Nar tūlǧaly, eŋselı, 1970-jyldary dara esımı Qazaqstan men Odaq kölemınde jarqyrap, jiı aitylǧan qazaqtyŋ tūlǧalary köp. Sonyŋ bırı de bıregeiı - körnektı memleket qairatkerı, akademik, Lenindık syilyqtyŋ laureaty Şahmardan Esenov. Ötken ǧasyrda «Qonaevtyŋ ızbasary boluy mümkın» dep qabyldaǧan azamattyŋ ömır joly tūnyp tūrǧan tarih.
El saiasatyna bılek türe aralasyp, qazaq tarihynyŋ qalyptasuyna ülesın qosqan azamat turaly surettegen akademik, senator Mūhtar Qūl-Mūhammedtıŋ «Nartūlǧa» atty essesı abai.kz saitynda tolyq nūsqa bolyp jariialanǧan.
Äigılı akademik Mūhtar Qūl-Mūhammed öz estelıgınde Şahmardan Esenov turaly körkem surettegen.
«Menıŋ aǧalarym» seriiasynan
Ūlttyq universitettı bıtırgen soŋ araǧa nebärı ekı jarym ai salyp, men Qazaq Sovet Ensiklopediiasynyŋ Bas redaksiiasyna qyzmetke tūrdym. Ūlttyq Ǧylym akademiiasynan keiıngı qazaq ǧylymy men bılımınıŋ qaraşaŋyraǧy sanalatyn osy mekemede eŋbek etken on jylymdy keiıngı bükıl ömırıme tausylmas ruhani azyq syilaǧan eŋ jemıstı kezeŋ retınde älı künge deiın zor qanaǧat sezımmen eske alamyn.
Keŋes zamanynda ensiklopediiaǧa maqala jazu kez kelgen ǧalym üşın ülken abyroi sanalatyn. Nebır marqasqalardyŋ köz maiyn tamyzyp, ǧūmyr boiy jazǧan kereqarys monografiialary ensiklopediiaǧa etek-jeŋı jinalyp, yqşamdalyp, ary ketkende ekı-üş betke, keide jalǧyz baǧanaǧa, al endı bırde bırneşe joldyq maqalaǧa syiyp ketetın. Ensiklopediiaǧa enu eşbır artyq-kemı joq tarihqa enumen bırdei sanalatyn. Sol sebeptı, ǧalymdar ensiklopediiamen avtorlyq bailanys ornatudy özıne märtebe sanaityn. Menıŋ qazaqtyŋ bırtuar azamaty, qairatker tūlǧa, akademik Şahmardan Esenovpen tanystyǧym ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldarynyŋ soŋynda däl osy Qazaq ensiklopediiasynda bastalyp, onyŋ ömırınıŋ soŋyna deiın jalǧasty.
– Mūhtar şyraq sız bolarsyz? – dep aiqara aşylǧan esıkten ūzyn boily, qapsaǧai denelı, keŋ maŋdaily, kelıstı, kelbettı jıgıt aǧasy kırıp keldı.
Ärine, men bırden tanydym. Ensiklopediiada ony bılmeitın adam joq edı. Öitkenı, Qazaq Sovet Ensiklopediiasy däl osy Şahmardan aǧamyz Ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı bolyp tūrǧanda şaŋyraq kötergenın aǧa buyn ökılderı ärdaiym ülken qūrmetpen aityp otyratyn.
Kelgen būiymtaiy oryndalǧan soŋ, Şahaŋ ornynan tūryp:
– Al, bauyrym, Syr elıne baru kerek. Äsırese, qazaq tarihyn bılem degen adamǧa būl auadai qajet närse. Sätı tüskende barasyŋ, köresıŋ, – dep şegelei söilep, ūsynǧan qolymdy kürektei alaqanymen qūşyrlana qysty.
Aty aŋyzǧa ainalǧan qairatker tūlǧamen bolǧan alǧaşqy kezdesu jadymda mäŋgılık jattalyp qaldy. Äsırese, onyŋ «Barasyŋ. Köresıŋ» degen köregendık sözderın Syr elınde qyzmet ıstegen jyldary ünemı şapaǧatpen eske alyp jürdım.
Syr elı – şyndyǧynda, tūnyp tūrǧan tarih. Sol tarihty jasauşy – Şahmardan Esenovtei bırtuar tūlǧalar. Tuǧan jerınde Şahaŋnyŋ özı ǧana emes, onyŋ daŋqty äuletı jaily nebır aŋyzǧa bergısız aqiqat äŋgımeler öte köp. Äuelı sonyŋ bır parasyna oryn bereiık.
HH ǧasyrdyŋ basynda Syr elınen orysşa oqyp, Reseidıŋ asa ǧylymi ortalyqtarynan bılım alǧan qazaq ziialy qauymynyŋ ürkerdei ülken toby ösıp şyqty. Onyŋ özındık syry da joq emes edı.
Syr öŋırındegı ülkendı-kışılı mektepter men ortalau oqu oryndarynyŋ sany qazan töŋkerısı qarsaŋynda 50-den erkın asqan.
Mıne, osyndai bastauyş jäne ortalau bılımdı auyl-aimaqtan alystamai-aq elde jürıp alǧan Syr jastary keiın imperiianyŋ ülken qalalaryndaǧy äigılı oqu oryndaryna tüsıp, töŋkerıske deiın-aq qoǧamdyq-saiasi qyzmetke aralasa bastaidy. Solardyŋ ışınde äigılı bi, bolys bolǧan Mūŋaitpas Lapinnıŋ ūly Seraly Lapin qazaqtardyŋ ışınde alǧaşqylardyŋ bırı bolyp, 1891 jyly Sankt-Peterburg universitetınıŋ zaŋ fakultetın, Äli Kötıbarov 1898 jyly Sankt-Peterburg äskeri-medisina akademiiasyn, al Alaş ardagerı Mūstafa Şoqai 1917 jyly Sankt-Peterburg universitetınıŋ zaŋ fakultetın bıtırıp şyqty. Būlardyŋ üşeuı de bastauyş synypty – elde, gimnaziiany gubernatorlyq astanasy Taşkentte tämamdaǧan. Şahmardan Esenovtıŋ äkesı Jorabek Esenov te däl osyndai jolmen bastapqy bılımdı auylda alyp, keiın seminariiany Taşkentte aiaqtaǧan öte sauatty adam bolypty.
Şahaŋ men onyŋ äuletı turaly äŋgımege kırıspes būryn bırden basyn aşyp alatyn mäsele bar. Barlyq ensiklopediialar men anyqtamalyqtarda onyŋ familiiasy men öz esımı ǧana berılıp, äkesınıŋ aty körsetılmegen. Barşa zamandastary men ärıptesterı ony Şahmardan Esenūly dep kettı. Būǧan ol közı tırısınde eşqandai tüzetu jasamaǧan. Endı osynyŋ sebebıne toqtalaiyq.
Şahaŋ Syr elınıŋ eŋ bır körıktı mekenı Şielı öŋırınde düniege keldı. Şielı – qart Qarataudyŋ Türkıstan men Sozaqty köktei ötıp, Jaŋaqorǧandy erkın qamtyp, bırte-bırte barqyndanyp, qalyŋ jynysty, qūiqaly qyrattarǧa ainalar tūsy. Joǧalyp qalǧan jalǧyz toqty myŋ qoiǧa ainalatyn, tügın tartsaŋ maiy şyǧatyn, är jidesınıŋ tübınen bır asym et tabylatyn, suly-nuly, berekelı, baisyn ölke. Sodan bolar, syrboiylyqtar «Syr – eldıŋ körkı, Şielı – jerdıŋ körkı» dep oryndy maqtan etedı.
Mıne, osy ölkede tüp atasy Arqa töŋıregındegı Torǧai, Qostanai öŋırınen şyqqan Esen Derıpsaldyūly degen jauǧa şapsa – qylyş, dauǧa tüsse – qamşy ūstaǧan, el ışınde qadır-qasietı mol, ıske myǧym, dätke berık, ärdaiym halyqqa jön aityp, joba sıltegen, jetı atasynan qarakök jan ötıptı. Onyŋ Jorabek, Bababek atty ekı ūly bolǧan eken.
Zamannyŋ betalys, baǧdaryn aldyn ala boljai bılgen sūŋǧyla Esen ekı balasyn äuelı Şielıdegı orys-qazaq mektebıne berıp, ony bıtırgen soŋ Taşkentke oquǧa jıberedı.
Aǧaiyndy Esenovterdıŋ ülkenı Jorabek Taşkenttegı dıni seminariiaǧa, al Bababek oqytuşylar seminariiasyna tüsedı.
Taşkent Türkıstan general-gubernatorlyǧynyŋ astanasy bolǧandyqtan, ölkedegı eŋ basty oqu oryndary däl osy qalada ornalasqan edı. Bıraq onda oqityn orystan basqa ūlt jastary ışınde ejelden oqu-bılımge qūştar qazaq balalary basym boldy. Mäselen, Taşkent oqytuşylar seminariiasy aşylǧan alǧaşqy 25 jyl ışınde (1883-1904) ony 415 adam bıtırgen. Sonyŋ 13 paiyzy qazaq bolsa, nebärı 2 paiyzy ǧana özbek ūltynan edı.
Jorabek Esenūly HIH ǧasyrdyŋ soŋynda seminariiany bıtırgen soŋ elge oralyp, tılmaştyq, aǧartuşylyq qyzmetter atqarypty. Tıptı 1913 jyly Taşkentte ötken Romanovtar äuletı taqqa otyruynyŋ 300 jyldyq imperiialyq toiyna da qatysypty. Keiın Keŋes ökımetı ornaǧan soŋ Perovsk sovdepı töraǧasynyŋ orynbasary, uezdık milisiia bastyǧy siiaqty ülkendı-kışılı qyzmetter atqarǧan eken. Oǧan keiın «eskışıl», «ūltşyl» degen aiyp taǧylyp ekı märte türmege de otyryp şyǧypty. Jorekeŋ sonyŋ bärınen bılımı, zaŋ-zakondy jetık bıluı arqasynda aman-esen qūtylyp, beimaral tırlık etıp, 1950 jyly dünie salypty. Mıne, osy Syr elınde esımı aŋyzǧa ainalǧan Jorabek aǧamyz bızdıŋ basty keiıpkerımızdıŋ tuǧan äkesı bolady.
Aǧaiyndy Jorabek jäne Bababek Esenovter
El auzynda Jorabek Esenūly turaly saqtalǧan äŋgımeler öte köp.
Ol boiy ekı metrge juyq, alpamsadai alyp denelı, alapat küş-quattyŋ adamy bolypty. Şau tartqan kezınde tüsken suretterınıŋ özınen-aq onyŋ orasan qairattyŋ iesı, aibyndy azamat bolǧanyn aiqyn aŋǧarasyŋ. Ekı zamanda da serılıgınen jazbai, elıne erkın-aq erkelegen eken. Jäne onysyn halqy kötere de bılgen.
Jökeŋ jas kezınde bır asqan baidyŋ Aqkenje degen sūlu qyzymen söz bailasyp jüredı. Qyzynyŋ qarsylyǧyna qaramastan äkesı bır-aq künde Aqkenjenı özındei bır baidyŋ balasyna ūzatyp jıberedı. Mūny esti salysymen Jorabek qasyna ergen senımdı joldastarymen tapai taltüste toily auylǧa kelıp, jūrttyŋ közın baqyraityp qoiyp, Aqkenjenı özı jetelep äkelgen aqboz atqa mıngızıp alyp ketken eken. Keter aldynda ürpiısken jūrttyŋ közınşe Aqkenjeden «Maǧan küieuge şyǧuǧa yqtiiarsyŋ ba?», - dep üş qaiyra sūrapty. Jūrttyŋ bärı estitın jauap alǧan soŋ: «Sen endı Qūdai aldynda da, zaŋ aldynda da menıŋ taŋdap süigen jarymsyŋ. Būǧan moiynsynbaǧan adamnyŋ jazasyn osy ekeuı beretın bolady», - dep Aqkenje sūludy aq kümıspen äbzeldengen säigülıkke jalǧyz alaqanyna salyp-aq mıngızgen boiy attanyp ketıptı. Qanşa tentek bolsa da ädepten de, ädetten de ozbaǧan, jolynan jyǧylmaǧan batyr qaiynatasyna qarata: «Aşuyŋyz tarqaǧan soŋ qalyŋmaldy Esen qūdaŋyzdan alarsyz» dep basyn iiudı de ūmytpaǧan eken deidı el auzyndaǧy äŋgımede.
Jorabek atamyz Aqkenje sūludan bır ūl, bır qyz körıptı. Qyzy Saqypjamal kezınde Türkıstan ASSR Joǧary Sotynyŋ töraǧasy, Işkı ıster halyq komissary (ministrı), al 1925 jyly Qazaq ASSR Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ hatşysy qyzmetın atqaryp, keiın repressiiaǧa ūşyraǧan Syr elınıŋ qairatker azamaty Begaidar Jantöreūly Aralbaevqa tūrmysqa şyǧady.
Qaşanda qoly aşyq, märt Jorabek Saqypjamaldy ūzatqanda as ta tök toi jasap, küieu balasyna bäigenıŋ aldyn bermegen Toryqasqa säigülıgın syilaǧan eken.
Syr elı söz qadırın erekşe bıledı jäne tauyp aitylǧan sözdı jadynda jaqsy saqtaidy. El ışınde «Jökeŋ aitypty» degen tapqyr söz, quaqy qaljyŋ, aşy äjua köp-aq.
Mäselen, qonaqbai ruynan şyqqan, el-jūrtty äbden yǧyr qylǧan äumeserleu şolaq belsendı halyqqa tynyştyq bermei, kün saiyn qoqaŋdai beredı eken. Jazyqsyz japa şekken sondai jandardyŋ bırı ädıldık ızdep Jökeŋe kelıptı. Jökeŋ salǧan boida älgı belsendınıŋ keŋsesıne kırıp kelıp, düiım jūrttyŋ közınşe:
– Äi, qonaqbai! Sen bügınge deiın qonaqbai edıŋ, ol ortasynda bır noqaty bar täp-täuır esım edı. Endıgı jerde halyqqa jasaǧan myna qysastyǧyŋdy qoimasaŋ tas töbeŋnen bır ūryp, bır noqatyŋdy ekeu qylamyn. Sonda nege ainalatynyŋdy eskışe bıletın äkeŋnen sūrap al, – degen eken. Abyroiy airandai tögılerın sezgen älgı baiǧūs Jökeŋnen keşırım sūrap, at-şapan aiybyn tartypty.
Jorabek aǧamyz qynnan şyqqan qyryq beske kelgen 1923 jyly Şäripa atty sūluǧa üilenedı. Odan 1924 jyly Şahzada, al 1927 jyly Şahmardan atty ūl düniege keledı.
Şahmardan anasy Şäripa apaimen bırge
Aǧaiyndy Esenovter mektepke qatar barady, tıptı ekeuı de jas aiyrmasyna qaramai äuelı bır synypta oqysa kerek. Mūǧalımderdıŋ ūsynysymen aǧasy Şahzada Jorabekov, al Şahmardan atasynyŋ atymen Esenov bolyp jazylady. Tamaşa azamat bolyp ösken Şahzada Ūly Otan soǧysynda erlıkpen qaza tabady.
Barlyq resmi qūjattarda Şahmardan Esenovtıŋ tuǧan künı 1927 jyldyŋ 5 tamyzy, al ol oqyǧan Qyzylorda peduchilişesındegı derekterde onyŋ tuǧan jyly 1926 jyl dep körsetılgen. Sondyqtan ony mektepke alty jasynan beru üşın äuelgıde tuǧan jylyn 1926 jyl dep körsetıp, keiın bastapqy qalpyna keltırgen siiaqty (Qyzylorda oblystyq arhivı, 377-qor, 2-tızım, 22-ıs).
Şahmardan Esenov 6-synyp oquşysy (oŋnan solǧa qarai ekınşı)
Mıne, osylaişa, Şahmardan Esenov äuelı 1941 jyly Şielıdegı 7 synyptyq ortalau mekteptı, al 1944 jyly Qyzylorda pedagogika uchilişesın üzdık bıtırıp, sol jyly Qazaq tau-ken institutyna tüsedı. Zerdelı, zerek jas institutty «paidaly qazbalar kenderınıŋ geologiiasy men barlauy» mamandyǧy boiynşa 1949 jyly bıtırıp, memlekettık emtihan komissiiasynyŋ 1949 jylǧy 4 mausymdaǧy şeşımı boiynşa özı armandaǧan «tau injener-geology» mamandyǧyna ie bolady.
Şahmardan Esenov – Qazaq tau-ken institutynyŋ studentı
Şahaŋ mektepte oqyp jürgen şaǧynda da öleŋ-jyrǧa, ädebietke öte äues bolypty. Özı tehnikalyq oqu ornynda oqysa da Syr elınen şyqqan aqyn-jazuşylarǧa jaqyn jürıptı. Solardyŋ bırı zamanynda ataǧy aspandap tūrǧan arqaly aqyn Äbdılda Täjıbaev edı.
