Byltyr jasaqtalǧan Su resurstary jäne irrigasiia ministrı eldegı oblystardyŋ basym bölıgın su basyp jatqanda ıs basynda, el arasynda körıngen joq. Tuǧan künı qarsaŋynda Prezidentten qataŋ sögıs alǧan şeneunıktıŋ 7 aiǧa juyq uaqyt ışınde atqarǧandaryna şolu jasap kördık.
Köktem keldı. Qar erıdı. Jylǧalardan su aqqany bylai tūrsyn, būl joly su tasyp, halyqtyŋ jiǧan-tergenın bır sätte aǧyzyp öttı. Üiı qūlap, maly suda qyrylǧanyn körgen halyq şarasyz küige endı.
Qazaqstannyŋ on oblysyn su basty. Tötenşe jaǧdailar ministrlıgınıŋ habarlauynşa, Aqtöbe, Aqmola, Atyrau, Qostanai, Batys Qazaqstan, Şyǧys Qazaqstan, Ūlytau, Qaraǧandy, Pavlodar jäne Abai oblystaryna qauıp tönıp tūr. 31 nauryz küngı Premer-ministr Oljas Bektenov ötkızgen ştab otyrysynda tötenşe jaǧdaidaǧy aumaqtan 11 306 adam evakuasiialanǧany, 5 myŋnan astam adam uaqytşa punkterde tūryp jatqany aityldy.
Apat aityp kelmeidı. Degenmen, jyl saiyn qatelıkter qaitalana bermek pe? Tiıstı sala basşylary qaida?
QŪRǦAQŞYLYQTAN – TASQYNǦA DEIINGI QATAŊ SÖGIS
2023 jyldyŋ küzınde Qazaqstanda suǧa jauapty su jaŋa ministrlık qūryldy. Ony sol jyldyŋ 1 qyrküiegınde memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev joldauynda aitty.
"Elımız üşın sudyŋ maŋyzy mūnai, gaz nemese metaldan kem emes. Su şaruaşylyǧy jüiesın tiımdı damytu mäselesımen derbes mekeme ainalysuy qajet dep sanaimyn. Sondyqtan Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgı qūrylady", - dedı Toqaev parlament palatalarynyŋ bırlesken otyrysynda.
Ekologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgınen bölınıp qūrylǧan ministrlıkke su qoryn paidalanu jäne qorǧau, sumen jabdyqtau, su būru salasyndaǧy funksiialar men ökılettılıkter berıldı. Demek, suǧa jauapty kım bolsa, kınälı de sol bolmaq.
Köp küttırmei Memleket basşysynyŋ jarlyǧymen Su resurstary jäne irrigasiia ministrı bolyp Nūrjan Nūrjıgıtov taǧaiyndaldy.
Eŋbek jolyn mehanik bolyp bastaǧan ministr är jyldary Töle bi atyndaǧy agrobırlestıktıŋ bas injenerı, Jualy audany äkımı apparatynyŋ mamanynan äkım qyzmetıne deiın köterıldı. 2019 jyldan 2021 jylǧa deiın Baizaq audany äkımı qyzmetın atqarsa, 2021 jyly Jambyl oblysy äkımınıŋ orynbasary, 2022 jyldyŋ säuır aiynan bastap 2023 jyldyŋ qyrküiegıne deiın Jambyl oblysynyŋ äkımı qyzmetın atqardy. 2023 jyldyŋ 4 qyrküiegınen bastap Su resurstary jäne irrigasiia ministrı boldy.
Su ministrlıgı Qazaq SSR kezınde bolǧan. 1990 jyly bilıkkegı Nazarbaev prezident atanǧan soŋ, sol kezdegı Meliorasiia jäne su şaruaşylyǧy ministrlıgı jabylyp, funksiiasy bölıske tüsken. Al arada 34 jyldan keiın qaita qūrylǧan ministrlıkke kım basşy bolady degen sūraq küzde köptı küptı qylǧany ras. Basqasy basqa, sol kezde Jambyl oblysyn basqarǧanda aimaq qūrǧaqşylyqqa ūrynǧan Nūrjan Nūrjıgıtovtyŋ ministr bolǧany da taŋǧaldyrǧan. Ötken jyly Jambyl oblysy şektesetın Qyrǧyzstanmen arada su mäselesı tuyndaǧan.
Nūrjan Nūrjıgıtov ministrlıkke kelgen 7 aiǧa juyq uaqyttyŋ ışınde 2 ret osy orynǧa taǧaiyndaldy. Bırınşısı joǧaryda aityldy. Ekınşısı aqpan aiynda jaŋa Premer Oljas Bektenovtıŋ kabinetı jasaqtalǧanda, Nūrjan Nūrjıgıtov ministr bolyp qaita taǧaiyndalǧan.
