Ludomaniiamen küres jospary bekıtılgenımen, ol kımge ne beredı? Alda oiyn biznesımen ainalysatyndardy jäne oiynǧa salynǧandardy alda ne kütıp tūr? Küzde küşıne enetın zaŋ talaptaryn tüsındıremız.
18 şıldede memleket basşysy «Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır zaŋnamalyq aktılerıne oiyn biznesı, lotereia qyzmetı, densaulyq saqtau, memlekettık eŋbek inspeksiiasy, memlekettık baqylau jäne artyq zaŋnamalyq reglamentteudı bolǧyzbau mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ Zaŋyna qol qoidy. Zaŋ 9 qyrküiekten bastap küşıne enedı.
80 MİLLİONNAN ASA QARJY QAIDA JŪMSALMAQ?
Osy zaŋǧa qol qoiylǧan 18 şılde künı ükımet 2026 jylǧa deiıngı ludomaniiamen küres jönındegı keşendı jospardy bekıttı. Ony ıske asyru arqyly bukmekerlık keŋseler men oiynhanalardyŋ belsendı klientterınıŋ sanyn 42%-ǧa tömendetu, tegın oŋaltudan ötetın ludoman sanyn 500-ge deiın jetkızu, jyl saiyn kemınde 7 myŋ internet-oiynhanamen bukmekerlık saittardy būǧattau közdelgen. Osyǧan bailanysty Qazaqstan Respublikasynda zaŋsyz oiyn biznesı men ludomaniiaǧa qarsy ıs-qimyl boiynşa keşendı jospardy ıske asyruǧa respublikalyq biudjetten 80 million teŋgeden astam qarjy bölınedı.
- Qūjatta 4 blokqa bölıngen 28 ıs-şara qarastyrylǧan. Är bloktyŋ öz maqsatty auditoriiasy bar. Bırınşı bölım qūmar oiyndardy būǧan deiın oinamaǧan azamattarǧa arnalǧan. Ekınşı bölım täuekel tobyn anyqtauǧa jäne olarmen jūmys ısteuge baǧyttalǧan. Üşınşı blok ludomandarǧa kömek körsetudı közdeidı. Jospar aiasynda ludomaniianyŋ aldyn alu boiynşa ädıstemelık ūsynymdar äzırleu jūmystary jürgızılude, - dedı turizm jäne sport vise-ministrı Miras Tölebaev OKQ alaŋynda.
«2021 jyldan bastap jürgızılgen tekseru şaralarynyŋ nätijesınde elımızdegı 28 bukmekerlık keŋse, 6 totalizator jäne 2 oiyn avtomattary zaly lisenziialarynan aiyryldy. Al, jyl basynan berı 5164 internet-resurs pen jarnama jäne internet-kazino men elektrondyq kazino qyzmetı būǧattalyp, 4 bukmekerlık keŋse men 2 oiyn avtomattary zalyna jospardan tys tekseru jürgızıldı. «Qazırgı uaqytta Qazaqstan Respublikasynda oiyn biznesı salasyndaǧy qyzmetpen ainalysuǧa 28 qoldanystaǧy lisenziia bar, onyŋ ışınde 6 kazino, 9 oiyn avtomattary zaly, 12 bukmekerlık keŋse jäne 1 totalizator bar» delıngen sport jäne turizm ministrlıgı jariialaǧan qūjatta.
JARNAMA ŞEKTELEDI – JOǦALMAIDY
Zaŋger Gülmira İsmailovany aituynşa būryn soŋdy oiyn biznesı, lotoreia qyzmetterı boiynşa jarnamaǧa eşqandai şekteu qoiylmaǧan. Būdan bylai kölık qūraldarynda, ūialy bailanys jelılerde, būqaralyq aqparat qūraldarynda jarnama jasauǧa rūqsat etılmeidı.
Sonymen qatar, tūrǧyn üilerde, jataqhanalarda, ǧibadat üilerınde, mädeniet ūiymdarynyŋ ǧimarattary men qūrylystarynda, äleumettık obektılerde jäne olardan jüz metr qaşyqtyqtaǧy radiusta lotereia biletterın taratuǧa jäne lotereia terminaldaryn ornatuǧa tyiym salynady.
