Bügın, mamyrdyŋ 27-sınde belgılı qairatker, su mamany, gidroinjener Nariman Qypşaqbaev 90 jasqa toldy. Eldegı su şaruaşylyǧynyŋ negızın qalaǧan bas maman, Mūraptyŋ özı "su boiynda sudai taza adamdar jūmys ısteuı kerek" deidı qaǧidany ūstanady. Onyŋ ömırı eldegı su şaruaşylyǧymen bıte qainasyp ketken.
MINEZDI MŪRAP - SU MENEDJERI
Nariman Qypşaqbaev - bır körgenge qatal adam. Sovet odaǧyn körgen, täuelsızdıktıŋ eiforiiasyn ötkergen. Äkelerı stalindık repressiia qūrbany bolǧan ol Sovet odaǧy ydyraityn qarsaŋda ministr qyzmetın atqaratyn. «Odaqtyŋ qūlaitynyn bız 2-3 jyl būryn bıldık»,- deitın edı ol sonda öz salasyndaǧy şaruaşylyqtyŋ maŋyzyna meŋzep.
Nariman Qypşaqbaiūly Mūrap retınde eldegı su mäselesınıŋ retteluıne basty rol atqardy. Eldegı deimız-au, Ortalyq Aziia aimaǧyndaǧy su bölınısı Qypşaqbaevsyz şeşılmeitın kezder az emes. Aimaqtaǧy su salasy älı de onyŋ aqyl-keŋesıne mūqtaj ekenın aitsaq, äsıreleu bolmas. Ädette, onyŋ özı asyra maqtap, äsıre köpşık tastaudy ūnatpaidy.
Ministr kezınde el aralaǧanda jaiylǧan dastarhannan nan auyz tigenı bolmasa, qonaq bolyp qonaqtaudy jön körmeidı eken. Sondyqtan Mūrapty keibıreuler «şai ışpeitın ministr» ataǧan.
"Mūrap" sözı - parsynyŋ "ämir" (ämır, bileuşı) jäne "ob" (su) sözınen qūralǧan atau. Iаǧni sudyŋ bileuşısı, sudyŋ basqaruşysy, su menedjerı degen maǧynany beredı.
TÜRGENNEN – ERTISKE DEIIN
Nariman Qypşaqbaev 1958 jyly Qazaq memlekettık auyl şaruaşylyǧy isntitutynyŋ gidromeliorativtı fakultetın injener - gidrotehnik mamandyǧymen tämamdaidy. Eŋbek jolyn Almaty oblysy suǧaru jüiesı basqarmasynda Türgen özenınıŋ gidrotehnigı boludan bastaidy. Keiınırek oǧan Asy jailauynyŋ ar jaq – ber jaǧyndaǧy basqa da özenderdı bekıtıp beredı. Audandyq deŋgeidegı gidrotehnikke ainalady. Sonda atpen jüredı eken. Su şaruaşylyǧyn erınbei tügendegen ol äigılı «Qaraş - Qaraş oqiǧasy» bolǧan Qaraş jotalaryn talai kezgenı anyq. Qazır de kölık jete almaityn Sarymsaqty asuynan asyp, bügıngıler «Türgen sarqyramasy», «Aiuly sarqyramasy» atap ketken Sazdy Qaraş suynan talai synama alyp, tömendegı Türgen özenı ölşemın ekşegen bolar.
Türgendegı 2 jyldan soŋ Mūrap sol kezdegı Su şaruaşylyǧy ministrlıgınıŋ su paidalanu apparatynda bas injener qyzmetıne auysady.
Keiın Semeige jıberıledı. Sol kezdegı Semei oblysynyŋ Su şaruaşylyǧy jäne meliorasiia basqarmasynyŋ bastyǧy qyzmetın atqarady.
Bügınde ol Semeide ötken 6 jylyn saǧynyşpen eske alady. Semei, Pavlodar töŋıregındegı osy künge deiın el igılıgın körıp otyrǧan gidroqūrylystarda Narimannyŋ qoltaŋbasy bar. Onyŋ köbı Mūrap Semeiden ketken soŋ, ministr bolǧan soŋ salynǧan nysandar, jolǧa qoiylǧan jobalar bolatyn.
Aimaqtaǧy mūraptyq qyzmet tapsyrylǧannan keiın ol tıptı qūlşyna qyzmet atqarǧanyn eske alar edı. Ertıstıŋ ekı jaǧasyndaǧy mäselenı bes sausaqtai bıledı.