Alaida, ministr bolǧanyna 1 jyl tolmaǧan şeneunık Prezident Toqaevtan bır demde qataŋ sögıs alyp ülgerdı. 30 nauryz künı Prezident ükımet pen äkımderdı ısıne nemqūraily qaraidy jäne käsıbi mındetıne säikes kelmeidı dep synǧa aldy. Prezident su tasqynyna qarsy uaqytyly şara qabyldamaǧany üşın Premer-ministrdıŋ bırınşı orynbasary Roman Skliarǧa, Su resurstary jäne irrigasiia ministrı Nūrjan Nūrjıgıtovke jäne Atyrau, Aqmola, Almaty, Pavlodar jäne Abai oblystarynyŋ äkımderıne – qataŋ sögıs jariialap, al Aqtöbe, Qostanai, Batys Qazaqstan oblystarynyŋ äkımderıne qataŋ sögıspen bırge qyzmettık mındetterıne tolyq sai kelmeuıne bailanysty eskertu berdı.
Aitpaqşy, qataŋ sögıs alǧan soŋ, bır kün ötkende, keşe, 31 nauryz künı Nūrjan Nūrjıgıtov 57 jasqa toldy. Tuǧan künıne qarai qataŋ sögıs alǧan ministr soŋǧy bırneşe kün boiy oblystardy su basyp jatqanda oqiǧa ornynda körıngen joq. Ol üşın ministrlıktıŋ resmi saityna qarasaŋyz, nemese ministrdıŋ telegram-paraqşasyna qarasaŋyz, jetkılıktı. Su ministrı 10 oblysty su basyp bolǧan soŋ, keşe ǧana apatqa bailanysty bırınşı ret ün qatty. Sonyŋ bärıne tuǧan künnıŋ tura kelgenı jai ǧana säikestık bolar...
SUMİNNIŊ SUDAǦY JOLY
Balapandy sanaityn küzde qūrylǧan Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgınıŋ saityn şolyp ötsek, Nūrjıgıtov qyzmetke taǧaiyndalǧannan keiın aqparat 9 qazannan bastalǧan. Ministrdıŋ alǧaşqy sapary Qyzylorda oblysynana bastalypty.
Keiın 11 qazanda Nūrjan Nūrjıgıtov Qaraǧandy jäne Pavlodar oblystaryna jūmys saparymen baryp, «Qazsuşar» RMK «Q.Sätbaev atyndaǧy kanal» filialynyŋ nysandaryn aralaǧan.
Ministr kanaldyŋ qūrylymymen jäne jūmysymen tanysyp, filialdyŋ basşylyq qūramymen jäne paidalanu uchaskelerınıŋ basşylarymen keŋes ötkızgen. Keŋeste kanaldan Esıl özenıne deiın su qūbyryn qaita jaŋartu qajettılıgı, sondai-aq №4 su torabynyŋ №87 bögetın rekonstruksiialau mäselelerın talqylap, sorǧy stansiialary men qosalqy stansiialardaǧy jabdyqtardy ūzaq merzımdı jūmys merzımıne bailanysty jaŋartu qajettılıgı aitylǧan.
Sondai-aq, ministr joǧaryda atalǧan barlyq mäseleler boiynşa jūmys ıstep, egjei-tegjeilı zerdeleitının mälımdegen. Degenmen, älı künge deiın atalǧan bögetke qatysty şara turaly habarlanbady.
Aita ketsek, su tasqynynan zardap şegıp otyrǧan oblystardyŋ bırı – Qaraǧandy men Pavlodar oblysy. Qazırdıŋ özınde Qaraǧandy oblysynyŋ şet audanyndaǧy üş eldı mekendı su basqan. Oblys äkımdıgınıŋ habarlauynşa, 292 adam evakuasiialanǧan. Al Pavlodar oblysy Aqtoǧai audanynyŋ Jalauly auylynda 15 üi su astynda qalǧan.
Apattyq jaǧdaida dep jariialanǧanyna on şaqty jyl ötken joǧarydaǧy bögettı su būzyp öter bolsa, Astanany qosqanda bırqatar ırı qalanyŋ halqy jazda auyzsusyz qalu qaupı seiılmegen.
Qaraşany Nūrjıgıtov körşı elderge saparymen bastady. 2 qaraşada Taşkentte Ortalyq Aziia elderınıŋ su şaruaşylyǧy vedomstvolary basşylarynyŋ qatysuymen Memleketaralyq su şaruaşylyǧyn üilestıru komissiiasynyŋ 85-şı otyrysyna qatysty. 15 qaraşada Qyrǧyzstanǧa baryp, eldıŋ auyl şaruaşylyǧy ministrı Asqarbek Jänıbekovpen kezdestı. Taraptar Şu-2 ainalma kanalyn salu mäselesın talqylady.
