Qarap otyrsaq, mundaıdy kóbine Sáken ómiri men osynaý áıgili memleket qaıratkeri, daýylpaz aqyn, jazýshy-dramatýrg, pýblııstiń sońynda qalǵan zor rýhanı muradan habarsyz adamdar aıtatynyn baıqaımyz. Kóbi bos daqpyrt. Aıtalyq, bertinde belgili akter, dramatýrg Qanat Júnisov sondaı qaýesettiń birin indete qaýzap, onyń qısynsyzdyǵyn dáleldep berdi. («Sáken Seıfýlınniń Stalınge hat jazǵany ras pa?» «Egemen Qazaqstan» gazeti. 01.02.2019 j.). Osy maqalasynda avtor Alash qaıratkeri Álimhan Ermekovtiń: «Sákendi qyzyldar jaǵynda, al bizdi «orda» jaǵynda boldy demeseńder, Sáken bizge qaraǵanda áldeqaıda ultshyl edi» degen sózin keltiredi.
Sákenniń aıryqsha otanshyldyǵyn kórnekti sákentanýshy, professor Tursynbek Kákishuly ǵumyr boıy aıtýmen ótkenin bilemiz. Máselen, ǵalym bir eńbeginde: «…Partııanyń ult máselesin alǵash jáne sońǵy ret arnaıy qaraǵan HII seziniń sheshimine arqa súıeı otyryp Sáken kúni búginge deıin qııýy tabylmaı kele jatqan qazaq tili máselesin kóterdi. 1923 jyldyń 9-maýsymynda «Keńse isterin qazaq tilinde júrgizýi kerek» degen ataqty maqalasyn jarııalady. Bul máseleni kótererden buryn Halyq komıssarlary Keńesinde sáýir aıyndaǵy otyrysta barlaý jasaý maqsatymen shetin shyǵarǵanda, «Baıqasaıshy, Sáken!» dep saqtandarǵyndar da, kózin alartqandar da bolǵan. Sony anyq sezgen Sáken shamyrqanyp: «Qazaqstannyń eńbekshi taby shyn qatarǵa kirsin, óz tizginin ózi alsyn degen azamat bul iske jan aıamaı kirisýi kerek!» dep talaılarmen alakóz boldy. 25-maýsym kúni «Keńselerde isti qazaq tilinde júrgizýge kirisý» degen ekinshi maqalasyn jarııalady. Gazet redaktorlyǵynyń kerektigi osyndaı ǵumyrlyq máseleler tóńireginen aıqyn kórinedi. Kýrs ashý, kadr daıarlaý, stýdentterdi paıdanalý sııaqty naqty isterdiń kózin kórsetip, nobaıyn keltirip, 1923 jyldyń 22-qarashasynda Ortalyq Atqarý Komıtetiniń dekretin qabyldatty. Keńselerdegi isterdi qazaq tilinde júrgizý búkil respýblıka kóleminde 1924 jyldyń 1-shildesinen bastalatyn boldy. «Burynǵy jáne qazirgi úkimetterdiń saıası tarıhynda mundaı aıryqsha máni bar shara bolyp kórgen emes» dep qýanǵan Sáken ıgilikti istiń birden qarqyn alyp ketýine kedergi jasamaq jaǵympaz tóresymaqty kezdestire bergen soń: bizdiń qazaq kommýnısteriniń keıbireýi qazaq tili týraly qatty kirisýge «bireý ultshyl dep aıtady» dep boı tartady. Biraq bul – qýlyq, bul – kommýnıstik qylyq emes, jaramsaqtyq, jaǵympazdyq. Keıbir sasyq, jalmaýyz demagog ózin «jaqsy kommýnıst eken» dep aıtsyn dep, qazaq tilin kirgizýge umtylǵan belsendi adamdardy «anaý ultshyl, mynaý ultshyl» dep odan qymsynbaı, aıylyn jınamaı, iske kirise berý kerektigin aıtyp, toǵyz maqala jazdy. Sovnarkom tarapynan buıryq berip, qolynan kelgenniń bárin jasady. Ne kerek… ózimizge óz tilimiz buıyrmaı áli kele jatyr ǵoı» – deıdi.