Äbdılda aǧamyz özınıŋ estelıgınde Şahmardan student kezınde oǧan äkesı Jorabektı äkep tanystyrǧanyn aitady. Bır-bırın syrtynan jaqsy bıletın qos arys būl tanystyqqa bek quanyp, bırden şüiırkelese äŋgımege kırısken. Sol künı Äbekeŋnıŋ üiıne mäskeulık aqyn, audarmaşy Mihail Lukonin kele qalady. Basynda auyl adamyna tän olpy-solpy kiıngen qarapaiym qazaqtyŋ şalyna şekesınen qaraǧan mäskeulık aqyn Jorekeŋ söilep kep bergende, auzyn aşyp, közın jūmyp, onyŋ orystyŋ tılın osynşama tereŋ bıletınıne taŋ-tamaşa qalady. Sol kezde Äbekeŋ aǧasynyŋ «Evgenii Onegindı» jatqa aitatynyn da maqtanyşpen jetkızedı. Mäskeulık qonaqtyŋ būǧan senımsızdıkpen qarap otyrǧanyn sezıp qalǧan qariia jarty saǧat boiy «Evgenii Onegindı» mänerıne keltıre jatqa soǧady.
Būl oqiǧa Jorabek aǧamyzdyŋ qaitys boluynan 2-3 jyl būryn, şamamen 1947-1948 jyldary oryn alsa kerek.
Şahaŋnyŋ ata-tegı, äkesınıŋ batyrlyǧy, serılıgı, şeşendıgı, bılımdarlyǧy, orysşa sauatynyŋ keremettılıgı turaly derekterdı tolyq keltırıp otyrǧan sebebımız, onyŋ uyzynan jaryp tuǧan, «äke körıp oq jonǧan» tektı atanyŋ ūlany ekendıgıne oqyrman nazaryn audaru.
«Ūiada ne körseŋ, ūşqanda sony ılersıŋ» deidı halyq danalyǧy. Şahaŋ – dala qyranynyŋ ūiasynda tärbielenıp, qyranşa tärbie alǧan jan. Bükıl tür-tūlǧasy, bolmys-bıtımımen äkesınıŋ auzynan tüsıp qalǧandai ol ömır boiy äkesın maqtan etıp öttı jäne Jökeŋ de maqtaudyŋ qandaiyna bolmasyn tatityn, ǧapyl düniede aitqany bolyp, atqany tigen airyqşa tūlǧa edı. Jorabek aǧamyz jalǧyz ūlynyŋ institut bıtırıp, ülken bılım ordasynan tülep ūşqanyn, atalaryna myŋdaǧan jyldar boiy qūtty meken bolǧan Arqaǧa babalar bailyǧyn ızdep qyzmetke attanǧanyn öz közımen körıp, 1950 jyly dünie saldy.
Sonymen, Şahmardan Jorabekūly Esenov oquyn bıtırgen soŋ 1949 jyly Jezqazǧan geologiialyq-barlau ekspedisiiasyna äuelı qatardaǧy geolog, keiın aǧa geolog bolyp qyzmetın bastap ketedı. Äuelgıde ekı tılge bırdei aǧyp tūrǧan, dala körgen, qala tärbiesın alǧan, student kezınde-aq ǧylymǧa degen beiımın körsete bılgen ony ūstazdary aspiranturaǧa qaluǧa ügıttegen. Bıraq sol jyldary studentterge därıs oqyp, kezdesu ötkızgen, tıptı memlekettık qabyldau emtihanyna töraǧalyq jasaǧan qazaqtyŋ ūly ǧalymy Qanyş İmantaiūly Sätbaev bolaşaqta qazaq jerınıŋ mol bailyǧyn igeru üşın töŋıregıne talantty jastardy jinai bastaǧan. Qyran qazaqtyŋ qyraǧy közı bolaiyn degen tastülek Şahmardanǧa da tüsedı.
Ş.Esenov Jezqazǧan rudnikterınıŋ bırınde
Şahmardan Jezqazǧanǧa bır ketkennen mol ketıp, tabany kürektei on bır jylyn ötkızedı. Qatardaǧy geologtan sol kezdegı Keŋes Odaǧyndaǧy eŋ ülken barlau mekemesı – Jezqazǧan geologiialyq barlau ekspedisiiasynyŋ bas geology ärı bas injenerı därejesıne deiın köterıledı.
Şahaŋ Arqada ötkızgen 11 jylyn käsıbi maqsatqa paidalana bıldı. Ūstazy Q.Sätbaev jürgen soqtyqpaly soqpaqtarmen jürıp otyryp, azynaǧan suyǧy men aŋyzaq jelı qatar jüretın Ūlytau-Jezqazǧan aimaǧyn tügel aralap şyqty. Däl osy kezeŋde ol Qanyş İmantaiūlynyŋ aqyl-keŋesımen Ülken Jezqazǧan ken oryndary jüiesınıŋ keŋ auqymdaǧy geologiialyq kartasyn jasap, onyŋ qory aldyn ala boljamdanǧan nūsqadan 3-4 ese köp ekendıgın däleldeidı. Ol ekspedisiiadaǧy asa qat bolyp esepteletın quatty ken būrǧylau agregattarynyŋ sanyn 5 esege arttyryp, olardy 100-ge deiın jetkızdı. Ūstazymen aqyldasa otyryp, Jezqazǧan ken tobyndaǧy İtauyz, Saryoba, Qaraşoşaq, Qypşaqpai, Airanbai, Taldybūlaq, Jartas atty ken oryndaryn aşyp, olardyŋ qoryn anyqtaidy.
Jezqazǧanda jürgızılgen jüielı zertteulerdıŋ nätijesınde mystan basqa, marganes, nikel, kobalt, sirek kezdesetın radusit-asbest pen kögıldır asbest ken oryndaryn aşady.
Metallurgiiany damytu üşın ken ǧana emes, asa ülken su qory da qajet. Jas geolog Ş.Esenov Jezqazǧan siiaqty auyz suy tapşy ölkeden asa ülken jerasty su qory bar Janai jäne Aidos su kenderın tauyp, ony paidalanuǧa bergızedı. Būl Jezqazǧannyŋ öndırıstık qajettıgın ǧana emes, halyqtyŋ taza suǧa degen tūrmystyq mūqtajdyǧyn da molynan ötep, köp qabatty üilerge deiın su jetkızuge mümkındık tuǧyzady.
Saryarqanyŋ qaq törınde onyŋ ystyǧy men suyǧyna bırdei töze jürıp, bırınen soŋ bırı jaŋa ken oryndaryn aşyp, ony öndırıstık maqsatta igeruge jol aşqan geolog-injenerdıŋ eŋbegı odaqtyq jäne respublikalyq basşylardyŋ nazaryna ılıge bastaidy. Osylaişa ol 1960 jyly nebärı 33 jasynda ministrdıŋ orynbasary, al arada jyl ötpei jatyp Qazaqstannyŋ geologiia jäne jer qoinauyn qorǧau ministrı bolyp taǧaiyndalady.
Qazır jas ministrlermen eşkımdı taŋdandyra almaisyŋ, al keŋestık zaman üşın būl sensasiialyq taǧaiyndau bolatyn.
Jer kölemı jaǧynan Odaqtaǧy ekınşı respublika sanalatyn Qazaqstan üşın Geologiia el bolaşaǧyn aiqyndaityn jetekşı ministrlık bolyp sanaldy.
Şahaŋ jaŋa qyzmetıne jas ta bolsa mol täjıribe jinaqtap keldı. Būl kezderı Ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı ärı Geologiia ǧylymdary institutynyŋ direktory qyzmetın qosa qatar atqaryp otyrǧan tälımger ūstazy Qanyş İmantaiūly Sätbaevtyŋ keŋesımen özı äbden jetık bıletın paidaly qazbalar ken oryndaryn ızdeu men barlaudyŋ metodikasy taqyrybyna arnalǧan kandidattyq dissertasiiasyn sättı qorǧap şyǧyp, 1962 jyly avtorlar tobymen bırge Jezqazǧandaǧy köp jylǧy ızdenısterınıŋ nätijesı ıspettes «Geologiia i metallogeniia Bolşogo Djezkazgana» atty ırgelı eŋbegın jaryqqa şyǧarady. Däl osy eŋbek Şahmardan Esenovtıŋ bolaşaqta geologiia-mineralogiia ǧylymynda olja jasar mol mümkındıgı bar ǧalym ekendıgın keŋınen tanytty.
Ministrdıŋ qyzmetı adamǧa ǧylymmen şyndap ainalysuǧa mümkındık bere qoimaidy. Mūndaida tek ekınıŋ bırın ǧana taŋdauǧa tura keledı.
Sondyqtan alǧaşqy kezde ol doktorlyq dissertasiiasyn keiınge ysyryp qoiyp, Qazaqstannyŋ är qiyryndaǧy ken oryndaryn igeruge erekşe nazar audarady. Ǧylym men öndırıstı, geologiia ǧylymyndaǧy innovasiialyq baǧyt sanalatyn geofizikany damytudy qolǧa alyp, Bükılodaqtyq barlau geofizikasy institutynyŋ Qazaq filialyn aştyrady.
Ş.Esenov Maŋǧystau tübegındegı mūnai kenderın igeruge batyl kırısedı. Onyŋ basşylyǧymen bügınge deiın Qazaqstan ekonomikasyna ülken üles qosyp kele jatqan Özen, Jetıbai, Qarajambas, Qalamqas mūnai kenderı aşylyp, ony igerudıŋ alǧyşarttary jasalady. Köneköz geologtar onyŋ osy kezde Qazaqstan men Odaqtyŋ aituly ǧalymdary men mamandaryn şaqyryp, ǧylymi keŋestı Jetıbai men Özen kenışınıŋ basynda ötkızgenın jyr ǧyp aitady. Maŋǧystau mūnaiy turaly äŋgıme qozǧalǧanda onyŋ erlıkpen bara-bar baǧalanyp, el auzynda älı künge deiın aŋyzdai aitylyp jürgen myna bır eŋbegın erekşe atap ötken jön dep esepteimın.
Ş.Esenov Maŋǧystau oblysynda
Keŋes Odaǧyn kolhozşy Nikita Hruşev basqarǧan jyldary ol oiyna kelgenın ıstep, bır respublikanyŋ jerın ekınşısıne balyq ülestırgendei taratuǧa kırısedı.
Sondai jaǧdai 1962 jyly ejelden maily qiian atanǧan mūnaily tübek – Maŋǧystaudyŋ da moinyna tüse jazdady. Taǧy sol N.Hruşev Maŋǧystau tübegın mūnai öndırudegı täjıribesı mol Türıkmenstanǧa beru jönınde mäsele qoiady. Arnaiy otyrysta Qazaqstan pozisiiasyn qoldap şyǧu üşın Mäskeuge älı betı qaityp, tauy şaǧylyp körmegen, alǧan betınen qaitpaityn jas ministr Şahmardan Esenov jıberıledı.
Ol N.Hruşev töraǧalyq etken jiynda Maŋǧystau mūnaiyn igeruge Qazaqstannyŋ äleuetı de, täjıribesı de, kadrlary da molynan jetetındıgın naqty faktıler men sifrlar jäne ǧylymi tūjyrymdarmen däleldep şyǧady.
Osy otyrysta jas qazaq ministrınıŋ pozisiiasyn sol kezdegı odaqtyq geologiianyŋ dualy auyzdarynyŋ bırı, KSRO Geologiia ministrı akademik A.V.Sidorenko aşyq qoldaidy. Qyrqynşy jyldary KSRO Ǧylym akademiiasy Türıkmen filialyna qarasty Tau-ken institutyn basqaryp, sol eldıŋ jai-japsaryn jaqsy bıletın akademik-ministrdıŋ būl sözınen keiın qazaq ministrınıŋ pozisiiasyn KSRO Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy A.N.Kosygin de jaqtap şyǧady. Osylaişa, Ş.Esenov Lenin töraǧalyq etken 1920 jylǧy jiynda qazaq jerınıŋ şekarasyn aiqyndap bergen Alaş ardagerı Älımhan Ermekovtıŋ erlıgın qaitalap, orda būzar otyzynda qazaq jerınıŋ tūtastyǧyn qaisarlyqpen qorǧap qalady.
Şahmardan Esenovtıŋ Maŋǧystau taǧdyryna bailanysty körsetken däl osy erlıgın öz estelıkterınde akademik Sūltan Sartaev pen akademik Äbdırahman Nūrlybaevtar jäne tau-ken salasynyŋ ardagerı, tehnika ǧylymdarynyŋ doktory İbragim Baimūratūly Edılbaev ta rastaidy.
Akademik Sartaev būl faktını Almatyǧa kelgen saparynda Bas hatşy Brejnevtıŋ kömekşısı bolǧan Fediukin aitqanyn alǧa tartady.
Maŋǧystau «qoldy» bola jazdaǧannan keiın ministr Esenov Qazaqstanda mūnai kadrlaryn daiarlau ısın myqtap qolǧa alady. Atyraudaǧy Qazaq geologiialyq barlau ǧylymi-zertteu institutynyŋ jūmysyn jandandyrady. Qazaq politehnikalyq institutyndaǧy mūnai fakultetıne student qabyldau kölemın dereu arttyryp, olardyŋ sanyn 250-ge deiın jetkızedı, būǧan qosymşa daiyndau bölımıne 100 tyŋdauşy qosa qabyldatady. Reseidegı Mäskeu, Ufa, Orynbordaǧy mūnaişylar daiarlaityn joǧary oqu oryndarynan qosymşa mamandar şaqyrady. Mūnyŋ bärı 60-70-jyldary Qazaqstanda mūnaişylardyŋ jaŋa generasiiasyn qalyptastyruǧa berık negız jasady.
Jalpy, Ş.Esenovtıŋ respublika geologiia salasyn bırden ūrşyqtai üiırıp äketuınıŋ ekı sebebı boldy. Bırınşıden, ol Odaq boiynşa Leningrad tau-ken institutynan keiıngı ekınşı bedeldı joǧary oqu orny sanalatyn Qazaq tau-ken institutyn tämamdady. Esenov bılım alǧan kezde däl osy institutta Q.İ.Sätbaevtan basqa esımı bükıl Keŋes Odaǧyna äigılı E.Şlygin, İ.Bok, G.Medoev, N.Sergiev siiaqty ǧylymdy öndırıspen ūştastyra bılgen myqty ūstazdar sabaq berdı. Ekınşıden, ol 11 jyl uaqytyn Jezqazǧan geologiialyq barlau ekspedisiiasynda ötkızıp, geologiianyŋ büge-şıgesıne deiın äbden meŋgergen käsıbi şyŋdalu mektebınen ötıp, bılıktı tau-ken injenerı retınde qalyptasty. Ol qyzmet ıstegen ekspedisiia qūramynda tısqaqqan injenerler men täjıribelı geologtar jetıp artylatyn.
Eger Esenov ömırbaianynyŋ däl osy kezeŋıne mūqiiat üŋılsek, onyŋ belgılı därejede ūstazy Q.İ.Sätbaev salǧan soqpaqpen jürgendıgın aiqyn aŋǧaramyz. Qanyş İmantaiūly jiyrma jyl boiy Jezqazǧan-Ūlytau atyrabyn tügel şarlap ötken soŋ ǧana ǧylymǧa kelgen bolatyn.
Qaz SSR Ǧylym Akademiiasynyŋ jyljymaly sessiiasy, Jezqazǧan qalasy. Soldan oŋǧa qarai: O.Baiqoŋyrov, Q.Sätbaev, ministr Ş.Esenov jäne E.Buketov
Esenov siiaqty orys ädebi tılın erkın meŋgerıp, kez kelgen auditoriiada eşbır müdırıssız kösıle de, şeşıle de söileitın, aqjarqyn mınezdı, batyr tūlǧaly, bügıngı tılmen aitqanda, harizmasy küştı ministr odaqtyq deŋgeidegı ärıptesterınıŋ nazaryna da bırden ılıgedı. Qanyş İmantaiūly Odaqtaǧy eŋ bai, eŋ bedeldı ministrlıktıŋ basşysy, özınıŋ ūzaq jyldar boiy syilas dosy bolǧan üş märte Sosialistık Eŋbek Erı KSRO Orta maşina jasau ministrı (aty jūpynylau körıngen būl ministrlık qyzyl imperiiadaǧy äskeri-öndırıstık keşendı basqaratyn eŋ azuly organ boldy) E.P.Slavskiimen tanystyrady. Qazaqstanǧa öte köp jaqsylyq jasaǧan Efim Pavlovichpen Şahmardannyŋ dostyǧy ömırınıŋ soŋyna deiın jalǧasty.
Şahaŋ būl jyldary SSSR Geologiia ministrı bolǧan ırı ǧalym, akademik Aleksandr Vasilevich Sidorenkomen de adal ärıptestıkke negızdelgen şynaiy dostyq qatynas ornatady.
Qazaqstandaǧy Geologiia ministrlıgı Şahaŋ osynda basşylyqqa keluden bes-aq jyl ǧana būryn 1956 jyly aşylǧan bolatyn. Būl kezde basqa odaqtas respublikalarda, onyŋ ışınde ǧylym-bılım, önerkäsıbı damyǧan Resei, Ukraina, Belorussiianyŋ özınde mūndai ministrlıkter älı aşylmaǧan edı.
Mūnyŋ ekı sebebı boldy. Bırınşıden, 1940-1950 jyldary Q.İ.Sätbaev bastaǧan ǧalymdardyŋ geologiia salasyndaǧy orasan zor tabystary jer qoinauy paidaly qazbalarǧa asa bai Qazaqstanǧa mamandardyŋ nazaryn audardy. Ekınşıden, taǧy da sol Qanyş İmantaiūlynyŋ arqasynda respublikada geolog mamandary men ǧylymdardyŋ jaŋa mektebı qalyptasyp, odaqtyq deŋgeide moiyndala bastaǧan kadrlyq korpus jasaldy.
