1 - mausym – Düniejüzılık balalardy qorǧau künı. Atauly data 1949 jyldyŋ qaraşa aiynda Halyqaralyq demokratiialyq äielder federasiiasynyŋ arnaiy sessiiasynda qabyldandy. Däl osy künı balalardyŋ ömırın soǧystan qorǧau, densaulyǧyn saqtau, bolaşaq ūrpaqqa demokratiialyq negızde bılım men tärbie beru jönındegı barşa älemdegı ozyq pıkırler aitylyp, qoǧamdaǧy balalardyŋ rölı men maŋyzy ūlyqtalady. Al Qazaqstanda balalardyŋ ömırı qanşalyqty qorǧalǧan jäne elımızde balalar qanşalyqty qauıpsız ǧūmyr keşedı? Materialda tolyǧyraq tarqatamyz.
TARİHTAN TAǦYLYM
Balalardy qorǧau künınıŋ küntızbede erekşelenu tarihy 1949 jyly Parijde ötken äielder kongresınde ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ saldarynan jetım qalǧan balalardyŋ mäselesı köterılgen künnen bastau aldy. Sodan keiın 1950 jyly 1 mausymda balalardy qorǧau künı retınde alǧaş ret mereke ūiymdastyryldy. Jaŋa bastamany basqa elder qoldap, būl kün balalardyŋ merekesıne ainaldy. Qazırgı taŋda balalarǧa qatysty qysym körsetu men zorlyq-zombylyqty toqtatuǧa, bükıl älem balalarynyŋ ömırın jaqsartuǧa baǧyttalǧan auqymdy ıster jalǧasyn tauyp keledı. nationaltoday.com saitynda jariialanǧan "History of International Children's Day" jazbasynan balalardy qorǧau künınıŋ tarihy ärırekte ekenın bıluge bolady. 1925 jyly Jenevada ötken balalar mäselesıne arnalǧan Düniejüzılık konferensiiada balalar künın atap ötu turaly şeşım qabyldanǧan. Keibır elder būl merekenı mausymda, al kei memleketter qaraşada toilaidy. Degenmen, balalarǧa arnalǧan meiramnyŋ maqsaty bırdei. Önerkäsıptık revoliusiia men älemdı dür sılkındırgen düniejüzılık soǧystardan soŋ balalardyŋ zorlyq-zombylyq, qysym körsetu jäne adam qūqyǧynan aiyryluy syndy mäseleler beleŋ ala bastady. Balalardyŋ äljuazdyǧyn ädıletsızdık pen ädepsız äreketterge itermelegender de joq emes. Milliondaǧan bala jarytyp tamaqtana almady. Osy keleŋsızdıktıŋ barlyǧy Jeneva konferensiiasynda arnaiy qozǧaldy. Sondyqtan da älem köşbasşylary bükıl älemdegı balalardy qorǧau kerek degen şeşımge kelgen bolatyn. Sol kezdegı damyǧan elderde balalardyŋ jaǧdaiyn jaqsartu boiynşa şūǧyl şaralar bastalyp kettı. Al damuşy elder üşın agenttıkter tarapynan qarajat bölınıp, qaiyrymdylyq jasaldy. Är türlı nauqandar ūiymdastyrylyp, erıktılerdıŋ jūmysy qyza tüstı. Osylaişa balalardy oqytu, tamaqtandyru, adam saudasyna qarsy ıs-şaralar qarqyndy türde ūiymdastyryldy. Sonymen qatar bala eŋbegın paidalanudy toqtatuǧa airyqşa basymdyq berıldı.«1 MİLLİARDQA JUYQ BALA QYSYMǦA ŪŞYRAIDY»
Ǧalamtordaǧy resmi derekterge süiensek jyl saiyn älemde 2 jastan 17 jasqa deiıngı 1 milliardqa juyq bala zorlyq-zombylyqtyŋ ärtürlı nysandaryna, sonyŋ ışınde fizikalyq, jynystyq jäne emosionaldyq zorlyq-zombylyqqa, sondai-aq qarausyz qalǧan jaittarǧaūşyraidy.
Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ (DDSŪ) mälımetterı boiynşa, balalar tarapyna jasalatyn zorlyq-zombylyq türlerı ärtürlı jerlerde jäne ärtürlı adamdardan, sonyŋ ışınde ata-analardan, mūǧalımderden, qūrdastarynan jäne beitanys adamdar tarapynan bolady.