Tómende Sáken Seıfýllınniń ult taǵdyryna arnalǵan keıbir maqalalarynan úzindiler usynylyp otyr.
KEŃSE ISTERIN QAZAQ TILINDE JÚRGIZÝ KEREK
Kommýnıst partııasynyń jalpyreseılik 12-shi jıylysynyń ult máselesin durys sheshýge jol-jobalar belgilengende istegen qaralarynyń biri: «burynǵy kemdikte bolǵan ýaq ulttardyń respýblıkalarynda, mekemelerde barlyq úkimet isterin sol ulttyń óz tilinde júrgizýi kerek» degen qarary boldy.
Eger de burynǵy kem bolyp qalǵan ulttardyń respýblıkalarynda úkimet isteri mekemelerde sol ulttyń óz tilinde júretin bolsa, ol ulttyń burynǵy zor bolyp qalǵan ulttarmen teńelýine kózge kórinerlik týra jol ekenine eshkim shúbálanbas. Biraq 12-shi partııa jıylysynyń bul aıqyn durys jasaǵan qararyn iske asyrýǵa ǵana kerek.
Árıne, qazaq kedeıiniń tániniń, janynyń qandaı jerlerinde, qandaı sharalarynyń bar ekenin, qandaı dertteriniń bar ekenin biletinder – qazaqtyń tilin, ǵurpyn, ádetin, turmysyn biletin, qazaqtan shyqqan kommýnıster. 12-shi partııa jıylysynyń bul qararyn iske asyrýǵa túrli laj kórsetip, bul iske ózderi bilekterin sybanyp belsenip kirisýge, sol qazaqtan shyqqan kommýnıster eń aldymen mindetti. Árıne, qazaq burynǵy ógeı ákeden kemdik kórip qalǵan jetim bala.
Jetim bala kópke sheıin birtúrli qorǵalaýyq, jasqanshaq, qorqaq bolady.
Keńes úkimeti ornap, qazaq teńdik alyp otyrsa da sol burynǵy qorǵalaýyq bolyp qalǵandyqtan, eshbir iri jumysqa qasqaıyp kirisip, serke bolyp bastaı almaı otyr.
Sol sebepti, bul jumysqa barlyq kúshin salyp kirisý, qazaq kommýnısterine járdem beretin jerinde járdem berip, bastaıtyn jerinde bastap otyrý orys kommýnısteriniń mindeti. Olaı bolsa, tarıh aldynda jaýapty áýeli qazaq kommýnısteri, onan soń jalpy qazaqtyń oqyǵan eńbekshil uldary.
Isti qazaqshaǵa aýdarýdy aýyldan, bolystan, aýdannan bastaý kerek.
Volostnoı ıspolkomdarda isti qazaq tilinde júrgizý úshin ýezderde solarǵa kisiler daıarlap jiberetin kýrstar ashylý kerek. Aýyldan, bolystan, aýdannan qaladaǵy mekemelerge qaǵaz jazǵanda ylǵı qazaq tilinde jazyp otyrý kerek. Qalalardaǵy mekemeler qazaqsha jazylǵan sózderdi alyp tekserip qarap otyrýǵa mindetti. Kúlli tildiń bári birdeı júredi degen zakon bar.
Volostnoı ıspolkomdar qalalardaǵy mekemelerge qaǵazdaryn qazaqsha jazyp otyrsa, qala ózdiginen qazaqsha jaza qoımaıdy. Bul – aıqyn is. Buryn oryssha hat biletin kisi baǵaly bolyp, qazaqsha hat biletin kisiler baǵasyz bolǵan. Endi qazaqsha hat biletin kisiler de baǵalyraq bolýy kerek.