Ministr Esenov ortalyq apparatpen alysqa barmaitynyn bırden tüsındı. Ol äuelı Qazaqstannyŋ geologiialyq perspektivasy joǧary öŋırlerınen 5 öŋırlık basqarma aşyp, bükıl geologiialyq barlau jūmystaryn sonda şoǧyrlandyrdy. Būǧan qosymşa mūnai-gaz, gidrogeologiia jäne geofizika salasy boiynşa respublikalyq deŋgeidegı üş mamandandyrylǧan käsıporyn aşyp, täjıribelık, öndırıstık stansalar jüiesın jasaidy. Öndırıs pen ǧylymdy ūştastyru baǧytynda Qazaq mineraldy şikızat institutyn (QazİMS), Qazaq geologiialyq barlau ǧylymi-zertteu instituty (QazNİGRİ) jäne Qazgeofizika ǧylymi-zertteu instituttary men köptegen täjıribelık laboratoriialar aşty.
Ministr Esenovtıŋ osyndai qajyrly häm jüielı eŋbegınıŋ nätijesınde bes jyl ışınde respublikamyzdyŋ türlı mekemelerınde bytyraŋqy qyzmet ısteitın 50 myŋǧa juyq mamandar bır ministrlıkten basqarylatyn ortaq jüiege bırıktırılıp, myqty materialdyq baza jasaldy. Däl osy jyldary salaǧa bölınetın qarjy da eselep artty.
Keiın alpysynşy jyldardyŋ ortasynda özge de odaqtas respublikalarda geologiia ministrlıkterı aşyla bastaǧan kezde olardyŋ basşylary üirenu üşın Qazaqstanǧa keletın boldy. Osylaişa, geologiialyq qyzmet salasynda jüzdegen jyl artta qalyp qoiǧan Qazaqstan Q.İ.Sätbaev pen onyŋ talantty şäkırtı Ş.Esenovtıŋ arqasynda Odaq boiynşa suyrylyp alǧa şyqty. Jas ministrdıŋ jüielı eŋbegı basşylyq tarapynan eskerusız qalǧan joq, ol 1965 jyly Qazaqstan Ministrler Keŋesı Töraǧasynyŋ orynbasary qyzmetıne joǧarylatyldy. Jaŋa qyzmetınde ol geologiiaǧa ǧana emes, onyŋ tapqan jaŋalyqtaryn tıkelei öndırıstık maqsatqa jaratumen ainalysatyn auyr önerkäsıp salasyna da basşylyq jasai bastady.
Ş.Esenovtı Qazaq SSR Ministrler Keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary qyzmetıne taǧaiyndau turaly jarlyq
Şahaŋnyŋ būl kezdegı qyzmetı men ärıptesterı aldyndaǧy bedelı jönınde 10 jyl RSFSR Geologiia ministrınıŋ jäne 11 jyl KSRO Geologiia ministrınıŋ bırınşı orynbasary bolǧan, KSRO Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty B.M.Zubarev: «Nesmotria na to, chto ia byl starşe po vozrastu, dlitelnoe vremia rabotal pervym zamestitelem ministra geologii SSSR, ia u nego uchilsia, polzovalsia sovetami. V Moskve i v drugih kraiah Soiuza u nego byl şirokii krug znakomyh, druzei, kolleg, tovarişei. Vse oni s bolşim uvajeniem, ia by skazal s liuboviu, otnosilis k nemu», dep jazady. Aǧynan jaryla söilegen geologiia ardagerınıŋ būl sözıne bırdeŋenı alyp-qosudyŋ özı artyq.
Ol Ükımet töraǧasynyŋ orynbasary retındegı bır kezderı özı janyn sala qorǧaǧan Maŋǧystau mūnaiyn öndırıstık negızde igeruge erekşe män beredı. Tıptı 1966 jyly «Tektonika i neftegazonosnost Mangyşlaka» atty monografiiasyn aiaqtaidy. Kezınde öz bastamasymen 1964 jyly qūrylǧan «Maŋǧystaumūnai» bırlestıgınıŋ jūmysyn ūdaiy baqylauynda ūstaidy. Būǧan qosymşa 1966 jyly «Jetıbai mūnai öndıru» basqarmasy qūrylady, 1964-1965 jyldary Teŋge, Tasbolat, Qaramandybas, Şyǧys Jetıbai mūnai-gaz ken oryndary aşylady.
Esenov bastamasymen 1965 jyly mamyr aiynda qazırgı Aqtau qalasynda mūnaişylardyŋ 1-şı Bükılodaqtyq ǧylymi-tehnikalyq konferensiiasy ötıp, oǧan osy salanyŋ Odaq boiynşa kıleŋ yǧai men syǧailary qatysady. Sol jyldyŋ 10 mausymynda Özen – Maŋǧystau – Maqat temırjolymen alǧaşqy ret Özen mūnaiy Atyrau mūnai aiyru zauytyna jıberıledı. Al 10 şılde künı Özen ken ornynan tūŋǧyş ret 1 million tonna mūnai öndırılıp, ūzyndyǧy 140 şaqyrym bolatyn Özen – Jetıbai – Aqtau mūnai qūbyry paidalanuǧa berıledı.
Maŋǧystau mūnaiyn meŋgerudegı osyndai orasan zor tabystary üşın bır top ǧalymdar jäne mūnaişylarmen bırge 39 jasar vise-premer Şahmardan Esenovke Keŋes Odaǧynyŋ eŋ märtebelı syilyǧy – tehnika salasyndaǧy Lenindık syilyq berıldı.
Lenindık syilyq qūjaty men tösbelgısı
Būl onyŋ mansabyndaǧy eŋ biık jetıstık ärı ūzaq jyldar boiy qudalaudyŋ basy bolatyn. Öitkenı, mūndai syilyq ǧylym kandidaty Ş.Esenovtı qoiyp, respublikanyŋ akademik basşysy D.Qonaevta joq edı. Ol ol ma, Lenindık syilyqty «syldyrmaq» dertımen qatty auyratyn Bas hatşy L.Brejnevtıŋ özı ömırınıŋ soŋyna qarai 1979 jyly äupırımdep jürıp äreŋ degende alǧan bolatyn. Sondyqtan ekı ortada söz tasyp, sypsyŋ qaqqan jaramsaqtar toby Qonaev pen Esenov arasyna syna qaǧa bastaidy.
Örkeniettı orta, ǧylymi qauym üşın mūnda tūrǧan eşqandai öreskeldık joq edı. Keŋes Odaǧynda geologiia ǧylymy men atom önerkäsıbı, qorǧanys önerkäsıbı, himiia men fizika salasyndaǧy el ekonomikasyna orasan zor paida äkeletın jaŋalyqtar aşylǧanda onyŋ avtorlarynyŋ jasyna qaramai-aq joǧary
därejelı marapattar berıletın (akademik A.Saharov qyryqqa jetpei-aq üş märte Sosialistık Eŋbek Erı bolyp ülgergen). Onyŋ üstıne Esenov Maŋǧystau mūnaiynyŋ aşyluyn kabinette otyryp emes, käsıbi geolog retınde maily qiiannyŋ oiy men qyryn tügel kezıp jürıp basqardy jäne osy taqyrypqa ärıptesterı joǧary baǧalaǧan ırgelı monografiia jazdy. Būǧan qosymşa Lenindık syilyqtan ümıtkerler Mäskeu tarapynan jan-jaqty süzgıden ötkızıletın. Bıraq… İä, bıraqtyŋ soŋynda osy künge deiın aşylmaǧan köp kıltipandar jatyr.
Şahaŋ közı tırısınde jurnalist Marat Mäjitovke bergen sūhbatynda: «Men būl jolda bılımımdı de, täjıribemdı de ortaǧa saldym. Mūnai baryn, onyŋ mol qoryn naqty däleldedım. Osy teŋdesı joq mūnai-gaz közderın aşqanymyz üşın bes kısı Lenindık syilyqtyŋ laureattary atandyq. Jeteu edık, Mäskeu ekı qazaqty syzyp tastapty. Menıŋ jeke eŋbegım bolmasa, özımdı osy toptan özım-aq syzyp tastar edım, oǧan adamdyq arym da, qūdıretım de jeter edı. Men jalpy özımdı bilep-töstei alatyn kısımın. Eşuaqytta bıreudıŋ aitqanyna erıp, jetegınde jürıp körmegen adammyn. Öz aqylym – özıme töreşı», – dep özıne tän örşıl mınez ben täkappar turalyqpen jauap berıptı. Şahaŋdai jaltaqtap, jalbaqtaudy bılmeitın qyran mınezdı qazaqtyŋ basqaşa aituy mümkın emes.
Tarihtyŋ tegerşıgın kerı ainaldyruǧa bolmaidy. Eger syilyqty bylai qoiyp, onyŋ atyn iemdengen Leninnıŋ özın mülde bılmeitın jas ūrpaq ösıp şyqqan bügıngı zamanda Şahmardan Esenovtıŋ tau tūlǧasy sol syilyǧy qūrǧyrdy almasa da täuelsız qazaqtardyŋ jaŋa buyny aldynda bır päske de tömendemeitınıne eşkım kümän keltıre qoimas. Sanada jamyraǧan sansyz köp sūraqtarǧa boljam jasauǧa bolar-au, bıraq däl jauap tabu öte qiyn, al anyǧy bıreu – tura bır jyldan soŋ Ş.Esenov vise-premer qyzmetınen bosatylady.
Respublikada ǧana emes Mäskeudıŋ nebır jaqsysy men jaisaŋdary aldynda zor bedel jinap ülgergen Şahmardan siiaqty jas arystandy tym alysqa jıbermei, jaqynda, ūdaiy nazarda ūstau üşın ony Qazaqstan basşylyǧy respublika Ǧylym akademiiasynyŋ prezidenttıgıne ūsynady.
Ǧylymi qauym - qaşanda bilıktıŋ aitqanyna könıp, aidauyna jüre bermeitın, öz ortasyna «jatty» köp kırgızbeitın konservativtı orta. Onyŋ üstıne, qanşama ıskerlıgımen aty şyqsa da Şahmardan Esenov azuly akademikter üşın bar bolǧany ǧylym kandidaty ǧana edı, al akademiia prezidentı bolu üşın äuelı onyŋ müşesı, iaǧni akademik boluy kerek degen būljymaityn jarǧy talaby jäne bar bolatyn.
Ş.Esenovtıŋ Qazaqstan Ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı bolyp sailanuy bükıl Odaq boiynşa būryn-soŋdy bolmaǧan oqiǧa retınde tarihqa endı. Äuelı älı doktorlyq dissertasiiasyn da qorǧamaǧan, akademiktı bylai qoiǧanda müşe-korrespondenttıkke de ötpegen ümıtker bırden akademiianyŋ tolyq müşelıgıne (akademiktıgıne) sailanady. Būdan keiın su jaŋa akademik sol sätte prezidenttıkke ūsynylady. Üş ret dauys berudıŋ nätijesınde Şahaŋ üş ūmtylyp baryp, äreŋ degende ūstazy Qanyş İmantaiūlynyŋ kreslosyna otyrady.
Däl osy sailauda akademiia jarǧysy būzylǧan taǧy bır öreskel oqiǧa oryn aldy.
Esenovtı Akademiiaǧa äkelu üşın äuelı Qanyş İmantaiūlynan keiın būl qyzmettı abyroiymen atqaryp otyrǧan akademik Şapyq Şokindı prezidenttıkten bosatu kerek boldy.
Mūnyŋ aldynda ǧana Qazaqstanǧa KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı M.V.Keldyştyŋ özı kelıp, akademik Şokinnıŋ eŋbegıne joǧary baǧa bergen edı. Soǧan qaramastan ol aiaq astynan Ortalyq komitetke şaqyrylady. Būl turaly Halyq Qaharmany öz estelıgınde: «Zasedanie prohodilo pri zakrytyh dveriah, rukovodil im D.A.Kunaev, pochemu-to protokolnye zapisi ne provodilis… Chleny biuro SK sideli, kak v rot vody nabrali. Tolko vtoroi sekretar SK partii V.Titov, predsedatel Sovmina M.Beisebaev i predsedatel Verhovnogo Soveta S.B.Niiazbekov predlojili mne podat zaiavlenie ob osvobojdenii ot doljnosti prezidenta Akademii nauk. Iа naotrez otkazalsia sdelat eto», – dep jazady.
D.Qonaev öz estelıgınde Ş.Şokin «öz ötınışımen qyzmetten bosady» dep jazsa da, şyndyq Şokin jaǧynda boldy.
Ary qarai oqiǧa bylaişa örbidı.
Akademiianyŋ jalpy jinalysynda «Ǧylym akademiiasyn basqaruda jıbergen eleulı qatelıkterı üşın» Ş.Şokin qyzmetınen bosatyldy. Söitıp, Sätbaev salǧan sara joldan ainymai, qara şaŋyraqty qara qyldy qaq jara ädıldıkpen basqarǧan, şymyr jaŋǧaq Şapyq Şokin qyzmetınen ketırılıp, bosaǧan orynǧa Esenovtı jyljytu «oiyny» bastalady.
Şahmardan Esenovtıŋ jaŋa qyzmetı, qoǧamda alar orny, bedel jinauy, jūrtqa tanyluy jaǧynan kelgende, vise-premerlerdıŋ oryntaǧynan äldeqaida joǧary bolatyn. Onyŋ üstıne ūly ǧalym, akademik Q.İ.Sätbaev ırgetasyn öz qolymen qalap, Odaq, älem tanyǧan Ǧylym akademiiasymen Ortalyq partiia komitetı de, Ükımet te, qolbala parlament te erekşe sanasatyn. Bıraq kandidat Esenovtı akademiia prezidenttıgıne osynşama ölermendıkpen «ūsynuşylardyŋ» öz esebı boldy.
Esımı elge keŋınen tanymal ǧalymdardyŋ basyn bırıktıretın Ǧylym akademiiasynyŋ eş jerde jazylmaǧan öz «zaŋy», öz tärtıbı bar edı. Özderı köz maiyn tauysa jürıp, samaiyn qyrau şalǧan kezde äreŋ jetetın akademiktıŋ ataǧyn qanşa talantty bolsa da qyryqqa endı ǧana tolǧan ǧylym kandidatynyŋ «qalpaqpen ūryp» alǧanyn olardyŋ köpşılıgı ıştei jaqtyra qoiǧan joq. «Ūsynuşylardyŋ» esebı boiynşa däl osy konservativtı top aryzdyŋ astyna ala jürıp, Şahmardandy jaŋa qyzmetınen ketuge mäjbür etuge tiıs edı. Bıraq oqiǧa mülde basqaşa jaǧdaida örbıdı.
Su jaŋa prezident eŋ äuelı özınıŋ ǧylymi ömırbaianyndaǧy olqylyqtyŋ ornyn toltyru üşın kelesı, iaǧni 1968 jyly «Geologostrukturnye osobennosti metodiki razvedki Djezkazganskogo rudnogo polia» jäne «Nedra Kazahstana» atty qos bırdei monografiiasyn jariialap, Mäskeude «Jezqazǧan ken oryndaryn barlau metodikasynyŋ qūrylymdyq erekşelıkterı» taqyrybynda doktorlyq dissertasiiasyn jarqyrata qorǧap şyǧady. Şahaŋnyŋ doktorlyq dissertasiiasyn qorǧauǧa qatysqan akademik H.Besbaevtyŋ estelıgınde oǧan odaqtyq därejedegı aituly ǧalymdar qatysyp, Qanyş aǧanyŋ qimas dosy bolǧan P.Iа.Antropov bastaǧan mäskeulık ǧalymdar öte joǧary baǧa bergenı keltırılgen.
Oraiy kelgende aita ketu kerek: Petr Iаkovlevich Antropov – KSRO-nyŋ tūŋǧyş geologiia ministrı (1953-1962) retınde Qanyş İmantaiūlyna ǧana emes, bükıl Qazaqstannyŋ geologiiasynyŋ örkendeuıne, respublikaǧa geolog mamandar daiarlau ısıne ülken üles qosqan qairatker. Sondyqtan ǧylymi qauym ony tūŋǧyş geologiia ministrı ärı elımızdıŋ bas geology retınde erekşe qūrmettegen.
Doktor, professor, akademik, prezident siiaqty ataq, däreje, lauazymdarmen tört qūbylasyn bırdei tügendegen Şahaŋ endıgı jerde Akademiianyŋ jūmysyna bılek sybana kırısedı. 1968 jyly Ǧylym akademiiasynda jaŋadan sailau ötkızılıp, akademikter men müşe-korrespondentterdıŋ qatary bolaşaǧy zor talantty ǧalymdarmen tolyǧady, 17 bırdei ǧylymi-zertteu instituttarynyŋ basşylary qyzmetıne bekıtıledı. Üş jaŋa institut: Joǧarǧy energiialar fizikasy, Gidrogeologiia jäne gidrofizika, Seismologiia instituttary jasaqtalyp, köptegen jaŋa ǧylymi laboratoriialar men bölımder aşylady. Eskı ǧimarattarda otyrǧan instituttarǧa jaŋa korpustar salynyp, jyldar boiy päter kezegınde tūrǧandarǧa qalanyŋ däl ortasynan 45 jäne 35 päterlık ekı üi paidalanuǧa berıledı.
Esenov qolǧa alyp, künı bügınge deiın jalǧasyn tauyp kele jatqan taǧy bır taǧylymdy ıs – ūlttyq ensiklopediia şyǧaru.
Keŋes Odaǧynda Reseiden keiın Ukraina ötken ǧasyrdyŋ jiyrmasynşy jyldarynda ensiklopediialyq basylymdardy şyǧarudy qolǧa aldy. Mıne, osy Ukrainadan keiın ämbebap ūlttyq ensiklopediia daiyndauda qazaqtardy Odaq boiynşa ekınşı qatarǧa şyǧarǧan Şahmardan Esenov boldy.
