei tamaq jasauǧa qataŋ tyiym salynǧan.
BAL AŞU
Bolaşaqty boljaityn bılgırler baiaǧy zamannan berı bar. Olar qazaqtardyŋ babalarynyŋ tasqa qaşap jazylǧan suretterıne, baiyrǧy syna jazularyna jäne qoidyŋ qabyrǧasyna qarap boljauyn aitatyn bolǧan.
QYZ KÖRU
Qyz köru – jastar tanysatyn alǧaşqy kezeŋ. Eger jastar bırın-bırı ūnatsa, qūda tüsu kezeŋıne oiysady da üşınşı kezeŋde toi oinalady. Kämelet jasyna tolǧan jıgıtter tūrmysqa şyǧatyn qyzdarǧa köz salatyn, qyzdar da öz kezegınde jaqyn arada özderınıŋ «jat jūrttyq» bolyp basqa äulettıŋ tabaldyryǧyn attauy kerek ekenın tüsınetın.
JARYSQAZAN
Qazaq üşın balanyŋ düniege keluı eŋ ülken baqyt. Sondyqtan aiaǧy auyr äielge erekşe köŋıl bölınetın bolǧan. Kelınınıŋ boiyna bala bıtkenın sezgen enesı ony qamqorlyǧyna alyp, päle-jaladan, tıl-közden saqtau äreketın jasai bastaidy. Jasy ülken, köptı körgen äielder jas ananyŋ jaǧdaiyn jasauǧa tyrysqan. Abysyn-ajyn, auyl äielderı jinalyp «Qūrsaq toiyn» ötkızedı.
JETI ATANY BILU
Ädette qazaqtar öz atalary turaly jetı atadan da ary bıledı. Būǧan jaryq körıp jatqan köptegen «Şejıre» kıtaptary dälel. Osy salttyŋ öte maŋyzdy ekenın aiqyndaityn «Jetı atasyn bılgen ūl – jetı jūrttyŋ qamyn jer», «Jetı atasyn bılmegen – jetımdıktıŋ belgısı» syndy keŋınen taraǧan maqal-mätelder qazaq arasynda bügıngı taŋda da jiı aitylady.
QARALY KÖŞ
Qazaqta «Qaraly köş» salty bolǧan. Būl qaitys bolǧan adamdy bır jyl boiy joqtap eske alyp jüruge arnalǧan salttardyŋ bırı.
QŪDA TARTAR
«Küieu jüz jyldyq, qūda myŋ jyldyq» deidı qazaqtar. Ekı jaq qalyŋ mal mölşerı, toi men jasau-jabdyq jönınde kelısıp bolǧan soŋ – «qūdalyq» saltynyŋ kezegı keledı. Qazaq toilarynda bügınde de şyrqalatyn änderde mynadai öleŋ joldary bar: Qūda, qūda degızgen, Qūiryq-bauyr jegızgen Kele jatyr qūdaǧi Törge otyr degızgen.
SAUYN AITU
Saltanatty jiyndar men astardy as-cumen jetkılıktı türde qamtamasyz etu üşın jiyn ötkızuşı şaŋyraq keregınşe soiys mal men susyn jinau üşın öz jaqyn tuystarynan kömek sūraityn. «Sauyn aitu» salty osylai paida bolǧan.
ŪRYN BARU
Qūda tüsu men toidyŋ arasynda küieu jıgıt qalyŋdyǧynyŋ auylyna baratyn bolǧan. Būny qazaqta «Ūryn baru» dep ataidy. Osy salt turaly ūly jazuşy Mūhtar Äuezūly «Abai joly» romanynda: «Abaidyŋ būl kelısı ūryn kelu dep, jyrtys sala kelu dep, keide esık köre kelu, qol ūstau dep te atalady. Özge kelısterdei emes, küieu būl joly, alǧaşqy künderde talai närsege köndıge bılu kerek. Sol özgeşelıktıŋ ülkenı – qalyŋdyqty körsetpeu».
NEKE QİIý
Osy salt turaly jazbas būryn, onyŋ öte maŋyzdy bır bölşegı turaly toqtalyp ötkım keledı. Sebebı qazaq jastary qazırgı kezde de özderınıŋ qosyluyn kuälerdıŋ közınşe bır keseden su ışumen jüzege asyrady. Salttyŋ osy bır qūramdas bölıgınıŋ tarihy öte tereŋ. Baiyrǧy zamandaǧy türkıler (türık emes – B.O.) Täŋırge sengen.
KENJE BALA ETIP ALU
Qazaq ädebı boiynşa balasyn emızgen ana köz ötpesın dep bögde adamdar otyrǧanda anaryn körsetpei bürkemelep otyruy tiıs. Säbi düniege kelgen künnen bastap 40 kün boiy qoldy suyq sumen juuǧa tyiym salynady. Olai bolmaǧan künde bala qatygez bolyp ösuı mümkın degen senım bolǧan.
JEŊGETAILYQ
Qazaq qauymynda qyz tärbiesı qaşanda da äjesı men anasynyŋ, qala berdı bükıl auyl äielderınıŋ mındetı bolǧany belgılı. Qyz tärbiesıne bailanysty bügıngı künge jetken baiyrǧy kezdegı sözderdıŋ bırı «Qyzǧa qyryq üiden tyiym» bügınde de jiı aitylady.
"Adyrna" ūlttyq portaly