Atalmyş zorlyq-zombylyq faktılerı balalardyŋdensaulyǧy men äl-auqatyna ūzaq merzımdı auyr zardaptar, sonyŋ ışınde dene jaraqaty, psihikalyq densaulyq problemalaryn, auru qaupınıŋ joǧarylauyn jäne olardyŋ bılımı men bolaşaq ömırıne terıs äserın qaldyrady. Zorlyq-zombylyq nätijesınde balalar köbıne qajettı kömek pen qoldau ala almaidy jäne atalmyş jaittar balanyŋ keiıngı ömırıne aitarlyqtai äser etedı.ELIMIZDE ORYN ALǦAN OQİǦALAR
Qorǧansyz qalǧan balalardyŋ qaza tauyp, zorlyq-zombylyqtan zardap şegıp, qarausyz qalǧany jaraqat alatyn jait Qazaqstanda da jiı oryn alady. Mäselen, 2019 jylǧy bır üidıŋ bes balasy bırdei örtten qaza tabuy barşa qazaq jūrtynyŋ qabyrǧasyn qaiystyrdy. Esterıŋızde bolsa, ört şyqqan uaqytta ata-anasy jūmysta bolǧan bolatyn.
Sonymen qatar, byltyr Aqtauda üş jasar bala terezeden qūlap, alǧan jaraqattary saldarynan komada köz jūmǧan bolatyn. Kuägerlerdıŋ aituynşa, besınşı qabattaǧy päterde üş bala ata-anasyz qalǧan. Zardap şekken bala aşyq terezeden qūlap ketken. Al poliseiler qalǧan balalardy özderımen bırge alyp ketken.
Taǧy bır jantürşıgerlık bala ölımı 2023 jyly Aqtöbe oblysynda boldy. Ekı jasar bala daladaǧy äjethanalardyŋ bırıne qūlap, qaza tapqan bolatyn. Balany tuysy syrtqa şyǧarǧany aitylady. Zardap şeguşı sanitarlyq aviasiiamen Aqtöbedegı oblystyq balalar auruhanasyna jetkızılgenımen, bırneşe künnen keiın bala qaitys boldy. Belgılı bolǧandai, kışkentai balany özınen bırneşe jas ülken balalardyŋ bırı äjethanaǧa aparǧan. Qatty jel soǧyp, esık jabylyp, bala şūŋqyrǧa qūlap ketken.
Al biyl jyl basynan berı qarausyz qaldyrylǧan balalardyŋ zardap
Osyǧan ūqsas jaittar terseŋ jetıp artylady. Qazaqstan Respublikasy Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ baǧalauy boiynşa 2021 jyly balalardyŋ terezeden qūlauynyŋ 260 oqiǧasy tırkelıp, onyŋ 28-ı ölımmen aiaqtaldy.
SARAPŞYLAR NE DEIDI?
Joǧaryda atalǧan qauıptı jaittarǧa tap bolǧan balalardyŋ qaterden saqtanuy jaily praktik-psiholog, geştalt-terapevt Ūlmeken Sändıbekqyzynan sūrap bıldık.