Ol ūlttyq ensiklopediia ısın bırden qoldap, 1968 jyly tiıstı Ükımet qaulysyn äzırlettı. Qazaq Sovet Ensiklopediiasynyŋ Bas redaksiiasy Ǧylym Akademiiasynyŋ qūrylymy bolyp eseptelıp, oǧan ǧylymi-zertteu institutynyŋ märtebesı berıldı.
Akademiia prezidentı jaŋa mekemenı alǧaşqy künnen bastap-aq tıkelei qamqorlyǧyna alyp, oǧan tiıstı ştat, qarjy-qarajatty molynan bergızdı. Ensiklopediia qyzmetkerlerı päter mäselesınen de eş taryqqan emes. Nätijesınde qazaqtyŋ 12 tomdyq tūŋǧyş ämbebap ensiklopediiasy bas-aiaǧy 6 jyldyŋ ışınde är tomy 40 000 tirajben basylyp, qalyŋ oqyrmanǧa jol tartty. Retı kelgende aita ketu kerek, Esenovtıŋ qoldauymen qazaqtar ämbebap ensiklopediia şyǧaruda ejelden kıtap basu ısınen bızden ılgerıleu ketken latyş, litva, eston, gruzin, armian ensiklopediiaşylarynyŋ aldyna tüsıp, zor abyroiǧa bölendı. Osylaişa, bügıngı künge deiın üzılmei, üzdıksız basylyp kele jatqan ūlttyq ensiklopediialar şyǧaru ısınıŋ basy-qasynda qaşanda qajymaityn, talmaityn akademik Esenov tūrdy.
Ol prezident qyzmetıne kırısken ekı jyl ışınde Qazaqstan ǧylymynyŋ 1969 jylǧa deiıngı bükıl tarihy men jetıstıgıne taldau jasap, «Nauka i uchenye Sovetskogo Kazahstana» atty monografiiasyn jazyp şyqty.
Monografiiadaǧy derekter boiynşa däl sol jyly Qazaqstannyŋ 168 ǧylymi mekemesınde 25 myŋ ǧylymi qyzmetker, onyŋ ışınde 300 ǧylym doktory men 5000 ǧylym kandidaty eŋbek etken. Al Ǧylym akademiiasynda 54 akademik, 45 müşe-korrespondent, 200 doktor, 1000 kandidat jäne 600 aspirant bolǧan eken.
Avtor öz monografiiasynda ǧylym tarihyn, partiialyq dästür boiynşa Oktiabr töŋkerısınen bastamai, qazaq topyraǧyndaǧy Äl-Farabi, J.Balasaǧūni, M.Qaşqari zamanynan tartyp, özıne deiıngı qazaq ǧylymynyŋ damuy, bügıngı jai-küiı, bolaşaqtaǧy baǧyt-baǧdary jaily egjei-tegjeilı taldaular jasaǧan.
Şaǧyn pışımmen basylsa da 100 betten erkın asatyn monografiiada Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ 1-şı hatşysy, 1952-55 jyldary Ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı qyzmetın atqarǧan akademik D.A.Qonaevtyŋ esımı ne akademiianyŋ qūryluyna, ne tau-ken ısıne, ne metallurgiia salasyna arnalǧan bölıgınde bırde bır ret atalmady. Qalai bolǧanda da, köneköz akademikterdıŋ aituynşa, būl Qonaev pen Esenov arasyndaǧy syzatty odan ärı tereŋdete tüsken.
Esenov basşylyqqa kelgennen keiın Ǧylym akademiiasynyŋ bedelı de, äleuetı de artyp, onyŋ ǧylymdy ǧana emes, ekonomikany damytuǧa qosqan ülesı de molaia tüstı. Bır kezderı jatyrqai qaraǧan akademik aǧalary «jaraisyŋ, bauyrym» dep arqasynan qaǧyp, ınılerı «Şah aǧa» dep bauyryna kırdı. Sol kezeŋnıŋ statistikasyna süiensek, 7-şı besjyldyqpen salystyrǧanda, 8-şı besjyldyqta (1966-1970 jyldary) ǧylymǧa bölıngen qarajat respublikamyzda 11 esege ösıptı.
Osyndai auyz toltyryp aituǧa tūrarlyq tolaiym tabystarmen ol 1971 jyly akademik Sätbaev negızın salǧan Ǧylym akademiiasynyŋ 25 jyldyq mereitoiyn qarsy aldy.
Respublika ǧylymy üşın ūlan-asyr mereke bolǧan būl jiynǧa Odaqtyŋ ǧana emes, düniejüzınıŋ är qiyrynan maŋdaiy jarqyraǧan nebır marǧasqalar jinalyp, olardyŋ aldynda Şahmardan Esenov «Qazaq SSR-ınıŋ Ǧylym Akademiiasy – respublika ǧylymynyŋ ortalyǧy» atty baiandama jasaidy.
Jinalystyŋ törınde esımı bükıl älemge äigılı Lenindık, Memlekettık syilyqtardyŋ laureaty, üş märte Sosialistık Eŋbek Erı akademik M.V.Keldyş otyrdy. Şahmardan Lenindık syilyqqa ūsynylǧanda ony Lenindık jäne KSRO Memlekettık syilyǧyn beru jönındegı komitettıŋ töraǧasy retınde aiaǧyna deiın qoldap şyqqan däl osy Mstislav Vsevolodovich edı. Ol äigılı ǧalymmen dostyǧyn ünemı maqtan tūtyp öttı.
Qaz SSR ǦA prezidentı Ş.Esenov pen KSRO ǦA prezidentı M.Keldyş
Merekelık sessiiada KSRO Geologiia ministrı, KSRO Tüstı metallurgiia ministrı, KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ akademikterı, qazaqstandyq ministrler men ǧalymdar söz söilep, akademik Ş.Esenov basqarǧan Ǧylym akademiiasynyŋ jetıstıkterıne joǧary baǧa berdı. Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy D.A.Qonaev sessiia jūmysyna basynan aiaǧyna deiın qatysyp, Şahmardan Esenovtıŋ bedelı odaqtyŋ ministrler men akademikter arasynda qanşalyqty bel alyp bara jatqanyn öz közımen kördı.
Ūlttyq akademiiany örkendetudegı ülesı üşın Ş.Esenov osy joly KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ ūsynysymen Lenin ordenımen marapattaldy.
Qazaq Ǧylym akademiiasynyŋ mereitoiy odaq jäne respublika kölemınde keŋınen atalyp öttı jäne osyǧan orai köptegen qazaqstandyq ǧalymdar özderı ūzaq jyldar kütken laiyqty marapattarǧa ie boldy.
Osyndai ülken abyroi, bedelmen mereitoilyq sessiiany jarqyrata ötkızgen Şahmardan Esenovtı 1972 jyldyŋ 24 aqpanynda akademiianyŋ jalpy jinalysy jabyq dauyspen bırauyzdan jaŋa merzımge prezidenttıkke sailaidy.
Prezident Esenov geologiia, tau-ken, metallurgiia salasyna ǧana emes, qoǧamdyq ǧylymdardyŋ damuyna da erekşe män berdı. Onyŋ Odaq aldyndaǧy asa zor bedelınıŋ arqasynda Otyrardan şyqqan küllı mūsylman şyǧysynyŋ ūly filosofy äl-Farabidıŋ tuǧanyna 1100 jyldyǧyna arnalǧan halyqaralyq konferensiia Mäskeu men Baǧdattan keiın, ädettegıdei Taşkentte emes Almatyda öttı. Aqiqatyn aitar bolsaq, konferensiia ötken 1973 jyly S.M.Kirov atyn ielengen Qazaq Memlekettık universitetınde şyǧystanu fakultetı aşylmaǧan, al Akademiia qūramynda Şyǧystanu instituty älı qūrylmaǧan edı.
Äl-Farabidıŋ 1100 jyldyǧyna arnalǧan halyqaralyq konferensiia
Esenov Farabi toiyn ötkızuge erteden daiyndalyp, 1966 jyly Qazaqstanda farabitanu ǧylymynyŋ negızın saluşy ǧūlama ǧalym Aǧjan Maşanovtyŋ ūsynysymen farabitanu tobyn qūrǧan bolatyn. Būl topqa jetekşılık etudı qazaqtyŋ asa talantty filosof ǧalymy Aǧyn Hairollaūly Qasymjanovqa jüktep, tez arada äl-Farabi şyǧarmalaryn audarudy tapsyrady.
Būl turaly Aǧyn Hairollaūly: «Ş.Esenov treboval, chtoby my vhodili v kontakty s zarubejnymi farabievedami, dostavali, dobyvali rukopisi, teksty, privlekali k rabote vseh, kogo mojno, izvne v kachestve konsultantov, resenzentov i redaktorov», dep jazady.
Esenovtıŋ ūsynysymen qazaqstandyq farabitanuşylar eŋbegı Mäskeudıŋ «Voprosy filosofii», Kievtıŋ «Filosofskie dumki», Praganyŋ «Filosofski chasolie» jurnaldaryna şyǧady. Sol kezde mäskeulık ǧalymdardyŋ bırı Aǧyn Hairollaūlyna töbeden tüskendei: «Nelzia li pokazat vliianie russkoi kultury na al-Farabi», deptı… Mıne, bız şybyndap bas izegen mäskeulık filosoftardyŋ şynaiy syqpyty osyndai bolǧan.
Men ensiklopediiada qyzmet ıstegen jyldary Aǧyn Hairollaūlymen köp aralastym. Tereŋ bılımdı, teŋdesı joq filosof edı. Ol keiın täjık halqynan şyqqan asa körnektı şyǧystanuşy ǧalym, akademik, odaqtyq Şyǧystanu institutynyŋ direktory Babodjan Ǧafurovpen bırge Mäskeuden 1975 jyly «Al-Farabi: istoriia mirovoi kultury», al 1983 jyly «Mysl» baspasynan özınıŋ jeke dara avtorlyǧymen «Abu Nasr Al-Farabi» atty tamaşa monografiialaryn şyǧardy. Būl ekı kıtap älı künge deiın älemdık farabitanuǧa qosylǧan sübelı üles retınde baǧalanady.
Bügınde äl-Farabidıŋ Qazaqstanǧa qatystylyǧyna kümän keltıretınder az. Al Almaty konferensiiasyna deiın ony arab aǧaiyndar – arab, irandyq bauyrlarymyz – parsy, al özbek körşılerımız öz qandasymyz dep sanaityn. Esenovtıŋ bılek sybana aralasuymen ūly ūstaz araǧa myŋ jyl salyp ǧasyrlar qoinauynan qaityp oraldy. Täuelsızdık tūsynda Elbasymyz Aristotelden keiıngı «ekınşı ūstaz» sanalatyn äl-Farabidıŋ esımın Ūlttyq universitetke berıp, ony bırjolata tuǧan halqymen tabystyrdy.
Jetpıs ekınşı jyl Şahmardan Esenov üşın jemıstı jyl boldy. Ol Uspen ken beldeuın geologiialyq, öndırıstık tūrǧydan zertteuge arnalǧan eŋbekterı üşın elımızdıŋ bır top ǧalymdary jäne öndırısşılerımen bırge Qazaqstannyŋ Memlekettık syilyǧyna ie boldy.
Orys aǧaiyndardyŋ ömır synaǧynan sürınbei ötken adamdy «proşel ogon, vodu i mednye truby» deitın sözı bar. Adamdy otpen, sumen alastau älemnıŋ köptegen halyqtarynda bar, al soŋǧysyn orys aǧaiyndar oilap tapqan, maǧynasy – «ataq, daŋqpen synau» (syilyq alǧanda mystan jasalatyn ürmelı aspaptardan tūratyn orkestrdıŋ tuş oinauyn meŋzeidı). Ertegınıŋ batyryndai «otqa salsaŋ janbaityn, suǧa salsaŋ batpaityn» Şahmardan aǧamyz jez qaŋyltyrǧa kelgende osaldyq tanyta bergen. Ärine, alynǧan syilyqtyŋ qaisysynda da onyŋ ülesı bolǧanyna eşkım kümän keltıre qoimas. Bıraq ministr, ükımet basşysynyŋ orynbasary, Ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı, būl az deseŋız, Qazaqstan Kompartiiasy ortalyq komitetınıŋ müşesı, SOKP ortalyq komitetınıŋ müşelıgıne kandidat, tıptı Joǧarǧy Keŋestıŋ töraǧasyna deiın lauazymdy qyzmet atqarǧan, dosy qaidan kelıp, jauy qaidan şyǧatynyn bıletın aqyldy adamnyŋ osyndai ūsaq-tüiekke kelgende arandai beretınıne taŋ qalmasqa bolmaidy.
Köp ūzamai Şahmardan Esenovtıŋ basyna taǧy da būlt üiırıle bastaidy. Ony ekı künnıŋ bırınde Ortalyq komitetke şaqyryp, müiızdeu qalypty jaǧdaiǧa ainalady. Özgenı bylai qoiǧanda, Esenovke onyŋ orynbasarlary aidap salynady. Sol kezdegı atmosfera turaly akademiia ardagerı N.V.Niretina: «Davlenie na nego bylo ogromnym. Po nastroeniiu my opredeliali, kak proşla ocherednaia vstrecha. Otnoşeniia ego s vise-prezidentami (D.V.Sokolskim, A.M.Kunaevym, A.N.Nusupbekovym) byli ochen natianutymi, esli ne skazat huje. Rovno cherez dva mesiasa Şahmardan Esenovich byl osvobojden», – dep jazady.
Būl 1974 jyldyŋ 15 säuırı künı bolǧan oqiǧa edı. Aiaq astynan Ǧylym akademiiasynyŋ sessiiasy şaqyrylady. Oǧan Ministrler Keŋesınıŋ Töraǧasy B.Äşımov, 2-şı hatşy V.K.Mesias, ideologiia jönındegı hatşy S.N.İmaşev siiaqty Qazaqstannyŋ D.Qonaevtan basqa basşylary tügeldei qatysady.
Sessiiada töraǧalyq etken vise-prezident D.V.Sokolskii Ş.Esenovtıŋ öz qolymen jazǧan aryzyn oqidy. Tarih üşın onyŋ da mätının tolyq keltıre keteiık: «V sviazi s naznacheniem menia ministrom geologii Kaz SSR proşu osvobodit menia ot doljnosti prezidenta AN Kaz SSR. Blagodariu chlenov Prezidiuma AN KazSSR za bolşuiu podderjku i vklad v naşu sovmestnuiu rabotu po rukovodstvu AN KazSSR za period moei raboty v doljnosti prezidenta AN KazSSR. Akademik Esenov».
Hat mätını oqylǧan soŋ onyŋ avtoryna bır auyz jyly söz aitylmastan, eşkımge söz berılmesten, ūsynys jarǧyǧa qaişy bolsa da aşyq türde dauysqa qoiylady. Is bıtken soŋ 2-şı hatşy V.K.Mesias jer-kökke tigızbei maqtap, bosaǧan orynǧa ziialy qauym men ǧylymi ortada eş süikımı joq, bılım-şarqy şamaly, «ışkılıkke salynǧan» degen ataǧy şyqqan, bıraq respublika basşysynyŋ tuǧan bauyry A.M.Qonaevtyŋ kandidaturasyn ūsynady. Ädettegıdei ol basym dauyspen (1 adam ǧana qarsy) Akademiia prezidentınıŋ ornyn basady.
Endı Esenov aryzynyŋ mätınıne de nazar salaiyq. Ol özınıŋ Geologiia ministrı qyzmetıne taǧaiyndaluyn ädeiı şeşılgen mäsele retınde körsetedı. Būlai jazbaǧanda uäde beruşılerdıŋ taiqyp şyǧuy da op-oŋai edı. Ekınşıden, aryzda respublika basşylyǧyna, jeke Dınmūhamed Ahmetūlynyŋ atyna aitylatyn dästürlı alǧys ta jazylmady. Būl akademiktıŋ ūsynǧan orynǧa köŋılı tolmaitynyn aiqyn sezdırse kerek. Üşınşıden, aryzdyŋ jazylu mänerıne qarap, onyŋ äldebır joǧary därejelı şeneunıktıŋ kabinetınde, «senderge keregı osy bolsa, mä, alyŋdar da tynyŋdar» degen syŋaimen jazylǧany da aŋǧarylady. Tıptı aryz soŋynda aty-jönın de tolyq jazbai «Akademik Esenov» dep tym qysqa qaiyruynyŋ özı de onyŋ asyǧys jazylǧanynan habar bergendei.
Qalai degenmen de qarǧadai qarqyldaǧan qalyŋ tobyr qairatker tūlǧany qyzmetınen ketırıp tynady.
Esenov ömırbaianyn zertteuşılerdıŋ basym köpşılıgı onyŋ Akademiia prezidenttıgınen qaitadan Geologiia ministrı boluyn onyŋ osy salaǧa jaqyndyǧynan, akademiktıŋ ǧylymda jinaqtaǧan täjıribesın öndırıspen ūştastyruǧa jaǧdai tuǧyzu qajettıgınen tuyndady dep tüsındıruge tyrysady. Şyndyǧynda, būl taǧaiyndau ony Ǧylym akademiiasy siiaqty salystyrmaly türde bolsa da derbestıgı bar mekemeden alastatyp, ony memlekettık qyzmetten bırjolata ketıru üşın ıstelgen edı.