28 qaraşada ministr Şyǧys Qazaqstan jäne Abai oblystaryna jūmys saparymen baryp, su qoimalary men kanaldardy jöndeu, su tasqynynan qorǧau jäne «Qazsuşar» RMK jaŋa filialyn aşu turaly mäsele qozǧady. «Qandysu» su qoimasyna baryp, ony jöndeudı bastau boiynşa jūmysty jedeldetu qajettıgın aitty. Degenmen, atalǧan tapsyrma oryndalmady ma, älde dūrys qadaǧalanbady ma, Abai oblysy da su tasqanynan aman qalmady. Qazırgı kezde oblysta su tasqyny saldarynan üş adam joǧalyp kettı. Älı künge deiın denesı tabylmady.
Jeltoqsanda ministr Nūrjıgıtov Qazaqstannyŋ batys bölıgıne aiaq basty. Maŋǧystau, Atyrau oblystaryna saparlady. Ministr öŋır tūrǧyndaryn sapaly auyz sumen qamtu, su şaruaşylyǧy nysandaryn rekonstruksiialau jäne damytu jobalaryn ıske asyru barysymen tanysty.
Sondai-aq, ol su şaruaşylyǧyn damytudyŋ 2024-2030 jyldarǧa arnalǧan keşendı jospary şeŋberınde elımızdegı 15 su qoimasy rekonstruksiiadan ötetının aitty. Atap aitqanda, kürdelı jöndeu jūmystary Qazaqstannyŋ 9 oblysynda jürgızıletın bolady delıngen. Būl nysandardyŋ jalpy kölemı 1,9 tekşe şaqyrymdy qūraidy.
Ministr atalǧan su qoimalaryn rekonstruksiialau 70 myŋ adam tūratyn 64 eldı mekendı su basu qaupın azaituǧa, sondai-aq 74 myŋ ga suarmaly jerge su berudı jaqsartuǧa mümkındık beretının aitqan bolady. Bıraq aitqanymen, erıgen su mūny küte almady. Eldıŋ 10 oblysyn su şaiyp öttı.
Qazaqstannyŋ su salasy üşın Jaŋa jyl jaŋalyqpen bastaldy. 2024 jyldan bastap Halyqaralyq Araldy qūtqaru qoryna töraǧalyq etu kezegı Qazaqstanǧa öttı. Odan keiın Qazaqstanda 4 iesız qalǧan böget, 1 su qoimasy jäne 3 toǧan memleket menşıgıne berıldı. Būlar – Aqtöbe oblysyndaǧy 4 böget, sondai-aq Şyǧys Qazaqstan oblysyndaǧy 3 toǧan men su qoimasy. Sondai-aq, Kaspii teŋızın ǧylymi-zertteu instituty qūrylatyny habarlandy. Ükımet Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgı äzırlegen institut qūru turaly qaulyny bekıttı.
Al aqpanda Ükımet Su resurstaryn basqaru jüiesın damytudyŋ 2024-2030 jyldarǧa arnalǧan tūjyrymdamasyn bekıttı. Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgı äzırlegen jaŋa Su kodeksınıŋ jobasy Parlament mäjılısıne engızıldı.
Nauryzdyŋ basynda ministr Nūrjıgıtov taǧy da Qyzylorda men Türkıstan, Jambyl oblystaryna saparlady.
Ol basqaratyn ministrlıktıŋ saitynda salaǧa qatysty aqparatttardy toptastyryp, aptalyq şolu berılıp tūratyn. Alaida sait betınen aptalyq şolu 17 nauryzdan berı jasalmaǧanyn köremız. Su tasqyny bastalǧannan keiın 26 nauryzda sait betıne Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgı Aqmola oblysynda Esıl su rettegışın salu üşın jobalau-smetalyq qūjattamany äzırleu jūmysyn aiaqtap jatqany turaly jariialandy.
Aqparat boiynşa, nysan Aqmola jäne Soltüstık Qazaqstan oblystaryndaǧy eldımekenderdı su basu qaupın azaituǧa, sondai-aq jalpy audany 25 myŋ gektarǧa deiın Aqmola oblysynyŋ suarmaly jerlerın sumen qamtamasyz etuge mümkındık beredı.
31 nauryz künı Respublikanyŋ su tasqyny aimaqtarynda Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgınıŋ 1000-nan astam mamany men 280-nen astam tehnikasy jūmys ıstep jatyrǧany habarlandy.