Turmys osy baǵytpen barǵanda, bul áli solaı bolýy sútten aq.
Áli qazaqsha hat bilmeıtin adamdar franýzsha bilse de Qazaqstanda bir kezde iske aspaı qalýy ap-anyq nárse.
Mekemelerde isti qazaq tilinde júrgizý bir kisiniń aıtýymen bolatyn nárse emes, kóptiń kúshimen, jalpy yntamen, tegis jumylýmen bolatyn nárse.
Kazaqstan eńbekshil taby qatarǵa kirsin, óz tizginin ózi alsyn degen azamat bul iske jan aıamaı kirisýi kerek. Buǵan jergilikti mekemeler ne aıtar eken, ne ister eken, kútemiz!
09.06.1923 jyl
QAZAQ ESÝAS HALYQ EMES
Joldastar, men alǵashqy baıandamalardyń biri oıynsha sóıleıin dep em, biraq Moskvada turatyn jáne osyndaı úlken jıyndarda onsyz da jıi sóılep júretin aqyn-jazýshylar jaryssózge birinen keıin biri shyǵyp, maǵan sóz kezegin tıgizbeı qoıdy. Jáne de bul aqyn-jazýshylardyń baıandamashylar kótergen problemalardy jan-jaqty talqylaýdyń ornyna, kóbinese deklaraııa aıtqany ókinishti boldy. Menińshe, bul deklaraııalar qur jyltyr sóz bolyp shyqty.
Men bir ǵana máselege toqtalamyn.
Osynda sezde orys tilinde jazatyn joldastar basqa ulttardyń ómirinen shyǵarma jazý isimen az shuǵyldanady. Kópshiligi bul taqyrypqa qalam tartpaı da keledi degen pikirler aıtyldy. Qyzyl Armııanyń sezge kelgen delegaııasy óziniń quttyqtaý sózinde bizdiń sovet ádebıetinde jáne orys tilindegi poezııada Qyzyl Armııanyń ulttyq bólimsheleri beınelenbeı otyr dedi. Jańadan jaza bastaǵan jas jazýshylar muny qatty eskerýi kerek, óıtkeni orys tilinde jazatyn aǵa aqyn-jazýshylar ulttar ómirin sýretteýge áli kúnge deıin shuǵyl bet bura almaı keledi.
Al ult turmysyn kórsetpek bolǵan orys aqyndary men jazýshylary SSSR halyqtarynyń turmysyn zerttemeıtini baıqalady. SSSR halyqtarynyń turmysyn zerttemeı, bilmeı turyp, olar ózderiniń oısha dolbarlaǵanyn shyndyq dep, janynan shyǵarǵan jalǵan tıpterin jańa zaman adamdarynyń shyn keıpi dep usynady.
Munyń aıǵaǵy retinde talaı ádebı derekti keltirýime bolar edi. Biraq sózimdi shubaltpaı-aq Vs.Ivanov, Shklovskıı, Afınogenov jáne «Ot ortasynda» atty pesanyń avtory sekildi jazýshylar SSSR halyqtarynyń ókili retinde keıbir tıpter men qaharmandardy sýrettegende, oılaryna ne kelse sony jazatynyn atap qana óteıin.
Vs.Ivanov Azııa halyqtarynyń ómiri jaıynda kóp jazyp júr. Alaıda, onyń sóz saptasynda, ásirese, erterekte jazǵan shyǵarmalarynyń áýeninde usaq halyqtarǵa pańdana qaraýshylyq bar. Ol usaq ulttardyń ókilderin maqaý, kee etip, keıde tipti, esýas etip sýretteıdi. Vs.Ivanovtyń keı jaǵdaıda, tipti, geografııany bilmeıtini, Qazaqstannyń qaıda ekenin, qazaqtardyń qandaı jurt ekenin, qyrǵyzdardyń qandaı jurt ekenin bilmeıtini ańǵarylyp qalady. «Paqyrdyń basynan keshkeni» atty sońǵy shyǵarmasy – bul úlken jazýshynyń usaq ulttardyń ókilderin kórsetýge áli de bolsa saldyr-salaq qarap kele jatqanyna aıǵaq.