Akademik Esenov Geologiia ministrlıgıne qaityp oralǧan soŋ Ortalyq Qazaqstandaǧy Aqtoǧai-Aidarly mys kenderı men Jäirem polimetall kenışterın zerttep, onyŋ naqty qoryn anyqtaudy qolǧa aldy. Bügınde bükıl Qyzylorda oblysy halqynyŋ nesıbesıne ainalyp, oblysqa, respublikaǧa mol paida keltırıp otyrǧan Oŋtüstık Torǧai mūnai kenışı (qazırgı Qūmköl) barlanyp, ondaǧy mūnai qory anyqtaldy. Batys Qazaqstandaǧy asa bai mūnai men gaz qoryn barlauǧa, igeruge baryn saldy. Qazır ataǧy dürıldep tūrǧan Qaraşyǧanaq, Jaŋajol siiaqty alyp gaz kondensat kenderın barlau däl osy kezeŋde jüzege asty. Tıptı, älemge äigılı Teŋız kenınıŋ aşyluy ministrlıktı Şahaŋ basqarǧan jetpısınşı jyldardyŋ ülesınde edı.
Būl jyldary qairatker Esenovtıŋ ataǧy respublika şeŋberınen şyǧyp, odaqqa keŋınen tanymal bola bastaǧan edı. Mäskeude ony yqpaldy ministrlermen qatar, Keŋes Odaǧyndaǧy eŋ bedeldı qūrylym – KSRO Memlekettık josparlau komitetınıŋ (Gosplan) töraǧasy N.K.Baibakov ta aşyq qoldady. Ükımet basşysy A.N.Kosyginnıŋ orynbasary qyzmetın qosa atqarǧan Nikolai Konstantinovich kez kelgen odaqtas respublika basşylary qas-qabaǧyna qaraityn, Keŋes Odaǧyndaǧy eŋ bedeldı memlekettık tūlǧalardyŋ bırı atandy.
Ökınışke orai, odaq basşylarynyŋ tılın oŋai tapqan Esenovtıŋ eldegı bastamasy zor qiyndyqpen, biurokratiialyq kedergılermen, tek mäskeulık dostarynyŋ qoldauymen ǧana jüzege asyryldy. Būl turaly şyndyqtyŋ tekemetın tılıp aitatyn professor, geologiia-mineralogiia ǧylymdarynyŋ doktory Säduaqas Qūrmanov: «ekınşı ret ministrdıŋ ornyna kelgen Şahaŋ būrynǧydai qūlaş sermei almady. Joǧarydan qataŋ baqylau, tömennen sypsyŋdaǧan ösek-aiaŋdar Şahaŋa qatty äser ettı. Şahaŋa terıs niettegı adamdar orynbasar etıp qoiylyp, qarsy baǧyttalǧan äreketter jasalyp ta jürdı. Şahaŋa oŋ niettegı qyzmetkerlerdı sebepsız aiyptau, qudalau, qyzmetten quu siiaqty jaǧdailar da oryn aldy. Sol jazalanǧandardyŋ bıreuı men edım. Jäne bosatu būiryǧyna Şahaŋnyŋ özıne qol qoidyruǧa mäjbür ettı», - dep aşy da bolsa aqiqatqa negızdelgen zaman şyndyǧynyŋ bet perdesın aşyp körsetedı jäne özınıŋ qyzmetten bosatyluynan görı qūrt-qūmyrsqa, baqa-şaiandarǧa qor bolǧan talantty tūlǧanyŋ taǧdyryna köbırek jany aşidy.
Būl joly partokrattar äbden älsıregen arystandy talauǧa bar küşterın jūmyldyrady. Onyŋ qyzmetınen eş kınärat tappaǧan soŋ, kündelıktı tūrmys-tırşılıgın baqylauǧa alyp, qyzmetkerlerı, kömekşılerı, tıptı jürgızuşılerıne deiın tiıstı oryndarǧa şaqyryp, tergeu, tekseru, beijosyq äreketter men qorqytyp-ürkıtudıŋ nebır qitūrqy täsılderı paidalanylady. Is qozǧauǧa ılık bolatyn zäredei qylmys tappasa da, ol 1978 jyldyŋ basynda Ortalyq komitetke şaqyrylyp, bırjolata qyzmetınen bosatylady.
Būl tarihşylar men saiasattanuşylar «toqyrau» dep at qoiyp, aidar taqqan keŋes zamanynyŋ äbden bojyrap, bodausyz ketken, borkemık tartqan kezeŋı edı. Otyzynşy jyldardaǧydai jazyqsyz jandy sotsyz atyp tastaityn, eluınşı jyldardaǧydai zaŋdy belşesınen basyp, ūzaq merzımge jer audaratyn soraqy dästürler kelmeske ketken bolatyn. Bıraq aram niettı jandar qaşan da adamdy qorlaudyŋ, jazalaudyŋ jymysqy, jytqyr täsılderın oilap tabudan şarşamaityn körınedı. Būl joly da solai boldy.
Ortalyq komitet geologiia-mineralogiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, akademik, Lenindık jäne Memlekettık syilyqtardyŋ laureaty Şahmardan Esenovke Almatydan bırjolata ketudı, tötesınen aitqanda, jer audarudy talap etedı. Osylaişa, älem tanyǧan akademik Balqaştan 150 şaqyrym qaşyqtaǧy qu medien dalada ornalasqan şaǧyn geologiialyq ekspedisiiaǧa jıberıledı. Ol Balqaşqa attanyp ketken künı Almatyda «akademik Esenov özıne özı qol salypty» degen qaueset būrq ete tüsedı. Būl adamdy tırıdei öltırudıŋ eŋ sūmpaiy türı edı.
Qaşanda qiyndyqqa qasqaia qarsy tūratyn qaisar ruhty qazaq ölmedı. Jazy mi qainatar ystyq, qysy süiekten öter yzǧarly ölkede bır jyldan astam uaqyt qyzmet ıstedı. Bıraq on jylǧa juyq üzdıksız qudalau qateptı qara nardai azamattyŋ jüregıne syzat, asqazanyna jara salyp ülgergen edı.
Keŋes Odaǧynda jappai partiialyq baqylau ornyqsa da Ǧylym akademiiasy men joǧary oqu oryndary jüiesınde orta jäne tömengı deŋgeidegı qyzmetterge konkurs jariialanyp, sala mamandary sailanyp qoiylatyn dästür saqtaldy. Rektor, prorektor, dekandar taǧaiyndalsa da, dosent, professor, kafedra meŋgeruşılerınıŋ qyzmetıne vakansiia bolǧanda ümıtkerler konkurs arqyly ırıkteletın.
Qazaq politehnika instituty 1979 jyly paidaly qazbalardy ızdeu men barlaudyŋ metodikasy kafedrasynyŋ meŋgeruşılıgıne konkurs jariialaidy. Ekspedisiiada jürgen şäkırtterınen būl habardy estıgen Şahaŋ köp dabyra jasamai, tiıstı qūjattaryn resımdep, institutqa jıberedı. Ejelden akademikke degen nietı tüzu institut rektory Äbdıǧappar Äşımbaev ta, konkurstyq komissiia müşelerı de qiyn künderde köŋılıne demeu bolsyn dep, onsyz da bäigeden şappai kelıp tūrǧan Şahaŋdy kafedra meŋgeruşılıgıne qabyldaidy.
Ataǧy jer jarǧan ǧalymnyŋ özı bılım alǧan oqu ornyna keluı ondaǧy professorlar men studentter qauymyn serpıltıp tastaidy. Sol kezde institutta kafedra meŋgeruşısı bolyp qyzmet atqarǧan belgılı filosof, akademik Dosmūhamed Kışıbekov qoǧamdyq jūmys retınde instituttyŋ «İnjener kadrlary üşın» atty şaǧyn tirajdy gazettıŋ redaktory qyzmetın qosa atqarǧan eken. Sol bır japyraqtai gazetke D.Kışıbekov «Bızdıŋ tülekterımız endı bızge ūstaz» atty şaǧyn habarlama bastyryp, onda institutqa keiıngı kezde qyzmetke tūrǧan ūstazdar qatarynda ataq-därejelerın tügel sanamalai kele Şahmardan Esenovtıŋ de esımın ataidy.
Özı instituttyŋ ışınde ǧana taraityn gazet. Kioskıge tüspeidı, jazylu katalogyna engızılmegen, tūtamdai ǧana tirajy bar. Şaǧyn ǧana habarlama. Işınde eşqandai maqtau, marapattau joq. Tek faktılerdıŋ konstatasiiasy. Mūnda tūrǧan ne bar?!
«Baqsam, baqa eken» degendei, päle ızdegen adam būdan da kınärat tabatyn körınedı.
Habarlama gazetke şyqqan künnıŋ erteŋınde eşbır artyq-kemı joq, institut rektory, partkom hatşysy jäne gazet redaktory Ortalyq komitetke şaqyrylady. Onyŋ ǧylym jäne joǧary oqu oryndary bölımınıŋ meŋgeruşısı S.Jandosov üşeuın «Maqalany qalai bastyŋdar, kımmen aqyldastyŋdar?» dep tergeudıŋ astyna alady.
Özı Ūly Otan soǧysynyŋ ardagerı, eşqaşan aryna daq tüspegen kommunist, qaşan körseŋ de sabyrly, salmaqty qalpynan ainymaityn Dosaǧaŋ maqalany ūlty orys institut oqytuşysy jazǧanyn, özı bastyrǧanyn, onda körsetılgen Ş.Esenovtıŋ doktor, professor, akademik, laureat ekendıgı tüp-tügeldei ras ekendıgın ret-retımen aityp şyǧady.
Q.İ.Sätbaev atyndaǧy Qazaq Ūlttyq tehnikalyq universitetınıŋ ken oryndaryn ızdestıru jäne barlau kafedrasy
Osy oqiǧadan keiın akademik Esenovtıŋ kafedra meŋgeruşılıgınen bosatylǧanyn oqyrmanǧa aitpasaq ta tüsınıktı bolar deimın. Bıraq būl SOKP siiaqty juannyŋ jıŋışkerıp, Qazaqstannyŋ Kompartiiasy siiaqty jıŋışkenıŋ üzıluge taqaǧan kezı edı. Sondyqtan araǧa jyl salyp akademik Esenov ärıptesterınıŋ qoldauymen kafedra meŋgeruşılıgıne qaityp oralady. Özı qaşanda qūrmettep, qadırlep ötken ūstazdyq qyzmetın ömırınıŋ soŋyna deiın adal atqardy. Ondaǧan ǧylym doktorlaryn, jüzdegen kandidattardy, myŋdaǧan şäkırtterdı tärbieledı.
Şahmardan Esenov ömırınıŋ soŋy şuaqty boldy.
Bilık basyna Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev kelgen soŋ ol qaitadan qoǧamdyq-saiasi ömırge belsene aralasa bastady. Ärıptesterı akademiktı 1990 jyly 12-sailanǧan Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesıne Ǧylym akademiiasynan deputat etıp sailady.
Deputat Esenov 1991 jyly 16 jeltoqsanda «Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık täuelsızdıgı turaly» Konstitusiialyq Zaŋynyŋ qabyldanuyna da öz ülesın qosty. Täuelsız elımızdıŋ jaŋa atauy, Memlekettık Tuy, Eltaŋbasy, Änūranyn bekıtudıŋ basy-qasynda boldy.
Ş.Esenov 1-şı şaqyrylǧan QR Joǧarǧy Keŋesınıŋ deputaty
Ömırınıŋ soŋǧy kezeŋınde onyŋ densaulyǧy jiı syr bere bastady. Qanşa myqty bolsa da, ūzaqqa sozylǧan üzdıksız quǧyn-sürgın onyŋ janyna ǧana emes, jüregıne de aiyqpas jara salyp ülgergen edı. Qaisar ruhty qairatker tūlǧa, tamaşa ǧalym Şahmardan Esenov 1994 jyldyŋ 23 tamyzynda dünie saldy.
Onyŋ qazasyna orai Memleket basşysy N.Nazarbaev bastaǧan el aǧalary qol qoiǧan qazanama şyqty. Elbasy tapsyrmasymen esımı Aqtau politehnika institutyna berılıp, 2007 jyly 80 jyldyq mereitoiy respublika kölemınde keŋınen atap ötıldı.
«Aitpasa sözdıŋ atasy öledı» demekşı, ūltymyzdyŋ osyndai ūly azamattarynyŋ jazyqsyz japa şeguı bügınde bız asyra maqtaudy ädetke ainaldyrǧan respublikanyŋ sol kezdegı basşysy D.A.Qonaevtyŋ köz aldynda, eger turasyn aitar bolsaq, tıkelei qatysuymen jüzege asty. Ökınıştı-aq.
Şahmardan aǧamyz mändı, maǧynaly ömır sürdı. Soŋyna mol ǧylymi mūra, qazaqtardyŋ älı talai buyny maqtanyşpen aita jüretın önegelı ısterın qaldyrdy. Kämila jeŋgemızben otbasylyq ömırdıŋ de qyzyǧyn körıp, ata-baba amanatyna sai adal ūrpaq tärbieledı.
Ş.Esenov otbasymen bırge
Uaqyt ötedı. Zaman özgeredı. Ūrpaq almasady. Tarih bärın elep-ekşep öz ornyna qoiady. Halqyna şynaiy eŋbek sıŋırgen qairatkerlerdıŋ esımı ǧana el jadynda mäŋgılık saqtalmaq. Sondai nar tūlǧanyŋ bırı ärı bıregeiı Şahmardan Esenov dep bılemın.
Aǧaiyndy Jorabek jäne Bababek Esenovter
El auzynda Jorabek Esenūly turaly saqtalǧan äŋgımeler öte köp.
Ol boiy ekı metrge juyq, alpamsadai alyp denelı, alapat küş-quattyŋ adamy bolypty. Şau tartqan kezınde tüsken suretterınıŋ özınen-aq onyŋ orasan qairattyŋ iesı, aibyndy azamat bolǧanyn aiqyn aŋǧarasyŋ. Ekı zamanda da serılıgınen jazbai, elıne erkın-aq erkelegen eken. Jäne onysyn halqy kötere de bılgen.
Jökeŋ jas kezınde bır asqan baidyŋ Aqkenje degen sūlu qyzymen söz bailasyp jüredı. Qyzynyŋ qarsylyǧyna qaramastan äkesı bır-aq künde Aqkenjenı özındei bır baidyŋ balasyna ūzatyp jıberedı. Mūny esti salysymen Jorabek qasyna ergen senımdı joldastarymen tapai taltüste toily auylǧa kelıp, jūrttyŋ közın baqyraityp qoiyp, Aqkenjenı özı jetelep äkelgen aqboz atqa mıngızıp alyp ketken eken. Keter aldynda ürpiısken jūrttyŋ közınşe Aqkenjeden «Maǧan küieuge şyǧuǧa yqtiiarsyŋ ba?», - dep üş qaiyra sūrapty. Jūrttyŋ bärı estitın jauap alǧan soŋ: «Sen endı Qūdai aldynda da, zaŋ aldynda da menıŋ taŋdap süigen jarymsyŋ. Būǧan moiynsynbaǧan adamnyŋ jazasyn osy ekeuı beretın bolady», - dep Aqkenje sūludy aq kümıspen äbzeldengen säigülıkke jalǧyz alaqanyna salyp-aq mıngızgen boiy attanyp ketıptı. Qanşa tentek bolsa da ädepten de, ädetten de ozbaǧan, jolynan jyǧylmaǧan batyr qaiynatasyna qarata: «Aşuyŋyz tarqaǧan soŋ qalyŋmaldy Esen qūdaŋyzdan alarsyz» dep basyn iiudı de ūmytpaǧan eken deidı el auzyndaǧy äŋgımede.
Jorabek atamyz Aqkenje sūludan bır ūl, bır qyz körıptı. Qyzy Saqypjamal kezınde Türkıstan ASSR Joǧary Sotynyŋ töraǧasy, Işkı ıster halyq komissary (ministrı), al 1925 jyly Qazaq ASSR Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ hatşysy qyzmetın atqaryp, keiın repressiiaǧa ūşyraǧan Syr elınıŋ qairatker azamaty Begaidar Jantöreūly Aralbaevqa tūrmysqa şyǧady.
Qaşanda qoly aşyq, märt Jorabek Saqypjamaldy ūzatqanda as ta tök toi jasap, küieu balasyna bäigenıŋ aldyn bermegen Toryqasqa säigülıgın syilaǧan eken.
Syr elı söz qadırın erekşe bıledı jäne tauyp aitylǧan sözdı jadynda jaqsy saqtaidy. El ışınde «Jökeŋ aitypty» degen tapqyr söz, quaqy qaljyŋ, aşy äjua köp-aq.
Mäselen, qonaqbai ruynan şyqqan, el-jūrtty äbden yǧyr qylǧan äumeserleu şolaq belsendı halyqqa tynyştyq bermei, kün saiyn qoqaŋdai beredı eken. Jazyqsyz japa şekken sondai jandardyŋ bırı ädıldık ızdep Jökeŋe kelıptı. Jökeŋ salǧan boida älgı belsendınıŋ keŋsesıne kırıp kelıp, düiım jūrttyŋ közınşe:
– Äi, qonaqbai! Sen bügınge deiın qonaqbai edıŋ, ol ortasynda bır noqaty bar täp-täuır esım edı. Endıgı jerde halyqqa jasaǧan myna qysastyǧyŋdy qoimasaŋ tas töbeŋnen bır ūryp, bır noqatyŋdy ekeu qylamyn. Sonda nege ainalatynyŋdy eskışe bıletın äkeŋnen sūrap al, – degen eken. Abyroiy airandai tögılerın sezgen älgı baiǧūs Jökeŋnen keşırım sūrap, at-şapan aiybyn tartypty.