ABAI MEN QŪRMANǦAZYǦA JÜGINGEN ŞENEUNIK
Tek Semeiden oryn suytqanda bır armany oryndalmai qalǧanyn aityp qalǧany bar. Sol armany Ertıs dariiasynyŋ sol jaq jaǧasynan orman egu edı. Ertısten kanal tartyp, sol kanal dariianyŋ taǧy bır būrylysynda qaitadan ülken suǧa qosylu kerek bolatyn. Mūrap sol orman Ertıstıŋ Abai audanyna şyǧa berıs, Qarauyl kürejoly maŋynda egıluge tiıstı bolǧanyn aitatyn.
Mūrap bolsa da, būl kısı qyzyq, Abai dese, ışken asyn jerge qoiady. Özı ekı-aq närse turaly söileidı. Bırı – su şaruaşylyǧy bolsa, ekınşısı – Abai. Aqynnyŋ öleŋderı, oişyldyŋ paiym, dünietanymy. Älı künge sūhbat aluǧa kelgen jurnalisterge Abai jyryn jatqa aityp, auditoriiasyn oilandyryp tastaityny bar...
Abai degennen şyǧady, su şaruaşylyǧy tarihyndaǧy aituly oqiǧalardy ekşeude de Mūrap halyq ädebietı men mädenietıne jiı üŋıledı. Sodan när alady desek az bolar, dälel, derek tabady. Mäselen, Kaspii suynyŋ 19 ǧasyrdyŋ soŋynda deŋgeiı köterılgenıne dälel retınde Qūrmanǧazynyŋ «Köbık şaşqan» küiı jäne Qaşaǧannyŋ «Topan» dastany şyǧarylǧanyn aityp otyrady.
NAZARBAEV KELGENDE SU ŞARUAŞYLYǦY MİNİSTRLIGIN TARATTY
Qazaq dalasy, Mäuerennahr arasynda Mūrap körmegen su joq. Aral - Syrdariia basseinınde, Balqaş - Alaköl basseinınde, Ertıs, Esıl jaǧasynda, Nūra - Sarysu basseinınde, Tobyl - Torǧai basseinınde, Jaiyq - Kaspii basseinınde, Şu - Talas basseinınde Mūrap aialdamaǧan jer kemde kem. Sırä tüsıne de kıretın bolar, onysyn köldeneŋ kök attyǧa aita bermeidı. Alaida eldıŋ būryş-būryşynda su jaǧasynda salynǧan su şaruaşylyǧy obektılerı turaly aityla qalsa, «olar menıŋ perzentterım siiaqty» dep emırenetını jasyryn emes.
Nariman Qypşaqbaev 1974 jyly sol kezdegı astana Almatyǧa şaqyrylady. Qazaqstannyŋ Su şaruaşylyǧy jäne meliorasiia ministrınıŋ orynbasary, keiınırek Su paidalanu men qorǧaudy retteu jönındegı bas memlekettık inspektor boldy. Sözdıŋ rasy, Semeiden ketkısı joq edı. Qimai-qimai qoştasyp, jaŋa qyzmetın de eŋsere atqardy.
Sol ekpınmen 1981 jyldan 1990 jylǧa deiın Qazaq SSR Su şaruaşylyǧy jäne meliorasiia ministrı bolyp jūmys ıstedı. Al el bilıgıne būrynǧy prezident, bır kezdegı sovettık şeneunık Nūrsūltan Nazarbaev kelgen kezde osy ministrlıktı qajet dep sanamai, aqyry taratyp tynady. Mūrap ta ışten tynady... Eldıŋ, jerdıŋ, tıptı ömırdıŋ maŋyzdy salasyn basqaratyn būl ministrlıkte zamanynda 200 myŋ şamaly adam qyzmet atqarǧan. Sol kezde bügıngıdei "su basyp qaldy", "su tasyp kettı" degen jailar sirek kezdesetın. Öitkenı şaruaşylyq tiımdı basqarylatyn.
Nazarbaevtyŋ qaita qūrylymdauy men oŋtailandyruynan soŋ 1990-1995 jyldary Mūrap Su resurstary jönındegı memlekettık komitettıŋ töraǧasy qyzmetınde jürıp, eldegı, aimaqtaǧy su şaruaşalyǧy retteuge öz ülesın qosady.
