ەرتەدە وزەن، كول سۋىن اۋىز سۋعا جانە مال سۋارۋعا پايدالانۋ ءۇشىن قىستىڭ كۇنى مۇز 30-60 سم قالىڭدىقتا قاتقاندا "مۇز قۇدىق" نەمەسە "مۇز سۋات" ويعان. حالىق اراسىندا "مۇز ويىق" دەپ تە اتالعان. وزەن بەتىنەن جاعادان 2-3 مەتردەي ۇزاقتىقتان بالتا، سۇيمەنمەن تەسىپ، قاۋعا سياتىنداي ويىق جاساعان. ويىق ديامەترى 40-50 سم. ويىلعان سۋات باسىنا مال سۋ ىشۋگە ارنالعان استاۋلار قويعان. سۋات باسىنان سۋ الۋعا بارعان ادامنىڭ اياعى تايماس ءۇشىن، مۇز ۇستىنە كۇل، قامىس، ساق تاستاپ جول سالعان. ويىق ىشىنە ادام، مال ءتۇسىپ كەتپەس ءۇشىن اينالاسىنا توپىراق تولتىرىلعان قاپ تاستالعان. ويىق سۋى وزدىگىنەن كوتەرىلىپ، اۋزىنا كەلىپ تۇرادى. تۇنگى سۋىقتان قالىڭدىعى 3-4 سم مۇز قاتادى، تاڭەرتەڭ ونى قايتا ويىپ العان. «اعىندى سۋدا ارامدىق جوق» دەپ مۇز سۋاتتان الىنعان وزەن سۋىنا تاستى نە قىشتى وتقا قاتتى قىزدىرىپ، شەلەكتەگى سۋعا تاستاپ جىبەرگەندە بىج ەتىپ قاعى ءبولىنىپ، اۋىز سۋدى قامتاماسىز ەتكەن. ويىق سانى مال سانىنا بايلانىستى. ەرتەدە سىرداريانىڭ بويىن جاعالاي قىستاعان قازاقتاردا ءار ءۇيدىڭ ءوز ويىعى بولعان. سىرداريانىڭ مۇزى سەڭەتىن ۋاقىتى جاقىنداعاندا الگى قۇم-قاپتاردى، استاۋدى الىپ تاستاپ، كوكتەۋگە كوتەرىلىپ كەتكەن. سىرداريانىڭ وڭ جاعىنداعىلار كەلە-كەلە تۇيەسىن، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىسىن مۇز ۇستىنەن ەرتە سول جاقتاعى قۇمداۋىتتارعا وتكىزىپ العان. وزەن تاسيتىن ۋاقىتتا - ادام دا، مالدا كوكتەۋدە! ودان كەيىن سول مۇز ويىقتار سىرداريانىڭ مۇزىنىڭ رەتتى سەڭۋىنە سەپ بولعان. ارينە، تيان-شان تاۋىنداعى باستاۋىندا قار قالىڭ قۇلاپ، مۇز استىنان سۋ كوپ قۇيىلسا توتەپ بەرە الماعان، توتەپ بەرە الماعاننان قورقىت قورىمىن شايىپ كەتتى ەمەس پە؟ كوكتەۋدە وتىرعاننان مال دا، ادام دا امان بولدى. بۇل كۇنى "مۇز سۋات" ويۋدى ارال قازاقتارى ءىشىنارا ساقتاپ وتىر. سىر باقسىلارىنىڭ كەرەمەتىن كورسەتەتىن سوڭعى تۇياعى بەركىنباي قالپە (1909-1977) كوزى تىرىسىندە سىرداريانىڭ مۇزىن كوزىمەن بۇزىپ وتكىزىپ وتىرعان، ول كىسىنىڭ كەرەمەتتەرىنىڭ قۇپياسى وزىمەن بىرگە كەتتى. بىراق تاسيتىن سىرداريا جوق، سۋى سيراقتان كەلمەي تارتىلىپ تۇر.
ەندى بۇگىندە "سۋى تاسىعان" وزەندەرگە قايتا كەلەيىك. بۇل وزەندەردىڭ بويى تاريحي داۋىرلەردە جايلاۋلىق جەر بولعاندىقتان، وزەن مۇزىن سىردارياداي ءداستۇرلى ويۋ بولعان جوق، سۋ تاسىعاندا بۇل جەرلەردە دە مال دا، ادام دا بولمادى. تاسىعان سۋ، ەرىگەن قار تەز ءسىڭىپ، ارتىنان كوك مايسا جايقالىپ جاتقان. ول زامانداردا بۇل وڭىردە سۋدىڭ جەرگە تەز سىڭۋىنە ورپا قۇدىق، ەسپە قۇدىق، ايبار قۇدىقتار دا بولسا سەپ بولاتىن، بۇل كۇنى كولونكا-موتور كەلدى دە، ءداستۇرلى شەگەندەردى كومىپ تاستادىق. ەكى عاسىرلىق جىلدار بويىنا تۇراقتى قونىس، قۇرىلىس، تاس جولدار سالىنۋى، مال جايىلىمىنىڭ ءبىر جەردە بولۋى دا جەردىڭ تابيعي جۇمساقتىعىن، قاباتىن قاتايتا تۇسەدى. وسىلايشا "تىرشىلىكتىڭ ءداستۇرلى ىرعاعى" بۇزىلدى. تاسىعان وزەندەر باستاۋ الاتىن تاۋداعى قاردىڭ تەز ەرىپ، كوپ سۋ قۇلاۋىنان، جەردەگى قار ەكەۋىنىڭ ءبىر مەزگىلدە قاتار ەرۋىنەن دە يە بولا الماي قالدىق. بايىرعى جايلاۋ قازىر تۇراقتى قونىس بولعان سوڭ، الدىن-الۋ اقپان ايىندا مۇزدى جاساندى جارىپ (گراناتپەن), سۋدى كەزەڭ كەزەڭمەن ءوتۋىن ۇيىمداستىرۋ بولار. ايتۋعا وڭاي ارينە....
P.S. سۋرەت - "سىردارياداعى مۇز ويىق". مەنىڭ ايتۋىم بويىنشا سالعان، "ەسىك" ارحەولوگيالىق مۋزەيى قىزمەتكەرى راحمەتوۆ ءادىلحان.
Tattigul Kartaeva