Jorabek aǧamyz qynnan şyqqan qyryq beske kelgen 1923 jyly Şäripa atty sūluǧa üilenedı. Odan 1924 jyly Şahzada, al 1927 jyly Şahmardan atty ūl düniege keledı.
Şahmardan anasy Şäripa apaimen bırge
Aǧaiyndy Esenovter mektepke qatar barady, tıptı ekeuı de jas aiyrmasyna qaramai äuelı bır synypta oqysa kerek. Mūǧalımderdıŋ ūsynysymen aǧasy Şahzada Jorabekov, al Şahmardan atasynyŋ atymen Esenov bolyp jazylady. Tamaşa azamat bolyp ösken Şahzada Ūly Otan soǧysynda erlıkpen qaza tabady.
Barlyq resmi qūjattarda Şahmardan Esenovtıŋ tuǧan künı 1927 jyldyŋ 5 tamyzy, al ol oqyǧan Qyzylorda peduchilişesındegı derekterde onyŋ tuǧan jyly 1926 jyl dep körsetılgen. Sondyqtan ony mektepke alty jasynan beru üşın äuelgıde tuǧan jylyn 1926 jyl dep körsetıp, keiın bastapqy qalpyna keltırgen siiaqty (Qyzylorda oblystyq arhivı, 377-qor, 2-tızım, 22-ıs).
Şahmardan Esenov 6-synyp oquşysy (oŋnan solǧa qarai ekınşı)
Mıne, osylaişa, Şahmardan Esenov äuelı 1941 jyly Şielıdegı 7 synyptyq ortalau mekteptı, al 1944 jyly Qyzylorda pedagogika uchilişesın üzdık bıtırıp, sol jyly Qazaq tau-ken institutyna tüsedı. Zerdelı, zerek jas institutty «paidaly qazbalar kenderınıŋ geologiiasy men barlauy» mamandyǧy boiynşa 1949 jyly bıtırıp, memlekettık emtihan komissiiasynyŋ 1949 jylǧy 4 mausymdaǧy şeşımı boiynşa özı armandaǧan «tau injener-geology» mamandyǧyna ie bolady.
Şahmardan Esenov – Qazaq tau-ken institutynyŋ studentı
Şahaŋ mektepte oqyp jürgen şaǧynda da öleŋ-jyrǧa, ädebietke öte äues bolypty. Özı tehnikalyq oqu ornynda oqysa da Syr elınen şyqqan aqyn-jazuşylarǧa jaqyn jürıptı. Solardyŋ bırı zamanynda ataǧy aspandap tūrǧan arqaly aqyn Äbdılda Täjıbaev edı.
Äbdılda aǧamyz özınıŋ estelıgınde Şahmardan student kezınde oǧan äkesı Jorabektı äkep tanystyrǧanyn aitady. Bır-bırın syrtynan jaqsy bıletın qos arys būl tanystyqqa bek quanyp, bırden şüiırkelese äŋgımege kırısken. Sol künı Äbekeŋnıŋ üiıne mäskeulık aqyn, audarmaşy Mihail Lukonin kele qalady. Basynda auyl adamyna tän olpy-solpy kiıngen qarapaiym qazaqtyŋ şalyna şekesınen qaraǧan mäskeulık aqyn Jorekeŋ söilep kep bergende, auzyn aşyp, közın jūmyp, onyŋ orystyŋ tılın osynşama tereŋ bıletınıne taŋ-tamaşa qalady. Sol kezde Äbekeŋ aǧasynyŋ «Evgenii Onegindı» jatqa aitatynyn da maqtanyşpen jetkızedı. Mäskeulık qonaqtyŋ būǧan senımsızdıkpen qarap otyrǧanyn sezıp qalǧan qariia jarty saǧat boiy «Evgenii Onegindı» mänerıne keltıre jatqa soǧady.
Būl oqiǧa Jorabek aǧamyzdyŋ qaitys boluynan 2-3 jyl būryn, şamamen 1947-1948 jyldary oryn alsa kerek.
Şahaŋnyŋ ata-tegı, äkesınıŋ batyrlyǧy, serılıgı, şeşendıgı, bılımdarlyǧy, orysşa sauatynyŋ keremettılıgı turaly derekterdı tolyq keltırıp otyrǧan sebebımız, onyŋ uyzynan jaryp tuǧan, «äke körıp oq jonǧan» tektı atanyŋ ūlany ekendıgıne oqyrman nazaryn audaru.
«Ūiada ne körseŋ, ūşqanda sony ılersıŋ» deidı halyq danalyǧy. Şahaŋ – dala qyranynyŋ ūiasynda tärbielenıp, qyranşa tärbie alǧan jan. Bükıl tür-tūlǧasy, bolmys-bıtımımen äkesınıŋ auzynan tüsıp qalǧandai ol ömır boiy äkesın maqtan etıp öttı jäne Jökeŋ de maqtaudyŋ qandaiyna bolmasyn tatityn, ǧapyl düniede aitqany bolyp, atqany tigen airyqşa tūlǧa edı. Jorabek aǧamyz jalǧyz ūlynyŋ institut bıtırıp, ülken bılım ordasynan tülep ūşqanyn, atalaryna myŋdaǧan jyldar boiy qūtty meken bolǧan Arqaǧa babalar bailyǧyn ızdep qyzmetke attanǧanyn öz közımen körıp, 1950 jyly dünie saldy.
Sonymen, Şahmardan Jorabekūly Esenov oquyn bıtırgen soŋ 1949 jyly Jezqazǧan geologiialyq-barlau ekspedisiiasyna äuelı qatardaǧy geolog, keiın aǧa geolog bolyp qyzmetın bastap ketedı. Äuelgıde ekı tılge bırdei aǧyp tūrǧan, dala körgen, qala tärbiesın alǧan, student kezınde-aq ǧylymǧa degen beiımın körsete bılgen ony ūstazdary aspiranturaǧa qaluǧa ügıttegen. Bıraq sol jyldary studentterge därıs oqyp, kezdesu ötkızgen, tıptı memlekettık qabyldau emtihanyna töraǧalyq jasaǧan qazaqtyŋ ūly ǧalymy Qanyş İmantaiūly Sätbaev bolaşaqta qazaq jerınıŋ mol bailyǧyn igeru üşın töŋıregıne talantty jastardy jinai bastaǧan. Qyran qazaqtyŋ qyraǧy közı bolaiyn degen tastülek Şahmardanǧa da tüsedı.
Ş.Esenov Jezqazǧan rudnikterınıŋ bırınde
Şahmardan Jezqazǧanǧa bır ketkennen mol ketıp, tabany kürektei on bır jylyn ötkızedı. Qatardaǧy geologtan sol kezdegı Keŋes Odaǧyndaǧy eŋ ülken barlau mekemesı – Jezqazǧan geologiialyq barlau ekspedisiiasynyŋ bas geology ärı bas injenerı därejesıne deiın köterıledı.
Şahaŋ Arqada ötkızgen 11 jylyn käsıbi maqsatqa paidalana bıldı. Ūstazy Q.Sätbaev jürgen soqtyqpaly soqpaqtarmen jürıp otyryp, azynaǧan suyǧy men aŋyzaq jelı qatar jüretın Ūlytau-Jezqazǧan aimaǧyn tügel aralap şyqty. Däl osy kezeŋde ol Qanyş İmantaiūlynyŋ aqyl-keŋesımen Ülken Jezqazǧan ken oryndary jüiesınıŋ keŋ auqymdaǧy geologiialyq kartasyn jasap, onyŋ qory aldyn ala boljamdanǧan nūsqadan 3-4 ese köp ekendıgın däleldeidı. Ol ekspedisiiadaǧy asa qat bolyp esepteletın quatty ken būrǧylau agregattarynyŋ sanyn 5 esege arttyryp, olardy 100-ge deiın jetkızdı. Ūstazymen aqyldasa otyryp, Jezqazǧan ken tobyndaǧy İtauyz, Saryoba, Qaraşoşaq, Qypşaqpai, Airanbai, Taldybūlaq, Jartas atty ken oryndaryn aşyp, olardyŋ qoryn anyqtaidy.
Jezqazǧanda jürgızılgen jüielı zertteulerdıŋ nätijesınde mystan basqa, marganes, nikel, kobalt, sirek kezdesetın radusit-asbest pen kögıldır asbest ken oryndaryn aşady.
Metallurgiiany damytu üşın ken ǧana emes, asa ülken su qory da qajet. Jas geolog Ş.Esenov Jezqazǧan siiaqty auyz suy tapşy ölkeden asa ülken jerasty su qory bar Janai jäne Aidos su kenderın tauyp, ony paidalanuǧa bergızedı. Būl Jezqazǧannyŋ öndırıstık qajettıgın ǧana emes, halyqtyŋ taza suǧa degen tūrmystyq mūqtajdyǧyn da molynan ötep, köp qabatty üilerge deiın su jetkızuge mümkındık tuǧyzady.
Saryarqanyŋ qaq törınde onyŋ ystyǧy men suyǧyna bırdei töze jürıp, bırınen soŋ bırı jaŋa ken oryndaryn aşyp, ony öndırıstık maqsatta igeruge jol aşqan geolog-injenerdıŋ eŋbegı odaqtyq jäne respublikalyq basşylardyŋ nazaryna ılıge bastaidy. Osylaişa ol 1960 jyly nebärı 33 jasynda ministrdıŋ orynbasary, al arada jyl ötpei jatyp Qazaqstannyŋ geologiia jäne jer qoinauyn qorǧau ministrı bolyp taǧaiyndalady.
Qazır jas ministrlermen eşkımdı taŋdandyra almaisyŋ, al keŋestık zaman üşın būl sensasiialyq taǧaiyndau bolatyn.
Jer kölemı jaǧynan Odaqtaǧy ekınşı respublika sanalatyn Qazaqstan üşın Geologiia el bolaşaǧyn aiqyndaityn jetekşı ministrlık bolyp sanaldy.
Şahaŋ jaŋa qyzmetıne jas ta bolsa mol täjıribe jinaqtap keldı. Būl kezderı Ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı ärı Geologiia ǧylymdary institutynyŋ direktory qyzmetın qosa qatar atqaryp otyrǧan tälımger ūstazy Qanyş İmantaiūly Sätbaevtyŋ keŋesımen özı äbden jetık bıletın paidaly qazbalar ken oryndaryn ızdeu men barlaudyŋ metodikasy taqyrybyna arnalǧan kandidattyq dissertasiiasyn sättı qorǧap şyǧyp, 1962 jyly avtorlar tobymen bırge Jezqazǧandaǧy köp jylǧy ızdenısterınıŋ nätijesı ıspettes «Geologiia i metallogeniia Bolşogo Djezkazgana» atty ırgelı eŋbegın jaryqqa şyǧarady. Däl osy eŋbek Şahmardan Esenovtıŋ bolaşaqta geologiia-mineralogiia ǧylymynda olja jasar mol mümkındıgı bar ǧalym ekendıgın keŋınen tanytty.
Ministrdıŋ qyzmetı adamǧa ǧylymmen şyndap ainalysuǧa mümkındık bere qoimaidy. Mūndaida tek ekınıŋ bırın ǧana taŋdauǧa tura keledı.
Sondyqtan alǧaşqy kezde ol doktorlyq dissertasiiasyn keiınge ysyryp qoiyp, Qazaqstannyŋ är qiyryndaǧy ken oryndaryn igeruge erekşe nazar audarady. Ǧylym men öndırıstı, geologiia ǧylymyndaǧy innovasiialyq baǧyt sanalatyn geofizikany damytudy qolǧa alyp, Bükılodaqtyq barlau geofizikasy institutynyŋ Qazaq filialyn aştyrady.
Ş.Esenov Maŋǧystau tübegındegı mūnai kenderın igeruge batyl kırısedı. Onyŋ basşylyǧymen bügınge deiın Qazaqstan ekonomikasyna ülken üles qosyp kele jatqan Özen, Jetıbai, Qarajambas, Qalamqas mūnai kenderı aşylyp, ony igerudıŋ alǧyşarttary jasalady. Köneköz geologtar onyŋ osy kezde Qazaqstan men Odaqtyŋ aituly ǧalymdary men mamandaryn şaqyryp, ǧylymi keŋestı Jetıbai men Özen kenışınıŋ basynda ötkızgenın jyr ǧyp aitady. Maŋǧystau mūnaiy turaly äŋgıme qozǧalǧanda onyŋ erlıkpen bara-bar baǧalanyp, el auzynda älı künge deiın aŋyzdai aitylyp jürgen myna bır eŋbegın erekşe atap ötken jön dep esepteimın.
Ş.Esenov Maŋǧystau oblysynda
Keŋes Odaǧyn kolhozşy Nikita Hruşev basqarǧan jyldary ol oiyna kelgenın ıstep, bır respublikanyŋ jerın ekınşısıne balyq ülestırgendei taratuǧa kırısedı.
Sondai jaǧdai 1962 jyly ejelden maily qiian atanǧan mūnaily tübek – Maŋǧystaudyŋ da moinyna tüse jazdady. Taǧy sol N.Hruşev Maŋǧystau tübegın mūnai öndırudegı täjıribesı mol Türıkmenstanǧa beru jönınde mäsele qoiady. Arnaiy otyrysta Qazaqstan pozisiiasyn qoldap şyǧu üşın Mäskeuge älı betı qaityp, tauy şaǧylyp körmegen, alǧan betınen qaitpaityn jas ministr Şahmardan Esenov jıberıledı.
Ol N.Hruşev töraǧalyq etken jiynda Maŋǧystau mūnaiyn igeruge Qazaqstannyŋ äleuetı de, täjıribesı de, kadrlary da molynan jetetındıgın naqty faktıler men sifrlar jäne ǧylymi tūjyrymdarmen däleldep şyǧady.
Osy otyrysta jas qazaq ministrınıŋ pozisiiasyn sol kezdegı odaqtyq geologiianyŋ dualy auyzdarynyŋ bırı, KSRO Geologiia ministrı akademik A.V.Sidorenko aşyq qoldaidy. Qyrqynşy jyldary KSRO Ǧylym akademiiasy Türıkmen filialyna qarasty Tau-ken institutyn basqaryp, sol eldıŋ jai-japsaryn jaqsy bıletın akademik-ministrdıŋ būl sözınen keiın qazaq ministrınıŋ pozisiiasyn KSRO Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy A.N.Kosygin de jaqtap şyǧady. Osylaişa, Ş.Esenov Lenin töraǧalyq etken 1920 jylǧy jiynda qazaq jerınıŋ şekarasyn aiqyndap bergen Alaş ardagerı Älımhan Ermekovtıŋ erlıgın qaitalap, orda būzar otyzynda qazaq jerınıŋ tūtastyǧyn qaisarlyqpen qorǧap qalady.
Şahmardan Esenovtıŋ Maŋǧystau taǧdyryna bailanysty körsetken däl osy erlıgın öz estelıkterınde akademik Sūltan Sartaev pen akademik Äbdırahman Nūrlybaevtar jäne tau-ken salasynyŋ ardagerı, tehnika ǧylymdarynyŋ doktory İbragim Baimūratūly Edılbaev ta rastaidy.
Akademik Sartaev būl faktını Almatyǧa kelgen saparynda Bas hatşy Brejnevtıŋ kömekşısı bolǧan Fediukin aitqanyn alǧa tartady.
Maŋǧystau «qoldy» bola jazdaǧannan keiın ministr Esenov Qazaqstanda mūnai kadrlaryn daiarlau ısın myqtap qolǧa alady. Atyraudaǧy Qazaq geologiialyq barlau ǧylymi-zertteu institutynyŋ jūmysyn jandandyrady. Qazaq politehnikalyq institutyndaǧy mūnai fakultetıne student qabyldau kölemın dereu arttyryp, olardyŋ sanyn 250-ge deiın jetkızedı, būǧan qosymşa daiyndau bölımıne 100 tyŋdauşy qosa qabyldatady. Reseidegı Mäskeu, Ufa, Orynbordaǧy mūnaişylar daiarlaityn joǧary oqu oryndarynan qosymşa mamandar şaqyrady. Mūnyŋ bärı 60-70-jyldary Qazaqstanda mūnaişylardyŋ jaŋa generasiiasyn qalyptastyruǧa berık negız jasady.
Jalpy, Ş.Esenovtıŋ respublika geologiia salasyn bırden ūrşyqtai üiırıp äketuınıŋ ekı sebebı boldy. Bırınşıden, ol Odaq boiynşa Leningrad tau-ken institutynan keiıngı ekınşı bedeldı joǧary oqu orny sanalatyn Qazaq tau-ken institutyn tämamdady. Esenov bılım alǧan kezde däl osy institutta Q.İ.Sätbaevtan basqa esımı bükıl Keŋes Odaǧyna äigılı E.Şlygin, İ.Bok, G.Medoev, N.Sergiev siiaqty ǧylymdy öndırıspen ūştastyra bılgen myqty ūstazdar sabaq berdı. Ekınşıden, ol 11 jyl uaqytyn Jezqazǧan geologiialyq barlau ekspedisiiasynda ötkızıp, geologiianyŋ büge-şıgesıne deiın äbden meŋgergen käsıbi şyŋdalu mektebınen ötıp, bılıktı tau-ken injenerı retınde qalyptasty. Ol qyzmet ıstegen ekspedisiia qūramynda tısqaqqan injenerler men täjıribelı geologtar jetıp artylatyn.