Tek bukmekerlık keŋselerdıŋ ornalasqan jerınde, sporttyq ǧimarattarda, sportşylardyŋ kiımderınde, sporttyq baǧyttaǧy resmi tırkelgen BAQ-ta jäne otandyq telearnalar halyqaralyq sporttyq jarystardy tıkelei transliasiia jasaǧan kezde ǧana jarnamaǧa rūqsat berıledı.
TŪTAS ESEP JÜIESI JÄNE BASQA DA ŞEKTEULER
Zaŋ aiasynda qūmar oiyndaryna qatysuǧa tyiym salynǧandardyŋ tızımı keŋeitıldı. Endı boryşkerlerdıŋ tızımınde tūrǧan azamattarǧa jäne memlekettık qyzmetkerlerge bäs tıguge şekteu qoiylady.
- Oiyn biznesımen ainalysatyndar bırtūtas esep jüiesın jürgızuge jäne ony kırıster basqarmasyna qoljetımdı etuge mındettı. Iаǧni, mekeme qyzmetın paidalanǧan azamattardyŋ barlyq derekterın kırıster basqarmasy köre alady. Būryn mūndai mekemeler öz betınşe jūmys jasap jürdı. Al, qazır ükımet qalai jūmys jasau kerek ekenın bekıtıp beredı, sol erejenıŋ aiasynda qyzmet etuge mındetteledı. Būdan bylai qūmar oiyn ūiymdastyratyn mekemelerdıŋ esıgınde ükımet bekıtken şablonmen daiyndalǧan eskertpe ılınuı şart. Taǧy bır özgerıs, salyq komitetıne oiyn biznesımen ainalysatyn mekemelerdıŋ esepşottary qoljetımdı bolady, - deidı zaŋger.
Gülmira İsmailovanyŋ aituynşa zaŋǧa 2020 jyly engızılgen özgerıste är azamat bukmekerlık keŋsege baryp aryz jazu arqyly özıne 6 ai men 1 jyl aralyǧyna şekteu qoia alatyn. Al qazır būl sanatqa engızılgen özgerıs boiynşa 6 aidan 10 jylǧa deiın özın şekteuge bolady. Sonymen qatar oiyn mekemelerıne barudyŋ qajetı joq, eGov mobile arqyly qyzmettı paidalanuǧa mümkındık bar. Sondai-aq, ludomandy jaqyn tuystary da oiyn biznesınen alşaqtata alady. Bıraq ol üşın mındettı türde azamattyŋ qūqyqtyq qabıletınıŋ şektelgenı turaly sottyŋ şeşımı boluy şart.
Biyl 132 myŋ adam eGov mobile arqyly özın qūmar oiyndardan şekteu qyzmetın paidalanǧan. Eske sala keteiık, şekteu tek lisenziiasy bar zaŋdy oiyn kompaniialaryna qoldanylady.
LUDOMANİIаNYŊ YQTİMAL SALDARY
Älemdık densaulyq saqtau ūiymy 2017 jyly ludomaniiany resmi tūrǧyda psihologiialyq auru dep tanydy. Psihoterapevterdıŋ aituynşa ludomandardyŋ neiropsihologiialyq mehanizmı naşaqorlar men maskünemderge ūqsaidy. Sol sebeptı ony narkoman, alkogolikter siiaqty keşendı türde emdeu qajet.
- Täueldık bala kezden bastap qalyptasa bastaidy. Oǧan balanyŋ üiınde konstruktivtı emes, destruktivtı qarym qatynasta ösuı, özın-özı baǧalauy tömen boluy siiaqty faktorlar äser etedı. Balany 13 jasqa deiın ata-anasy tärbielese, ary qarai aralasatyn adamdary, qoǧam tärbeleitını jasyryn emes, būl da äser etedı. Kei jaǧdaida täueldılık genetikalyq tūrǧyda da berıledı, - deidı konsultant-addiktolog Azamat Nūrbekūly.