JANAIQAI JÄNE JAŊǦYRYQ
Nariman Qypşaqbaiūly 1996 jyldan 2014 jylǧa deiın Ortalyq Aziia elderı arasyndaǧy Memleketaralyq su şaruaşylyǧyn üilestıru komissiiasynyŋ ǧylymi-aqparattyq ortalyǧynyŋ Qazaq filialynyŋ direktory bolyp taǧaiyndaldy. Būl qyzmet onyŋ, äsırese, Aral teŋızın qūtqaru baǧytyndaǧy ūşan-teŋız şarualardy retteuıne sebep boldy. Su şaruaşylyǧy dep salalana atalǧanymen, būl adam ömır süruın qamtamasyz etetın erekşe ömırşeŋ sala bolatyn.
Ǧalamdyq apat Aral jaǧasyndaǧy jaŋa jaǧdaiǧa beiımdelu, adamdardyŋ qolaily ömır süruıne qolaily jaǧdai jasau tıkelei Mūraptyŋ aralasuymen jüzege asyp jatty. Basqasyn aitpaǧanda, Kışı Araldy toltyryp, Kökaral bögetın saluda osy kısınıŋ qoltaŋbasy aiqyn körınedı.
Onyŋ syrtynda, Syrdariia boiynan 250 myŋ ga suarmaly jerdı Qazaqstannyŋ enşısıne aldyrtqanyn da bylaiǧy köpşılık bıle bermes.
Ökınıştısı sol – jergılıktı basşylyq sol jerlerdı igeruge qabıletsız bolyp şyqty. Al 2006 jyly salynǧan 12 şaqyrymdyq Kökaraldyŋ osy künge deiın bır de bır jöndeu körmegenın Nariman Qypşaqbaiūly şyryldap aityp jürgelı qanşa boldy, salanyŋ «saiypqyrandary» özderı de jaqsyraq bılse kerek.
«Jaman aitpai, jaqsy joq», Kökaral bögetı jarylsa, Qazaqstanda Aral jaǧasyna qaityp oralǧan balyqşylar men qaita jandanǧan balyq şaruaşylyǧy da qosa suǧa ketuı ǧajap emes...
«SUDAI TAZA ADAM»
Mūrap Ortalyq Aziia aimaǧyndaǧy su salasyndaǧy yntymaqtastyqtyŋ negızın qalady. Ony aimaqtaǧy elderdıŋ su şeneunıkterı jiı sūrap tūrady. Qytaidyŋ su şaruaşylyǧyn basqaruşylar arasynda da Mūraptyŋ märtebesı men bedelı joǧary. Alaida eldıŋ öz ışındegı su şeneunıkterı men osy salaǧa jetekşılık etetın ırırek basşylardyŋ äreketı qaryn aştyratyny jasyryn emes.
1992 jyly Mūraptyŋ ūsynysymen Qyzylordada Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Özbekstan, Täjıkstan jäne Türıkmenstan arasyndaǧy memleketaralyq su közderın bırıgıp paidalanu jäne qorǧau turaly kelısımge qol qoiyldy. Osy kelısımnıŋ negızınde memleketaralyq su şaruaşylyǧyn üilestıru komissiiasy qūrylyp, älı jūmys ıstep keledı, alda da ıstei beretın siiaqty. Öitkenı oǧan balama täsıl älı tabylǧan joq.
Su şaruaşylyǧy ǧylymyndaǧy Mūraptyŋ eŋbegı, ǧylymi maqalalary jaily aitpadyq. Onyŋ bärı teoriia emes, Nariman Qypşaqbaiūlynyŋ ıs-täjıribesı negızınde jazylǧan, qalyptasqan eŋbekter şoǧyryn qūraidy. Onyŋ basqalardan erekşelıgı de osynda bolsa kerek.
Eldegı su şaruaşylyǧynyŋ atasy - Mūraptyŋ özı «Bır kün basqa salada jūmys ıstemedım», - dep ǧūmyrlyq salasyn maqtan tūtady. Onyŋ taǧy da bırde aitqany bar, «Su boiynda sudai taza adamdar jūmys ısteuı kerek», - dep.
Al Nariman Qypşaqbaiūly özı de ary taza, märtebesı biık Mūrap.
Janat Alǧadai
Ūqsas jaŋalyqtar