Eger Esenov ömırbaianynyŋ däl osy kezeŋıne mūqiiat üŋılsek, onyŋ belgılı därejede ūstazy Q.İ.Sätbaev salǧan soqpaqpen jürgendıgın aiqyn aŋǧaramyz. Qanyş İmantaiūly jiyrma jyl boiy Jezqazǧan-Ūlytau atyrabyn tügel şarlap ötken soŋ ǧana ǧylymǧa kelgen bolatyn.
Qaz SSR Ǧylym Akademiiasynyŋ jyljymaly sessiiasy, Jezqazǧan qalasy. Soldan oŋǧa qarai: O.Baiqoŋyrov, Q.Sätbaev, ministr Ş.Esenov jäne E.Buketov
Esenov siiaqty orys ädebi tılın erkın meŋgerıp, kez kelgen auditoriiada eşbır müdırıssız kösıle de, şeşıle de söileitın, aqjarqyn mınezdı, batyr tūlǧaly, bügıngı tılmen aitqanda, harizmasy küştı ministr odaqtyq deŋgeidegı ärıptesterınıŋ nazaryna da bırden ılıgedı. Qanyş İmantaiūly Odaqtaǧy eŋ bai, eŋ bedeldı ministrlıktıŋ basşysy, özınıŋ ūzaq jyldar boiy syilas dosy bolǧan üş märte Sosialistık Eŋbek Erı KSRO Orta maşina jasau ministrı (aty jūpynylau körıngen būl ministrlık qyzyl imperiiadaǧy äskeri-öndırıstık keşendı basqaratyn eŋ azuly organ boldy) E.P.Slavskiimen tanystyrady. Qazaqstanǧa öte köp jaqsylyq jasaǧan Efim Pavlovichpen Şahmardannyŋ dostyǧy ömırınıŋ soŋyna deiın jalǧasty.
Şahaŋ būl jyldary SSSR Geologiia ministrı bolǧan ırı ǧalym, akademik Aleksandr Vasilevich Sidorenkomen de adal ärıptestıkke negızdelgen şynaiy dostyq qatynas ornatady.
Qazaqstandaǧy Geologiia ministrlıgı Şahaŋ osynda basşylyqqa keluden bes-aq jyl ǧana būryn 1956 jyly aşylǧan bolatyn. Būl kezde basqa odaqtas respublikalarda, onyŋ ışınde ǧylym-bılım, önerkäsıbı damyǧan Resei, Ukraina, Belorussiianyŋ özınde mūndai ministrlıkter älı aşylmaǧan edı.
Mūnyŋ ekı sebebı boldy. Bırınşıden, 1940-1950 jyldary Q.İ.Sätbaev bastaǧan ǧalymdardyŋ geologiia salasyndaǧy orasan zor tabystary jer qoinauy paidaly qazbalarǧa asa bai Qazaqstanǧa mamandardyŋ nazaryn audardy. Ekınşıden, taǧy da sol Qanyş İmantaiūlynyŋ arqasynda respublikada geolog mamandary men ǧylymdardyŋ jaŋa mektebı qalyptasyp, odaqtyq deŋgeide moiyndala bastaǧan kadrlyq korpus jasaldy.
Ministr Esenov ortalyq apparatpen alysqa barmaitynyn bırden tüsındı. Ol äuelı Qazaqstannyŋ geologiialyq perspektivasy joǧary öŋırlerınen 5 öŋırlık basqarma aşyp, bükıl geologiialyq barlau jūmystaryn sonda şoǧyrlandyrdy. Būǧan qosymşa mūnai-gaz, gidrogeologiia jäne geofizika salasy boiynşa respublikalyq deŋgeidegı üş mamandandyrylǧan käsıporyn aşyp, täjıribelık, öndırıstık stansalar jüiesın jasaidy. Öndırıs pen ǧylymdy ūştastyru baǧytynda Qazaq mineraldy şikızat institutyn (QazİMS), Qazaq geologiialyq barlau ǧylymi-zertteu instituty (QazNİGRİ) jäne Qazgeofizika ǧylymi-zertteu instituttary men köptegen täjıribelık laboratoriialar aşty.
Ministr Esenovtıŋ osyndai qajyrly häm jüielı eŋbegınıŋ nätijesınde bes jyl ışınde respublikamyzdyŋ türlı mekemelerınde bytyraŋqy qyzmet ısteitın 50 myŋǧa juyq mamandar bır ministrlıkten basqarylatyn ortaq jüiege bırıktırılıp, myqty materialdyq baza jasaldy. Däl osy jyldary salaǧa bölınetın qarjy da eselep artty.
Keiın alpysynşy jyldardyŋ ortasynda özge de odaqtas respublikalarda geologiia ministrlıkterı aşyla bastaǧan kezde olardyŋ basşylary üirenu üşın Qazaqstanǧa keletın boldy. Osylaişa, geologiialyq qyzmet salasynda jüzdegen jyl artta qalyp qoiǧan Qazaqstan Q.İ.Sätbaev pen onyŋ talantty şäkırtı Ş.Esenovtıŋ arqasynda Odaq boiynşa suyrylyp alǧa şyqty. Jas ministrdıŋ jüielı eŋbegı basşylyq tarapynan eskerusız qalǧan joq, ol 1965 jyly Qazaqstan Ministrler Keŋesı Töraǧasynyŋ orynbasary qyzmetıne joǧarylatyldy. Jaŋa qyzmetınde ol geologiiaǧa ǧana emes, onyŋ tapqan jaŋalyqtaryn tıkelei öndırıstık maqsatqa jaratumen ainalysatyn auyr önerkäsıp salasyna da basşylyq jasai bastady.
Ş.Esenovtı Qazaq SSR Ministrler Keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary qyzmetıne taǧaiyndau turaly jarlyq
Şahaŋnyŋ būl kezdegı qyzmetı men ärıptesterı aldyndaǧy bedelı jönınde 10 jyl RSFSR Geologiia ministrınıŋ jäne 11 jyl KSRO Geologiia ministrınıŋ bırınşı orynbasary bolǧan, KSRO Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty B.M.Zubarev: «Nesmotria na to, chto ia byl starşe po vozrastu, dlitelnoe vremia rabotal pervym zamestitelem ministra geologii SSSR, ia u nego uchilsia, polzovalsia sovetami. V Moskve i v drugih kraiah Soiuza u nego byl şirokii krug znakomyh, druzei, kolleg, tovarişei. Vse oni s bolşim uvajeniem, ia by skazal s liuboviu, otnosilis k nemu», dep jazady. Aǧynan jaryla söilegen geologiia ardagerınıŋ būl sözıne bırdeŋenı alyp-qosudyŋ özı artyq.
Ol Ükımet töraǧasynyŋ orynbasary retındegı bır kezderı özı janyn sala qorǧaǧan Maŋǧystau mūnaiyn öndırıstık negızde igeruge erekşe män beredı. Tıptı 1966 jyly «Tektonika i neftegazonosnost Mangyşlaka» atty monografiiasyn aiaqtaidy. Kezınde öz bastamasymen 1964 jyly qūrylǧan «Maŋǧystaumūnai» bırlestıgınıŋ jūmysyn ūdaiy baqylauynda ūstaidy. Būǧan qosymşa 1966 jyly «Jetıbai mūnai öndıru» basqarmasy qūrylady, 1964-1965 jyldary Teŋge, Tasbolat, Qaramandybas, Şyǧys Jetıbai mūnai-gaz ken oryndary aşylady.
Esenov bastamasymen 1965 jyly mamyr aiynda qazırgı Aqtau qalasynda mūnaişylardyŋ 1-şı Bükılodaqtyq ǧylymi-tehnikalyq konferensiiasy ötıp, oǧan osy salanyŋ Odaq boiynşa kıleŋ yǧai men syǧailary qatysady. Sol jyldyŋ 10 mausymynda Özen – Maŋǧystau – Maqat temırjolymen alǧaşqy ret Özen mūnaiy Atyrau mūnai aiyru zauytyna jıberıledı. Al 10 şılde künı Özen ken ornynan tūŋǧyş ret 1 million tonna mūnai öndırılıp, ūzyndyǧy 140 şaqyrym bolatyn Özen – Jetıbai – Aqtau mūnai qūbyry paidalanuǧa berıledı.
Maŋǧystau mūnaiyn meŋgerudegı osyndai orasan zor tabystary üşın bır top ǧalymdar jäne mūnaişylarmen bırge 39 jasar vise-premer Şahmardan Esenovke Keŋes Odaǧynyŋ eŋ märtebelı syilyǧy – tehnika salasyndaǧy Lenindık syilyq berıldı.
Lenindık syilyq qūjaty men tösbelgısı
Būl onyŋ mansabyndaǧy eŋ biık jetıstık ärı ūzaq jyldar boiy qudalaudyŋ basy bolatyn. Öitkenı, mūndai syilyq ǧylym kandidaty Ş.Esenovtı qoiyp, respublikanyŋ akademik basşysy D.Qonaevta joq edı. Ol ol ma, Lenindık syilyqty «syldyrmaq» dertımen qatty auyratyn Bas hatşy L.Brejnevtıŋ özı ömırınıŋ soŋyna qarai 1979 jyly äupırımdep jürıp äreŋ degende alǧan bolatyn. Sondyqtan ekı ortada söz tasyp, sypsyŋ qaqqan jaramsaqtar toby Qonaev pen Esenov arasyna syna qaǧa bastaidy.
Örkeniettı orta, ǧylymi qauym üşın mūnda tūrǧan eşqandai öreskeldık joq edı. Keŋes Odaǧynda geologiia ǧylymy men atom önerkäsıbı, qorǧanys önerkäsıbı, himiia men fizika salasyndaǧy el ekonomikasyna orasan zor paida äkeletın jaŋalyqtar aşylǧanda onyŋ avtorlarynyŋ jasyna qaramai-aq joǧaryŪqsas jaŋalyqtar
Qaz SSR ǦA prezidentı Ş.Esenov pen KSRO ǦA prezidentı M.Keldyş
Merekelık sessiiada KSRO Geologiia ministrı, KSRO Tüstı metallurgiia ministrı, KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ akademikterı, qazaqstandyq ministrler men ǧalymdar söz söilep, akademik Ş.Esenov basqarǧan Ǧylym akademiiasynyŋ jetıstıkterıne joǧary baǧa berdı. Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy D.A.Qonaev sessiia jūmysyna basynan aiaǧyna deiın qatysyp, Şahmardan Esenovtıŋ bedelı odaqtyŋ ministrler men akademikter arasynda qanşalyqty bel alyp bara jatqanyn öz közımen kördı.
Ūlttyq akademiiany örkendetudegı ülesı üşın Ş.Esenov osy joly KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ ūsynysymen Lenin ordenımen marapattaldy.
Qazaq Ǧylym akademiiasynyŋ mereitoiy odaq jäne respublika kölemınde keŋınen atalyp öttı jäne osyǧan orai köptegen qazaqstandyq ǧalymdar özderı ūzaq jyldar kütken laiyqty marapattarǧa ie boldy.
Osyndai ülken abyroi, bedelmen mereitoilyq sessiiany jarqyrata ötkızgen Şahmardan Esenovtı 1972 jyldyŋ 24 aqpanynda akademiianyŋ jalpy jinalysy jabyq dauyspen bırauyzdan jaŋa merzımge prezidenttıkke sailaidy.
Prezident Esenov geologiia, tau-ken, metallurgiia salasyna ǧana emes, qoǧamdyq ǧylymdardyŋ damuyna da erekşe män berdı. Onyŋ Odaq aldyndaǧy asa zor bedelınıŋ arqasynda Otyrardan şyqqan küllı mūsylman şyǧysynyŋ ūly filosofy äl-Farabidıŋ tuǧanyna 1100 jyldyǧyna arnalǧan halyqaralyq konferensiia Mäskeu men Baǧdattan keiın, ädettegıdei Taşkentte emes Almatyda öttı. Aqiqatyn aitar bolsaq, konferensiia ötken 1973 jyly S.M.Kirov atyn ielengen Qazaq Memlekettık universitetınde şyǧystanu fakultetı aşylmaǧan, al Akademiia qūramynda Şyǧystanu instituty älı qūrylmaǧan edı.
Äl-Farabidıŋ 1100 jyldyǧyna arnalǧan halyqaralyq konferensiia
Esenov Farabi toiyn ötkızuge erteden daiyndalyp, 1966 jyly Qazaqstanda farabitanu ǧylymynyŋ negızın saluşy ǧūlama ǧalym Aǧjan Maşanovtyŋ ūsynysymen farabitanu tobyn qūrǧan bolatyn. Būl topqa jetekşılık etudı qazaqtyŋ asa talantty filosof ǧalymy Aǧyn Hairollaūly Qasymjanovqa jüktep, tez arada äl-Farabi şyǧarmalaryn audarudy tapsyrady.
Būl turaly Aǧyn Hairollaūly: «Ş.Esenov treboval, chtoby my vhodili v kontakty s zarubejnymi farabievedami, dostavali, dobyvali rukopisi, teksty, privlekali k rabote vseh, kogo mojno, izvne v kachestve konsultantov, resenzentov i redaktorov», dep jazady.
Esenovtıŋ ūsynysymen qazaqstandyq farabitanuşylar eŋbegı Mäskeudıŋ «Voprosy filosofii», Kievtıŋ «Filosofskie dumki», Praganyŋ «Filosofski chasolie» jurnaldaryna şyǧady. Sol kezde mäskeulık ǧalymdardyŋ bırı Aǧyn Hairollaūlyna töbeden tüskendei: «Nelzia li pokazat vliianie russkoi kultury na al-Farabi», deptı… Mıne, bız şybyndap bas izegen mäskeulık filosoftardyŋ şynaiy syqpyty osyndai bolǧan.
Men ensiklopediiada qyzmet ıstegen jyldary Aǧyn Hairollaūlymen köp aralastym. Tereŋ bılımdı, teŋdesı joq filosof edı. Ol keiın täjık halqynan şyqqan asa körnektı şyǧystanuşy ǧalym, akademik, odaqtyq Şyǧystanu institutynyŋ direktory Babodjan Ǧafurovpen bırge Mäskeuden 1975 jyly «Al-Farabi: istoriia mirovoi kultury», al 1983 jyly «Mysl» baspasynan özınıŋ jeke dara avtorlyǧymen «Abu Nasr Al-Farabi» atty tamaşa monografiialaryn şyǧardy. Būl ekı kıtap älı künge deiın älemdık farabitanuǧa qosylǧan sübelı üles retınde baǧalanady.
Bügınde äl-Farabidıŋ Qazaqstanǧa qatystylyǧyna kümän keltıretınder az. Al Almaty konferensiiasyna deiın ony arab aǧaiyndar – arab, irandyq bauyrlarymyz – parsy, al özbek körşılerımız öz qandasymyz dep sanaityn. Esenovtıŋ bılek sybana aralasuymen ūly ūstaz araǧa myŋ jyl salyp ǧasyrlar qoinauynan qaityp oraldy. Täuelsızdık tūsynda Elbasymyz Aristotelden keiıngı «ekınşı ūstaz» sanalatyn äl-Farabidıŋ esımın Ūlttyq universitetke berıp, ony bırjolata tuǧan halqymen tabystyrdy.
Jetpıs ekınşı jyl Şahmardan Esenov üşın jemıstı jyl boldy. Ol Uspen ken beldeuın geologiialyq, öndırıstık tūrǧydan zertteuge arnalǧan eŋbekterı üşın elımızdıŋ bır top ǧalymdary jäne öndırısşılerımen bırge Qazaqstannyŋ Memlekettık syilyǧyna ie boldy.
Orys aǧaiyndardyŋ ömır synaǧynan sürınbei ötken adamdy «proşel ogon, vodu i mednye truby» deitın sözı bar. Adamdy otpen, sumen alastau älemnıŋ köptegen halyqtarynda bar, al soŋǧysyn orys aǧaiyndar oilap tapqan, maǧynasy – «ataq, daŋqpen synau» (syilyq alǧanda mystan jasalatyn ürmelı aspaptardan tūratyn orkestrdıŋ tuş oinauyn meŋzeidı). Ertegınıŋ batyryndai «otqa salsaŋ janbaityn, suǧa salsaŋ batpaityn» Şahmardan aǧamyz jez qaŋyltyrǧa kelgende osaldyq tanyta bergen. Ärine, alynǧan syilyqtyŋ qaisysynda da onyŋ ülesı bolǧanyna eşkım kümän keltıre qoimas. Bıraq ministr, ükımet basşysynyŋ orynbasary, Ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı, būl az deseŋız, Qazaqstan Kompartiiasy ortalyq komitetınıŋ müşesı, SOKP ortalyq komitetınıŋ müşelıgıne kandidat, tıptı Joǧarǧy Keŋestıŋ töraǧasyna deiın lauazymdy qyzmet atqarǧan, dosy qaidan kelıp, jauy qaidan şyǧatynyn bıletın aqyldy adamnyŋ osyndai ūsaq-tüiekke kelgende arandai beretınıne taŋ qalmasqa bolmaidy.
Köp ūzamai Şahmardan Esenovtıŋ basyna taǧy da būlt üiırıle bastaidy. Ony ekı künnıŋ bırınde Ortalyq komitetke şaqyryp, müiızdeu qalypty jaǧdaiǧa ainalady. Özgenı bylai qoiǧanda, Esenovke onyŋ orynbasarlary aidap salynady. Sol kezdegı atmosfera turaly akademiia ardagerı N.V.Niretina: «Davlenie na nego bylo ogromnym. Po nastroeniiu my opredeliali, kak proşla ocherednaia vstrecha. Otnoşeniia ego s vise-prezidentami (D.V.Sokolskim, A.M.Kunaevym, A.N.Nusupbekovym) byli ochen natianutymi, esli ne skazat huje. Rovno cherez dva mesiasa Şahmardan Esenovich byl osvobojden», – dep jazady.