«İä, ökınışke qarai jazataiym jaǧdailar oryn aluda. Balanyŋ özın saqtau tüisıgın (instinkt) damytu kerek. Sondai-aq, balaǧa tüsındıru jūmysyn jasau barysynda bala şyn yntasymen nazar audaryp otyrǧandyǧyna köz jetkızu kerek. Köp jaǧdaida ata-ana bırneşe ret aitqanymen, bala balalyǧyn jasaidy. Oiy basqa jaqta nemese ūmytyp ketuı mümkın. Sol sebeptı balanyŋ mūqiiat nazar audaryp, tyŋdauy maŋyzdy. Kerı bailanys jasaudy ūmytpaǧan jön. Kışkentai bala tūrmaq, eresek adamdar da kündızgı uaqytta jazataiym jaittarǧa tap bolyp jatady. Būl adamnyŋ öz denesınde bolmauynda, iaǧni eger ärbır adam denesın sezınıp, jermen bailanys ornatsa (prizemlionnost) “qazır jäne osynda” sätınde bolady. Al, köptegen adamdar köbınde oi şyrmauynda jürgendıkten sondai jaǧdailar oryn alyp jatady. Balalar mäselen üiınde oryn alǧan kikıljıŋ, oqu barysyndaǧy tömen körsetkışın oilap jüruı yqtimal. Balaǧa köşede jürgen kezde “üige qaitu sätın” ǧana oilaudy eskertu kerek. Adam üşın miyna köp mäselelılık beru (mnogozadachnost) kerı äserın tigızedı» dep taldap berdı ol. Sondai-aq, ol atalmyş jaittardyŋ balanyŋ keiıngı ömırıne tigızetın äserı jaily aityp berdı: «Jazataiym jaǧdaiǧa tap bolǧan balalarda, kürdelılıgıne bailanysty bastapqy sätte özgerıster baiqalmaǧanymen uaqyt öte ūiqysynyŋ būzyluy, söileu barysynda kıdırıp söileu, ürei-qorqynyş, fobiia, oryn alady. Agressiiaǧa beiımdılık, küigelektık, panikalyq şabuyl jaǧdaiyna alyp keluı mümkın. Sebebı, balanyŋ denesı beisanaly türde dereu “qorǧanu kerek” rejimın qosady. Bızdıŋ denemızde barlyq bastan ötkızgen jaraqattar men soqqylar saqtalady. Ärbır jaraqat barysynda dene jiyrylady. Sondyqtan asa saq bolǧan jön. Ärbır adam qanşa jasqa kelse de, ıştei özgenıŋ köŋıl böluı men moiyndauyn qajetsınedı. Ata-anadan ala almaǧan sezımderdıŋ ornyn eresek ömırde özıne-özı köŋıl bölu, qamqorlyq jasau, özın moiyndau arqyly ornyn toltyryp, özgelerge täueldı bolmai öz qajettılıgın özı qanaǧattandyra alady. Sondai-aq, özıne qajet meiırım, köŋıl böludı jaqyn adamdarynan sözbe-söz sūrauyna bolady. Men- “Ok” qaǧidasyn ūstanu köp septıgın tigızedı» dedı ol. Qarausyz qalǧan balalardyŋ zardap şeguınde ata-ananyŋ da alatyn rölı de joq emes. Bala tärbiesındegı ata-ana rölınıŋ maŋyzdylyǧyn äleumettanuşy Aidar Hamit bylai atap körsettı: «Köp ata-ana jūmyspen ainalysqan uaqyttarda balalalaryn qarausyz qaldyrady. Äsırese qalalyq aimaqtarda ata-analar küibeŋ tırşılıktıŋ qamy dep balalaryn üide qaldyruǧa mäjbür. Qarausyz qalǧan balalar ärine türlı jaittarǧa tap bolady. Onyŋ bırneşe faktterın közben körıp, estıp, bılıp jatyrmyz. Būl jerde äleumettık mäsele de aiqyn körınıs tabady. Iаǧni, joqşylyq, qarjynyŋ jetıspeuşılıgı, jalaqynyŋ azdyǧy, nesie mäselesı de bar. Būl tūrǧyda ata-analarǧa balalar üşın berıletın tölemaqy meilınşe köbırek bolsa, ata-analardyŋ bırı üide qalyp, bala tärbiesımen ainalysuşy edı. Al bızde kedeişılık mäselesı de beleŋ alyp tūr. Qarjy jetıspeuşılıgınen anasy da, äkesı de jūmys ısteuge mäjbür bolady» deidı ol. Sondai-aq, Aidar Hamit jastardyŋ ata-ana statusyna daiyn boluy qajettıgın de basa aitty: «Qazır köp ata-ana tärbie basymdyǧyn balabaqşa men mektep qyzmetkerlerıne iterıp qoiǧan. Balasy qalai ösıp jatyr, qalai, qaida oqyp jatyr, habar-oşarsyz. Sol sebeptı jastar ata-ana boluǧa bei-jai qaramai, arnaiy aldyn-ala daiyndyqpen kelgenı dūrys. Balany tärbieleu, ösıru, baǧu, qaǧu oŋai şarua emes. Oǧan ärine bılgırlık, jauapkerşılık qajet. Jas ata-ana özderı bala bolyp jürıp atalmyş jauapkerşılıkke qalai daiyn bolady. Sol sebeptı būl daiyndyq instiutyn jüzege asyratyn arnaiy jobalar jiılep, JOO qabyrǧasynda da tärbie beru daǧdysyn qalyptastyratyn sabaqtar, kurstar, tärbie saǧattary boluy tiıs dep bılemın» deidı ol.Dina Litpin
”Adyrna” ūlttyq portaly