- Elımızde qūmar oiyndaryna tūraqty türde qatysatyndardyŋ
sany 350 myŋǧa juyqtaǧan. Degenmen, Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ deregınşe Qazaqstanda «ludoman» diagnozymen 19 adam ǧana resmi esepke alynǧan. Turizm jäne sport vise-ministrı Miras Tölebaev būl statistika eldegı şynaiy kartinany körsetpeitının mälımdedı. Sebebı, qūmar oiyndaryna täueldı adamdardyŋ köpşılıgı memlekettık emhanalardyŋ kömegıne jügınbeidı. Öitkenı, esepke alynǧan azamattar JOO-ǧa tüse almaidy, jūmysqa ornalasa almaidy, äskerde qyzmet ete almaidy. Sondyqtan ludomandar jekemenşık emhanalardan em alady. Taǧy bır sebep – jeke mekemelerdıŋ baqylausyz jäne jabyq boluy. Miras Tölebaevtyŋ aituynşa būdan bylai memlekettık klinikalarda da anonimdılık qamtamasyz etıletın bolady.
Oiynqūmarlyq jeke adamnyŋ basyndaǧy mäsele ǧana emes, jalpy qoǧamnyŋ dertıne ainalyp keledı. Qazaqstannyŋ Bas prokuraturasynyŋ mälımetınşe, ötken jyly 31 myŋ qylmystyq ıske ludomandardyŋ qatysy bar. Sonymen qatar, 2023 jyly tırkelgen 3676 suisidtıŋ är besınşısı qūmar oiyndar men qaryzdarǧa bailanysty jasalǧan. Azamat Nūrbekūlynyŋ aituynşa qūmar oiyndaryna täueldı adamdardyŋ özıne qol jūmsau turaly oilary köp jaǧdaida äreketke ainalady. «Ludomaniianyŋ alyp keletın jerı – öz-özıne qol jūmsau», - deidı addiktolog.
Ludomaniia psihologiialyq auru bolǧandyqtan ony terapiialyq jolmen emdeidı. Mamannyŋ sözınşe, belgılı bır uaqyt aralyǧynda qoǧamnan, ainaladaǧy dünielerden alşaqtap, jabyq jerde em alu arqyly būl dertten aiyǧuǧa bolady.
BASQALARDA QALAI?
Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ mälımetınşe älemde jyl saiyn 350 million adam qūmar oiyndaryna täueldıkten zardap şegedı. Sonyŋ ışındegı 58 millionǧa juyq oiynqūmarlar AQŞ-ta. Amerikalyq eresekterdıŋ 85%-y jylyna kem degende bır ret qūmar oinaidy. Oǧan AQŞ-ta älemdegı eŋ ülken WinStar World Casino and Resort kazinosynyŋ ornalasuy äser etetını anyq. 400 000 şarşy metrden astam aumaqty alyp jatqan qūmarhanada 10 000-nan astam türlı oiyn avtomattary bar. Būdan bölek, Amerikada 1000-ǧa juyq kazino (poker klubtary men slot zaldaryn eseptemegende) ornalasqan degen mälımet bar. 2022 jyly kommersiialyq oiyndardan, sonyŋ ışınde kazinolardan tüsken tabys alǧaş ret 60 milliard dollardan asyp, qūmar oiyndary AQŞ ekonomikasyndaǧy maŋyzdy salaǧa ainaldy. Soǧan qaramastan, AQŞ-ta ludomandarǧa kömek qarqyndy türde jürgızıledı. Elde täueldılıkten aryluǧa kömektesetın Ūlttyq qūmar oiyndar keŋesı ūiymy (NCP Gambling) jäne tegın jelıler jūmys jasaidy. Olardyŋ negızgı maqsaty – täueldılıkpen küresuge jäne salauatty ärı tabysty ömırge oraluǧa kömektesu.