Būl 1974 jyldyŋ 15 säuırı künı bolǧan oqiǧa edı. Aiaq astynan Ǧylym akademiiasynyŋ sessiiasy şaqyrylady. Oǧan Ministrler Keŋesınıŋ Töraǧasy B.Äşımov, 2-şı hatşy V.K.Mesias, ideologiia jönındegı hatşy S.N.İmaşev siiaqty Qazaqstannyŋ D.Qonaevtan basqa basşylary tügeldei qatysady.
Sessiiada töraǧalyq etken vise-prezident D.V.Sokolskii Ş.Esenovtıŋ öz qolymen jazǧan aryzyn oqidy. Tarih üşın onyŋ da mätının tolyq keltıre keteiık: «V sviazi s naznacheniem menia ministrom geologii Kaz SSR proşu osvobodit menia ot doljnosti prezidenta AN Kaz SSR. Blagodariu chlenov Prezidiuma AN KazSSR za bolşuiu podderjku i vklad v naşu sovmestnuiu rabotu po rukovodstvu AN KazSSR za period moei raboty v doljnosti prezidenta AN KazSSR. Akademik Esenov».
Hat mätını oqylǧan soŋ onyŋ avtoryna bır auyz jyly söz aitylmastan, eşkımge söz berılmesten, ūsynys jarǧyǧa qaişy bolsa da aşyq türde dauysqa qoiylady. Is bıtken soŋ 2-şı hatşy V.K.Mesias jer-kökke tigızbei maqtap, bosaǧan orynǧa ziialy qauym men ǧylymi ortada eş süikımı joq, bılım-şarqy şamaly, «ışkılıkke salynǧan» degen ataǧy şyqqan, bıraq respublika basşysynyŋ tuǧan bauyry A.M.Qonaevtyŋ kandidaturasyn ūsynady. Ädettegıdei ol basym dauyspen (1 adam ǧana qarsy) Akademiia prezidentınıŋ ornyn basady.
Endı Esenov aryzynyŋ mätınıne de nazar salaiyq. Ol özınıŋ Geologiia ministrı qyzmetıne taǧaiyndaluyn ädeiı şeşılgen mäsele retınde körsetedı. Būlai jazbaǧanda uäde beruşılerdıŋ taiqyp şyǧuy da op-oŋai edı. Ekınşıden, aryzda respublika basşylyǧyna, jeke Dınmūhamed Ahmetūlynyŋ atyna aitylatyn dästürlı alǧys ta jazylmady. Būl akademiktıŋ ūsynǧan orynǧa köŋılı tolmaitynyn aiqyn sezdırse kerek. Üşınşıden, aryzdyŋ jazylu mänerıne qarap, onyŋ äldebır joǧary därejelı şeneunıktıŋ kabinetınde, «senderge keregı osy bolsa, mä, alyŋdar da tynyŋdar» degen syŋaimen jazylǧany da aŋǧarylady. Tıptı aryz soŋynda aty-jönın de tolyq jazbai «Akademik Esenov» dep tym qysqa qaiyruynyŋ özı de onyŋ asyǧys jazylǧanynan habar bergendei.
Qalai degenmen de qarǧadai qarqyldaǧan qalyŋ tobyr qairatker tūlǧany qyzmetınen ketırıp tynady.
Esenov ömırbaianyn zertteuşılerdıŋ basym köpşılıgı onyŋ Akademiia prezidenttıgınen qaitadan Geologiia ministrı boluyn onyŋ osy salaǧa jaqyndyǧynan, akademiktıŋ ǧylymda jinaqtaǧan täjıribesın öndırıspen ūştastyruǧa jaǧdai tuǧyzu qajettıgınen tuyndady dep tüsındıruge tyrysady. Şyndyǧynda, būl taǧaiyndau ony Ǧylym akademiiasy siiaqty salystyrmaly türde bolsa da derbestıgı bar mekemeden alastatyp, ony memlekettık qyzmetten bırjolata ketıru üşın ıstelgen edı.
Akademik Esenov Geologiia ministrlıgıne qaityp oralǧan soŋ Ortalyq Qazaqstandaǧy Aqtoǧai-Aidarly mys kenderı men Jäirem polimetall kenışterın zerttep, onyŋ naqty qoryn anyqtaudy qolǧa aldy. Bügınde bükıl Qyzylorda oblysy halqynyŋ nesıbesıne ainalyp, oblysqa, respublikaǧa mol paida keltırıp otyrǧan Oŋtüstık Torǧai mūnai kenışı (qazırgı Qūmköl) barlanyp, ondaǧy mūnai qory anyqtaldy. Batys Qazaqstandaǧy asa bai mūnai men gaz qoryn barlauǧa, igeruge baryn saldy. Qazır ataǧy dürıldep tūrǧan Qaraşyǧanaq, Jaŋajol siiaqty alyp gaz kondensat kenderın barlau däl osy kezeŋde jüzege asty. Tıptı, älemge äigılı Teŋız kenınıŋ aşyluy ministrlıktı Şahaŋ basqarǧan jetpısınşı jyldardyŋ ülesınde edı.
Būl jyldary qairatker Esenovtıŋ ataǧy respublika şeŋberınen şyǧyp, odaqqa keŋınen tanymal bola bastaǧan edı. Mäskeude ony yqpaldy ministrlermen qatar, Keŋes Odaǧyndaǧy eŋ bedeldı qūrylym – KSRO Memlekettık josparlau komitetınıŋ (Gosplan) töraǧasy N.K.Baibakov ta aşyq qoldady. Ükımet basşysy A.N.Kosyginnıŋ orynbasary qyzmetın qosa atqarǧan Nikolai Konstantinovich kez kelgen odaqtas respublika basşylary qas-qabaǧyna qaraityn, Keŋes Odaǧyndaǧy eŋ bedeldı memlekettık tūlǧalardyŋ bırı atandy.
Ökınışke orai, odaq basşylarynyŋ tılın oŋai tapqan Esenovtıŋ eldegı bastamasy zor qiyndyqpen, biurokratiialyq kedergılermen, tek mäskeulık dostarynyŋ qoldauymen ǧana jüzege asyryldy. Būl turaly şyndyqtyŋ tekemetın tılıp aitatyn professor, geologiia-mineralogiia ǧylymdarynyŋ doktory Säduaqas Qūrmanov: «ekınşı ret ministrdıŋ ornyna kelgen Şahaŋ būrynǧydai qūlaş sermei almady. Joǧarydan qataŋ baqylau, tömennen sypsyŋdaǧan ösek-aiaŋdar Şahaŋa qatty äser ettı. Şahaŋa terıs niettegı adamdar orynbasar etıp qoiylyp, qarsy baǧyttalǧan äreketter jasalyp ta jürdı. Şahaŋa oŋ niettegı qyzmetkerlerdı sebepsız aiyptau, qudalau, qyzmetten quu siiaqty jaǧdailar da oryn aldy. Sol jazalanǧandardyŋ bıreuı men edım. Jäne bosatu būiryǧyna Şahaŋnyŋ özıne qol qoidyruǧa mäjbür ettı», - dep aşy da bolsa aqiqatqa negızdelgen zaman şyndyǧynyŋ bet perdesın aşyp körsetedı jäne özınıŋ qyzmetten bosatyluynan görı qūrt-qūmyrsqa, baqa-şaiandarǧa qor bolǧan talantty tūlǧanyŋ taǧdyryna köbırek jany aşidy.
Būl joly partokrattar äbden älsıregen arystandy talauǧa bar küşterın jūmyldyrady. Onyŋ qyzmetınen eş kınärat tappaǧan soŋ, kündelıktı tūrmys-tırşılıgın baqylauǧa alyp, qyzmetkerlerı, kömekşılerı, tıptı jürgızuşılerıne deiın tiıstı oryndarǧa şaqyryp, tergeu, tekseru, beijosyq äreketter men qorqytyp-ürkıtudıŋ nebır qitūrqy täsılderı paidalanylady. Is qozǧauǧa ılık bolatyn zäredei qylmys tappasa da, ol 1978 jyldyŋ basynda Ortalyq komitetke şaqyrylyp, bırjolata qyzmetınen bosatylady.
Būl tarihşylar men saiasattanuşylar «toqyrau» dep at qoiyp, aidar taqqan keŋes zamanynyŋ äbden bojyrap, bodausyz ketken, borkemık tartqan kezeŋı edı. Otyzynşy jyldardaǧydai jazyqsyz jandy sotsyz atyp tastaityn, eluınşı jyldardaǧydai zaŋdy belşesınen basyp, ūzaq merzımge jer audaratyn soraqy dästürler kelmeske ketken bolatyn. Bıraq aram niettı jandar qaşan da adamdy qorlaudyŋ, jazalaudyŋ jymysqy, jytqyr täsılderın oilap tabudan şarşamaityn körınedı. Būl joly da solai boldy.
Ortalyq komitet geologiia-mineralogiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, akademik, Lenindık jäne Memlekettık syilyqtardyŋ laureaty Şahmardan Esenovke Almatydan bırjolata ketudı, tötesınen aitqanda, jer audarudy talap etedı. Osylaişa, älem tanyǧan akademik Balqaştan 150 şaqyrym qaşyqtaǧy qu medien dalada ornalasqan şaǧyn geologiialyq ekspedisiiaǧa jıberıledı. Ol Balqaşqa attanyp ketken künı Almatyda «akademik Esenov özıne özı qol salypty» degen qaueset būrq ete tüsedı. Būl adamdy tırıdei öltırudıŋ eŋ sūmpaiy türı edı.
Qaşanda qiyndyqqa qasqaia qarsy tūratyn qaisar ruhty qazaq ölmedı. Jazy mi qainatar ystyq, qysy süiekten öter yzǧarly ölkede bır jyldan astam uaqyt qyzmet ıstedı. Bıraq on jylǧa juyq üzdıksız qudalau qateptı qara nardai azamattyŋ jüregıne syzat, asqazanyna jara salyp ülgergen edı.
Keŋes Odaǧynda jappai partiialyq baqylau ornyqsa da Ǧylym akademiiasy men joǧary oqu oryndary jüiesınde orta jäne tömengı deŋgeidegı qyzmetterge konkurs jariialanyp, sala mamandary sailanyp qoiylatyn dästür saqtaldy. Rektor, prorektor, dekandar taǧaiyndalsa da, dosent, professor, kafedra meŋgeruşılerınıŋ qyzmetıne vakansiia bolǧanda ümıtkerler konkurs arqyly ırıkteletın.
Qazaq politehnika instituty 1979 jyly paidaly qazbalardy ızdeu men barlaudyŋ metodikasy kafedrasynyŋ meŋgeruşılıgıne konkurs jariialaidy. Ekspedisiiada jürgen şäkırtterınen būl habardy estıgen Şahaŋ köp dabyra jasamai, tiıstı qūjattaryn resımdep, institutqa jıberedı. Ejelden akademikke degen nietı tüzu institut rektory Äbdıǧappar Äşımbaev ta, konkurstyq komissiia müşelerı de qiyn künderde köŋılıne demeu bolsyn dep, onsyz da bäigeden şappai kelıp tūrǧan Şahaŋdy kafedra meŋgeruşılıgıne qabyldaidy.
Ataǧy jer jarǧan ǧalymnyŋ özı bılım alǧan oqu ornyna keluı ondaǧy professorlar men studentter qauymyn serpıltıp tastaidy. Sol kezde institutta kafedra meŋgeruşısı bolyp qyzmet atqarǧan belgılı filosof, akademik Dosmūhamed Kışıbekov qoǧamdyq jūmys retınde instituttyŋ «İnjener kadrlary üşın» atty şaǧyn tirajdy gazettıŋ redaktory qyzmetın qosa atqarǧan eken. Sol bır japyraqtai gazetke D.Kışıbekov «Bızdıŋ tülekterımız endı bızge ūstaz» atty şaǧyn habarlama bastyryp, onda institutqa keiıngı kezde qyzmetke tūrǧan ūstazdar qatarynda ataq-därejelerın tügel sanamalai kele Şahmardan Esenovtıŋ de esımın ataidy.
Özı instituttyŋ ışınde ǧana taraityn gazet. Kioskıge tüspeidı, jazylu katalogyna engızılmegen, tūtamdai ǧana tirajy bar. Şaǧyn ǧana habarlama. Işınde eşqandai maqtau, marapattau joq. Tek faktılerdıŋ konstatasiiasy. Mūnda tūrǧan ne bar?!
«Baqsam, baqa eken» degendei, päle ızdegen adam būdan da kınärat tabatyn körınedı.
Habarlama gazetke şyqqan künnıŋ erteŋınde eşbır artyq-kemı joq, institut rektory, partkom hatşysy jäne gazet redaktory Ortalyq komitetke şaqyrylady. Onyŋ ǧylym jäne joǧary oqu oryndary bölımınıŋ meŋgeruşısı S.Jandosov üşeuın «Maqalany qalai bastyŋdar, kımmen aqyldastyŋdar?» dep tergeudıŋ astyna alady.
Özı Ūly Otan soǧysynyŋ ardagerı, eşqaşan aryna daq tüspegen kommunist, qaşan körseŋ de sabyrly, salmaqty qalpynan ainymaityn Dosaǧaŋ maqalany ūlty orys institut oqytuşysy jazǧanyn, özı bastyrǧanyn, onda körsetılgen Ş.Esenovtıŋ doktor, professor, akademik, laureat ekendıgı tüp-tügeldei ras ekendıgın ret-retımen aityp şyǧady.
Q.İ.Sätbaev atyndaǧy Qazaq Ūlttyq tehnikalyq universitetınıŋ ken oryndaryn ızdestıru jäne barlau kafedrasy
Osy oqiǧadan keiın akademik Esenovtıŋ kafedra meŋgeruşılıgınen bosatylǧanyn oqyrmanǧa aitpasaq ta tüsınıktı bolar deimın. Bıraq būl SOKP siiaqty juannyŋ jıŋışkerıp, Qazaqstannyŋ Kompartiiasy siiaqty jıŋışkenıŋ üzıluge taqaǧan kezı edı. Sondyqtan araǧa jyl salyp akademik Esenov ärıptesterınıŋ qoldauymen kafedra meŋgeruşılıgıne qaityp oralady. Özı qaşanda qūrmettep, qadırlep ötken ūstazdyq qyzmetın ömırınıŋ soŋyna deiın adal atqardy. Ondaǧan ǧylym doktorlaryn, jüzdegen kandidattardy, myŋdaǧan şäkırtterdı tärbieledı.
Şahmardan Esenov ömırınıŋ soŋy şuaqty boldy.
Bilık basyna Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev kelgen soŋ ol qaitadan qoǧamdyq-saiasi ömırge belsene aralasa bastady. Ärıptesterı akademiktı 1990 jyly 12-sailanǧan Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesıne Ǧylym akademiiasynan deputat etıp sailady.
Deputat Esenov 1991 jyly 16 jeltoqsanda «Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık täuelsızdıgı turaly» Konstitusiialyq Zaŋynyŋ qabyldanuyna da öz ülesın qosty. Täuelsız elımızdıŋ jaŋa atauy, Memlekettık Tuy, Eltaŋbasy, Änūranyn bekıtudıŋ basy-qasynda boldy.
Ş.Esenov 1-şı şaqyrylǧan QR Joǧarǧy Keŋesınıŋ deputaty
Ömırınıŋ soŋǧy kezeŋınde onyŋ densaulyǧy jiı syr bere bastady. Qanşa myqty bolsa da, ūzaqqa sozylǧan üzdıksız quǧyn-sürgın onyŋ janyna ǧana emes, jüregıne de aiyqpas jara salyp ülgergen edı. Qaisar ruhty qairatker tūlǧa, tamaşa ǧalym Şahmardan Esenov 1994 jyldyŋ 23 tamyzynda dünie saldy.
Onyŋ qazasyna orai Memleket basşysy N.Nazarbaev bastaǧan el aǧalary qol qoiǧan qazanama şyqty. Elbasy tapsyrmasymen esımı Aqtau politehnika institutyna berılıp, 2007 jyly 80 jyldyq mereitoiy respublika kölemınde keŋınen atap ötıldı.
«Aitpasa sözdıŋ atasy öledı» demekşı, ūltymyzdyŋ osyndai ūly azamattarynyŋ jazyqsyz japa şeguı bügınde bız asyra maqtaudy ädetke ainaldyrǧan respublikanyŋ sol kezdegı basşysy D.A.Qonaevtyŋ köz aldynda, eger turasyn aitar bolsaq, tıkelei qatysuymen jüzege asty. Ökınıştı-aq.
Şahmardan aǧamyz mändı, maǧynaly ömır sürdı. Soŋyna mol ǧylymi mūra, qazaqtardyŋ älı talai buyny maqtanyşpen aita jüretın önegelı ısterın qaldyrdy. Kämila jeŋgemızben otbasylyq ömırdıŋ de qyzyǧyn körıp, ata-baba amanatyna sai adal ūrpaq tärbieledı.
Ş.Esenov otbasymen bırge
Uaqyt ötedı. Zaman özgeredı. Ūrpaq almasady. Tarih bärın elep-ekşep öz ornyna qoiady. Halqyna şynaiy eŋbek sıŋırgen qairatkerlerdıŋ esımı ǧana el jadynda mäŋgılık saqtalmaq. Sondai nar tūlǧanyŋ bırı ärı bıregeiı Şahmardan Esenov dep bılemın.
