Ertede özen, köl suyn auyz suǧa jäne mal suaruǧa paidalanu üşın qystyŋ künı mūz 30-60 sm qalyŋdyqta qatqanda "mūz qūdyq" nemese "mūz suat" oiǧan. Halyq arasynda "mūz oiyq" dep te atalǧan. Özen betınen jaǧadan 2-3 metrdei ūzaqtyqtan balta, süimenmen tesıp, qauǧa siiatyndai oiyq jasaǧan. Oiyq diametrı 40-50 sm. Oiylǧan suat basyna mal su ışuge arnalǧan astaular qoiǧan. Suat basynan su aluǧa barǧan adamnyŋ aiaǧy taimas üşın, mūz üstıne kül, qamys, saq tastap jol salǧan. Oiyq ışıne adam, mal tüsıp ketpes üşın ainalasyna topyraq toltyrylǧan qap tastalǧan. Oiyq suy özdıgınen köterılıp, auzyna kelıp tūrady. Tüngı suyqtan qalyŋdyǧy 3-4 sm mūz qatady, taŋerteŋ ony qaita oiyp alǧan. «Aǧyndy suda aramdyq joq» dep mūz suattan alynǧan özen suyna tasty ne qyşty otqa qatty qyzdyryp, şelektegı suǧa tastap jıbergende byj etıp qaǧy bölınıp, auyz sudy qamtamasyz etken. Oiyq sany mal sanyna bailanysty. Ertede Syrdariianyŋ boiyn jaǧalai qystaǧan qazaqtarda är üidıŋ öz oiyǧy bolǧan. Syrdariianyŋ mūzy seŋetın uaqyty jaqyndaǧanda älgı qūm-qaptardy, astaudy alyp tastap, kökteuge köterılıp ketken. Syrdariianyŋ oŋ jaǧyndaǧylar kele-kele tüiesın, üiır-üiır jylqysyn mūz üstınen erte sol jaqtaǧy qūmdauyttarǧa ötkızıp alǧan. Özen tasityn uaqytta - adam da, malda kökteude! Odan keiın sol mūz oiyqtar Syrdariianyŋ mūzynyŋ rettı seŋuıne sep bolǧan. Ärine, Tian-Şan tauyndaǧy bastauynda qar qalyŋ qūlap, mūz astynan su köp qūiylsa tötep bere almaǧan, tötep bere almaǧannan Qorqyt qorymyn şaiyp kettı emes pe? Kökteude otyrǧannan mal da, adam da aman boldy. Būl künı "mūz suat" oiudy Aral qazaqtary ışınara saqtap otyr. Syr baqsylarynyŋ keremetın körsetetın soŋǧy tūiaǧy Berkınbai qalpe (1909-1977) közı tırısınde Syrdariianyŋ mūzyn közımen būzyp ötkızıp otyrǧan, ol kısınıŋ keremetterınıŋ qūpiiasy özımen bırge kettı. Bıraq tasityn Syrdariia joq, suy siraqtan kelmei tartylyp tūr.
Endı bügınde "suy tasyǧan" özenderge qaita keleiık. Būl özenderdıŋ boiy tarihi däuırlerde jailaulyq jer bolǧandyqtan, özen mūzyn Syrdariiadai dästürlı oiu bolǧan joq, su tasyǧanda būl jerlerde de mal da, adam da bolmady. Tasyǧan su, erıgen qar tez sıŋıp, artynan kök maisa jaiqalyp jatqan. Ol zamandarda būl öŋırde sudyŋ jerge tez sıŋuıne orpa qūdyq, espe qūdyq, aibar qūdyqtar da bolsa sep bolatyn, būl künı kolonka-motor keldı de, dästürlı şegenderdı kömıp tastadyq. Ekı ǧasyrlyq jyldar boiyna tūraqty qonys, qūrylys, tas joldar salynuy, mal jaiylymynyŋ bır jerde boluy da jerdıŋ tabiǧi jūmsaqtyǧyn, qabatyn qataita tüsedı. Osylaişa "tırşılıktıŋ dästürlı yrǧaǧy" būzyldy. Tasyǧan özender bastau alatyn taudaǧy qardyŋ tez erıp, köp su qūlauynan, jerdegı qar ekeuınıŋ bır mezgılde qatar eruınen de ie bola almai qaldyq. Baiyrǧy jailau qazır tūraqty qonys bolǧan soŋ, aldyn-alu aqpan aiynda mūzdy jasandy jaryp (granatpen), sudy kezeŋ kezeŋmen ötuın ūiymdastyru bolar. Aituǧa oŋai ärine....
P.S. Suret - "Syrdariiadaǧy mūz oiyq". Menıŋ aituym boiynşa salǧan, "Esık" arheologiialyq muzeiı qyzmetkerı Rahmetov Ädılhan.
Tattigul Kartaeva
Ūqsas jaŋalyqtar