«Ministrlık janynan qūrylǧan jedel ştab jergılıktı äkımdıktermen özara tyǧyz ıs-qimyl jasap jatyr. Respublikalyq menşıktegı barlyq gidrotehnikalyq qūrylystarda tasqyn suyn apatsyz ötkızu jönınde ıs-şaralar jospary men su qoimalarynyŋ jūmys kestesı bekıtıldı. Jauapty mekeme qyzmetkerlerı su şaruaşylyǧy ahualyna täulık boiy baqylau jürgızedı»,- dedı Su resurstary jäne irrigasiia ministrı Nūrjan Nūrjıgıtov.
Sondai-aq, Nūrjıgıtov su tasqynyna qatysty ministrlıktıŋ jürgızıp jatqan jūmysy turaly baiandaǧan. Degenmen, ministr kabinetınen şyǧyp, tötenşe jaǧdaidaǧy aumaqtardy aralap, jaǧdaiymen tanysqany turaly aqparat joq.
Qazaqşa kommunikasiia boiynşa OBSE ūlttyq konsultanty Aibar Oljaevşa aitsaq: «Bızde irrigasiianyŋ özı joq, tek ministrlıgı bar. Ol mekeme kompiuterde bır apta otyryp, «2024-2030 jyldarǧa arnalǧan tūjyrymdama» jasap bıttı de, şarşap qaldy».
Tūjyrymdama jasaǧannan şarşady ma, älde ministr halyq aldyna barudan qorqa ma, belgısız.
TAǦAIYNDAULAR TASASYNDAǦY JAUAPKERŞILIK
2022 jyly da Qazaqstanda 200-den astam eldı meken qauıptı aimaqta qalǧan. Ol kezde su tasqynyna qardyŋ uaqytyly şyǧarylmauy, aryqtardyŋ tazalanbauy mäselenıŋ sebebı retınde aitylǧan.
Al biyl barlyq oblysta derlık qauıp bar. Sol kezdegı qatelık älı de tüzelmegen. Būl turaly «Adyrna» tılşısıne «Baitaq» partiiasynyŋ töraǧasy Azamathan Ämırtai aityp berdı.
- Biyl qar qalyŋ tüstı. Keibır jerde kürelmedı. Ol erıp, qanşama jerler suǧa aǧyp kettı. Qarap otyrsaq, būl tötenşe jaǧdaidy qoldan jasap otyrmyz. Bırınşıden, Keŋes Odaǧynda su tasqyny bolmas üşın arnaiy aryqtar boldy, solardy arnaiy tazartyp otyrdy. Keiın ol kanaldarǧa aǧaştar ösıp kettı. Arnaiy infraqūrylym bolmaǧannan keiın, qar erıgen kezde üilerdı basyp qalyp jatyr. Ol üşın qaitadan sol aryqtardy, kanaldardy tazartyp, qar erıgende aǧystar qalai ketedı, sony oilastyryp jasau kerek. Sonymen qatar, qar qalyŋ tüsken kezde qysty künı jinaqtap, arnaiy jerge aparu kerek edı. Osyndai jaǧdai qalyptaspas üşın su qoimalary da kerek, - deidı Azamathan Ämırtai.
Ol mäselenıŋ basty sebebın jauapkerşılıkpen bailanystyrady.
- Qai salany alsaq ta memlekettık mekemelerdıŋ jauapkerşılıgı az. Özara bailanys joq. Äkımdık özımen-özı, ministrlıkter özımen-özı, ärqaisysy jauapkerşılıktı özıne almaidy, soŋynda eşkım jauapty bolmai qalady. Jüielı eşteŋe qaralmaidy. Sondyqtan jyl saiyn bır oqiǧa osylai qaitalana beredı, -deidı Azamathan Ämırtai.
Osy arada aita ketu kerek, keşe, 31 nauryz künı Premer-ministrdıŋ jetınşı orynbasary bolyp Qanat Bozymbaev taǧaiyndaldy. Onyŋ qūzyryna basqa da mäselelermen qatar tötenşe jaǧdailar jäne su resurstary mäselelerıne jetekşılık etu engızılgen. Būl būryn osy salany süireidı degen Premerdıŋ bırınşı orynbasary, aqyry qataŋ sögıs alǧan Roman Skliardyŋ jauapkerşılıgın bölısu me, älde soŋǧy jyldar qūrylǧan Tötenşe jaǧdai ministrlıgı men Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgınıŋ ısın ılgerıletu üddesı me – resmilerden eşkım tüsındırmedı. Anyq eşkım tüsındırmegen soŋ, boljam men joramalǧa jol berıletını belgılı. Odan da anyǧy – qoǧam öz salasyn bırden iırıp äketetın, jūlqyna jūmys ısteitın Su ministrın körıp tūrǧan joq.
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
