Ūrpaq saulyǧy — ūlt saulyǧy

2487
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2024/03/ece28f04-e75c-4d2f-abe4-698d1f9a85a1.jpeg

Jylyna temekı kesırınen 8 millionnan astam adam qaitys bolady eken. Onyŋ 90%-y temekını tūraqty türde qabyldaityn adamdar bolsa, 10%-y temekı tartpasa da, iısıne ulanyp zardap şegetınder!

Temekı būl – zaŋdy türde paidalanuǧa bolatyn esırtkınıŋ bır türı. Temekı tütınınıŋ qūramynda 400-ge juyq uly mikro zattar bar. Olardyŋ äserınen bükıl aǧza zardap şegedı. Temekı şegu ökpenıŋ qaterlı ısıgınıŋ damu qaupın 4 esege arttyrady. Däl osy aurudan qaitys bolǧandardyŋ 90%-y temekı şegıp, odan bas tarta almaǧandar! Temekı şekpeitındermen salystyrǧanda şylymqorlarda asqazan qyltamaǧynyŋ paida bolu qaupı 50% joǧary.  

Mūndai qauıp-qaterlerdı boldyrmaudyŋ joly, ol şylym tartudan üzıldı-kesıldı bas tartu!

Şylym şegetın adam künıne orta eseppen 200, aiyna 6000, jylyna 72 000 ret ışıne tütın sorady. Ony alǧaş tartyp bastaǧan 100 adamnyŋ 80-ı bırtındep şylymqorǧa ainalady. Būl uly zattyŋ şyǧu tarihy tereŋde jatyr. Ony 1560 jyly Fransiianyŋ Portugaliiadaǧy elşısı Jan Niko älem elderıne taratty, bız aityp jürgen nikotin atauy osy adamnyŋ qūrmetıne qoiylǧan. Būl nikotin temekı tütınımen auyzǧa, tynys joldarymen ökpege, sosyn adam qanyna sıŋedı, qan arqyly aǧzamyzdyŋ tükpır-tükpırıne taraidy. Jūtynǧanda öŋeşke jäne asqazanǧa sıŋedı, osylaişa auyz ışındegı erındegı, tıldegı, taŋdaidaǧy öte sezımtal jüike talşyqtaryn ulaidy.

Qan arqyly miǧa jetıp, onyŋ jüike jasuşalaryn qozdyrady.

Eger şylym şegudı tastasaŋyz:

— 24 saǧattan keiın jürek talmasy qaupı azaiady;

— 2 künnen keiın däm men iıs sezu qabıletı ädettegı adamdarmen teŋesedı;

— 3 künnen keiın tynys alu qalypty jaǧdaiǧa keledı;

— 3 aidan keiın ökpe ädettegıden 30% artyq jūmys jasaidy;

— 1 jyldan keiın jürek auru qaupı 50%-ǧa azaiady;

— 10 jyldan keiın ökpe ragıne şaldyǧu qaupı şylym şekpegen adamdıkımen teŋesedı;

— 15 jyldan keiın jürek pen qan qysymy eşqaşan şylym şekpegen adamdarmen bırdei bolady;

Jastaiynan temekıge üiır bolǧandar uaqyt öte kele ūmytşaq bola bastaidy. Bırte-bırte jüike jasuşalary ulanyp, aqyl-oiy kemidı. Mınezınde ūrysqaqtyq pen aşuşaŋdyq basym bolady. Öz qatarlastarymen salystyrǧanda betıne äjım erte tüsıp, tez qartaia bastaidy. Türlı qauıptı aurularǧa tez şaldyǧady, qany azaiyp, közdıŋ köru qabıletı

tömendeidı. Bas ainalu jiı oryn alady.

Jasöspırımder arasynda da mūndai ziiandy ädetter joq dep aita almaimyz. Iаǧni temekı şegetın jastar az emes. Olardyŋ mūndai jaman ädetke salynuynyŋ basty sebepterı: şylym şegetın ata-anasyna jäne özderı jaqsy köretın adamdarǧa elıkteidı, onymen qosa qūralǧan ortasy, qūrby-qūrdas, dostarynan qalmai erterek eresek körınu üşın tartady.

ELEKTRONDY TEMEKI

Qazırgı künı jastar arasynda taralǧan temekınıŋ elektrondy türı – veip.

Tıptı temekınıŋ būl türın mektep oquşylaryna deiın tartady. Alaida bıraz jastar mūnyŋ qanşalyqty ziian ekenın bıle bermeidı. Veiptıŋ ziiandylyǧy qalai?

Elektrondy temekı būl – himiia. Onyŋ qūramynda fenildı zattar, aǧzaǧa kerı äserın tigızetın himiialyq zattar jetıp artylady. Būl aǧzaǧa tüskende qanǧa sıŋedı, midy ulap, jürek būlşyq etterı men ökpege kerı äser etedı, eŋ qauıptısı jynystyq jüienı qūrtyp, ol jerdegı qanainalym jüiesı būzylyp, bedeulıkke alyp keluı mümkın.  Olai bolmaǧan künnıŋ özınde temekı şegetın adamnan tuylǧan balanyŋ densaulyǧynda kemıstıkter boluy mümkın!

Däl osy elektrondy temekı şekken adamdarǧa jürgızılgen zertteu nätijelerınde mi aqaulary, ökpe aqaulary jäne qaterlı ısık aurularyna şaldyqqandar bar eken. Bolaşaqta būl aurular sany būdanda köp boluy mümkın!

Alkogoldı ışımdık

Alkogoldı ışımdık – täueldılıktı tudyratyn, uly, psihologiialyq belsendı zat bolyp tabylady. Işımdıktı paidalanu aǧzadaǧy barlyq organdardyŋ būzyluyna sebepşı bolady. Bırınşı kezekte bauyrdyŋ jūmysy būzylady. Bauyr ziiandy zattardy beitaraptandyruda   negızgı jüktemenı özıne alady. Al ışımdık köp ışken adam bauyr sirrozy auruyna şaldyǧu qaupı joǧary. Mi kletkalary öledı, kletkalardaǧy ottegı jetıspeuşılıgı äserınen este saqtau qabıletı tömendep, psihikalyq tozu bastalady. Jürektıŋ jäne tamyrlardyŋ jūmysy baiaulap, holesterinnıŋ artuyna alyp keledı. Işkış adamdar gipertoniiamen auyryp, insult, infarkt aurularyna beiım keledı. Jyl saiyn ışımdıktı paidalanudan 3 millionnan astam adam köz jūmady eken.

Būl bır adamnyŋ emes, būl bükıl qoǧamnyŋ dertı. Halyqtyŋ basym bölıgı mūndai ziiandy ädetterge jaqyn bolsa, el ışınen tynuy mümkın.

Qazaq elı myqty ärı tūǧyry biık el! El bolaşaǧy jastardyŋ qolynda! Bolaşaǧy jarqyn el boluymyz üşın, eŋ aldymen denımız sau boluy şart!

 Aigül Mūratqyzy

Pıkırler