Shklovskıı Túrkisib týraly jazǵan ocherkinde: «Qazaqtar ózderin qyrǵyzbyz dep ataıdy» – dep tujyrymdaıdy.
Al Afınogenov «Úreı» atty pesasynda stýdent qazaqty kórsetedi. Osy qazaq stýdenti az ýaqyttyń ishinde oıda joqta ǵylymı qyzmetker bolyp shyǵa keledi. Tipti, professor atanyp kete jazdaıdy. Afınogenov ony saıqymazaqqa aınaldyryp, eser etip sýrettegen.
«Ot ortasynda» atty pesanyń avtory qyzyl gvardee qazaqty jarymes, delquly qylyp beınelegen.
«Komsomolskaıa pravda» gazetinde basylǵan bir maqalada avtor qyrǵyzdardyń ult oıynyn sıpattaı kelip: «Qyrǵyzdar shapshań jáne epti halyq» dep jazypty. Kókpar tartýdy sýrettegende ol bylaı depti: «Kókpar tartý – ajalmen oınaý… Qan, aıqaı-shý, pyshaq. Ondaǵan salt atty adam bir teke úshin talasady. Qoldarynda – pyshaq. Jetkeni tekeni julyp áketip, basyn kesip alyp, kıiz úıge qaraı quıǵytyp kep, toı ıesiniń aıaǵynyń astyna laqtyryp tastaýy kerek. Osy taǵylyq oıyn ústinde saıyskerler tekeniń ǵana emes, bir-biriniń de qarnyn jaryp júre beredi…»
«Komsomolskaıa pravda» gazetinde dál osylaı jazylǵan. Al, shyndyǵynda, munyń bári – avtordyń kil oıdan shyǵarǵany. Onyń sýrettep otyrǵanyndaı taǵylyqty, biz, qazaqtar men qyrǵyzdar óz halyqtarymyzdyń burynǵy-sońǵy tarıhynan estigen emespiz…
Sovet Odaǵy halyqtarynyń ómirin sýretteýge arnalǵan shyǵarmalarda osyndaı kemshilikterdiń bolýy ókinishti-aq.
Mine, munyń bári bizdiń ulttardyń tilin bilmeıtin aqyn-jazýshylardyń sol halyqtar týraly shyǵarma jazýǵa jaýapsyz qaraıtynyn kórsetedi. Jáne de olar ózderiniń osy súıkeısaldysyn orys oqyrmandaryna ómirdi shynaıy sýrettegen realıstik kórkem shyǵarma retinde usynady. Biz ómir shyndyǵyn ádebıette munshama burmalap kórsetýshilerge qarsy aıanbaı kúresýimiz kerek. Biz soıalızm ornatyp jatqan barlyq ulttardyń ómiri tereń zerttelip, shynaıy beınelenýin tileımiz.
Jańadan jaza bastaǵan jas jazýshylar SSSR halyqtarynyń ómiri men turmysyn jete bilýge mindetti. Usaq ulttar ómiri týraly osy ýaqytqa deıin jazyp kelgen aǵa sýretkerler bizdiń naǵyz, shynaıy turmysymyzdy sýrettep bere alǵan joq.
Partııamyz ben sovet Úkimetiniń basshylyǵymen soıalızm ornatyp jatqan Sovet Odaǵy halyqtarynyń shynaıy ómirin tereń zerttep jazý kerek.
Bizdiń jas jazýshylarǵa aıtar tilegimiz osy. (Qol shapalaqtaý).
1934 jyl.
"Adyrna" ulttyq portaly