Oiynqūmarlardyŋ sany boiynşa AQŞ-tan keiın qūmar oiyndar industriiasy jyldam damyp kele jatqan Germaniia tūr. Nemısterdıŋ 24,2 %-y jylyna kem degende bır ret sportqa bäs tıkse, 29 million adam tūraqty türde qūmar oiyndaryna qatysady. Germaniia densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ mälımetınşe eldegı ludomaniiamen auyratyndardyŋ sany 1,3 million adamǧa jetken. 2001 jyldan bastap Germaniiada oiynǧa täueldılık auru retınde tanylyp, memleket esebınen kömek körsetıledı. Mūnda em şaralarynan bölek, senım qyzmetterı jäne anonimdı qoldau toptary jūmys atqarady. Sonymen qatar, täueldıkten arylǧan jandar öz täjıribelerımen bölısıp, ömırın özgertkısı keletınderge keŋes bere alady. Odan bölek, tırkelgen onlain qyzmetterge şekteuler qoiylǧan. Mäselen, mūndai platformalarda aiyna myŋ eurodan artyq bäs tıgu mümkın emes. Sondai-aq, oiynǧa täueldı adamdardy tuystarynyŋ ötınışı boiynşa qara tızımge qosuǧa bolady, būl olardy bıraz uaqytqa deiın oiynnan alystady.
Qūmar oiyndary 1999 jyldan bastap zaŋdastyrylǧan Kanada elınde de oiyn qūmarlar sany jyl saiyn artyp keledı. Ai saiyn eldıŋ eresek azamattarynyŋ 60 %-y ūtys oiyndaryna qatysady. Derekterge süiensek, 19,3 million adam qūmar oiyndaryna belsendı türde qatysyp, jylyna oiyn saittaryna 4 mlrd. dollar, al jergılıktı mekemelerge 16 mlrd. dollar jūmsaidy. Bır qyzyǧy Kanada ükımetı qūmar oiyndardaǧy ūtystarǧa salyq salmaidy. Oiyn industriiasymen qatar būl elde täueldılık mäselesımen ainalysatyn jergılıktı ūiymdar da qarqyndy damyp keledı. Kanadalyq qauıpsızdık keŋesınıŋ qūmar oiyndarymen küresu boiynşa türlı funksiialary bar. Bılım beru, aldyn alu jäne tüsındıru jūmystaryn atqaratyn, sonymen qatar, öz mäselesın jasyryn türde şeşıp, täueldılıkten öz betınşe arylǧysy keletınderge arnalǧan veb-saittar jūmys atqarady.
KIMDER QALAI JAZALAIDY?
Qūmar oiyndaryna zaŋdy türde rūqsat berılgen eldermen qatar, şekteu qoiylǧan memleketter de bar. Mäselen, BŪŪ-daǧy 193 eldıŋ 66 elınde kazinoǧa zaŋdy türde tyiym salynǧan.
Qytaida 1949 jyldan bastap futbol matchtary men at jarystaryna bäs tıguge jäne lotoreialarǧa maratorii engızılgen. Al, qūmar oiyndaryn ūsynatyn saittarǧa 2010 jyldan bastap tyiym salynǧan. Zaŋ būzuşylar bırneşe jylǧa bas bostandyǧynan airylady.
Mūsylman memleketterınde de qūmar oiyndaryna şekteu qoiylǧan. Turisterge de oinauǧa rūqsat etılmeitın Bırıkken Arab Ämırlıgınde 2013 jyly zaŋsyz oiyn qyzmetın ūiymdastyrǧany üşın 16 adam sottaldy. Onyŋ üşeuı ǧana BAÄ azamaty, al qalǧandary Afrika men Aziiadan kelgen. Būǧan qaramastan sot barlyǧyn bas bostandyǧynan aiyruǧa ükım şyǧarǧan. Nätijesınde 4 sottaluşy 1 jyl, qalǧan 12 adam 3 ai türmede jazasyn ötedı.
Körşıles Qyrǧyzstan, Özbekstan elderınde de oiynhanalarǧa tolyq tyiym salynǧan.
Ūqsas jaŋalyqtar
Merei Myrzaǧaliqyzy
«Adyrna» ūlttyq portaly