İrannan kelgen qazaqtar «qandas» märtebesın aluda kedergıge tap bolǧan. Olar özderınıŋ qazaq ekenın däleldei almai älek. Būl turaly “Adyrna” ūlttyq portalyna bazynamyz baspasöz betıne şyqsa, joǧarydaǧylardyŋ qūlaǧyna jeter me eken degen İran qazaqtary habarlasyp aityp berdı.
”QAZAQ EKENIŊDI DÄLELDEU KEREK”
53 jastaǧy Äli (keiıpkerdıŋ sūrauy boiynşa esımı özgertılgen) İrannan Qazaqstanǧa kelgenıne jetı ai bolǧan. Mūnda ekı qyzymen bırge tūrady. Ekeuı de joǧary oqu ornynda bılım aluda. Al äielı men ūlyn İrannan Qazaqstanǧa köşırıp äkelu qiynǧa soǧyp otyr.
- Özım Qazaqstanda, äielım men ūlym İranda. Qasymda qyzdarym bar. Bıraq olarǧa tek oqu vizasy berılgen. Atamekenımız osy jer bolǧandyqtan, Qazaqstanǧa tolyq otbasymmen köşıp kelgım keledı. Bıraq ūlym men äielımdı osynda äkele almai otyrmyn. Olarǧa viza alu qiyn. Viza alu üşın qazaq ekenıŋdı däleldeu kerek. Al İran kuälıgınde ūlt jazylmaidy, - deidı ol öz tūrǧan eldegı qūjattyŋ erekşelıgın atap.
- Būryn bızge S10 (şetel qazaǧynyŋ Qazaqstanǧa kelıp, üş jylǧa deiın tūruyna rūqsat beretın viza – red.) jäne S1 (şetel qazaǧynyŋ Qazaqstanda tūraqty tūruyna rūqsat beretın viza – red.) beretın. Ony 2 jyldai boldy toqtatyp tastady. Qazır berıletın viza alty aiǧa ǧana şaqyru hatpen berıledı. Al ony alu üşın älgı aitqanymdai, qazaq ekenıŋdı däleldeu kerek, - deidı Äli.
Al İranda qazaq ekenıŋdı däleldeitın arnaiy qūjat joq.
İRAN QAZAǦYNA ARNALǦAN QAIŞYLYQ
Qazaqstan ükımetınıŋ 2022 jylǧy 7 şıldedegı qaulysymen İran azamattarynyŋ elge 14 künge deiın vizasyz kıruıne rūqsat berılgen edı. Būl İran qazaqtarynyŋ tarihi otanyna köşın jeŋıldetedı degen ümıt bolǧan. Degenmen, ol eldegı qazaq diasporasy ökılderınıŋ aituynşa, būl tek turisterge ǧana yŋǧaily, al qandastarǧa eş qatysy joq. Kerısınşe qandastardyŋ viza aluy tıptı qiyndai tüsken.
- İrandyq azamattarǧa Qazaqstanǧa jūmysqa keluge, oquǧa, ne turistık onlain viza berılıp jatyr. Al bızge “qazaq ekenıŋdı dälelde” dep otyr. Qazaqstannyŋ İrandaǧy konsuldyǧy “sızdıŋ qazaq ekenıŋızdı bılemız, bıraq qazaq ekenıŋızdı däleldeitın qūjatyŋyz joq, sondyqtan viza bere almaimyz” deidı. Onda İran azamaty retınde viza ber desek, “sen qazaqsyŋ” deidı. Bız ekı ortada qalyp otyrmyz,- deidı Äli.
Äli özı bıletın derekterge süiene otyryp, mäselenıŋ mänısın bylai tüsındıredı.
- İran qazaqtary "qazaq ekenı turaly" anyqtamany İrannyŋ memlekettık mekemelerınen ala almaidy, sebebı olarda ondai qūjat türı joq. Būryn Qazaqstan elşılıgı adamnyŋ ūlty qazaq ekenın anyqtaityn komissiia qūryp, sonyŋ tūjyrymy negızınde şeşım şyǧaratyn nemese meşıt janynan qūrylǧan aqsaqaldar keŋesınıŋ anyqtamasyna süienetın. Keiın bır qatelıkter bolǧan. Basqa ūlttarǧa da qazaq retınde qūjattar berılıp ketken körınedı... Bıraq bızdıŋ, 5-6 myŋ qazaqtyŋ ne kınäsı bar. Saldarynan bız zardap şegıp, qazaq ekenımızdı däleldei almai, viza ala almai otyrmyz. Men özımnıŋ qazaq ekenımdı bılemın. Jetı atamdy ǧana emes, jiyrma atamdy da aityp bere alamyn, - deidı Äli.
TARİHİ OTANDAǦY STUDENT QANDAS EMES, ŞETELDIK PE?
Qazaqstanǧa viza alu qiyndap ketkenın Qazaqstanǧa İrannan köşıp kelgen taǧy bır qandasymyz rastady. Jaras (keiıpkerdıŋ sūrauy boiynşa esımı özgertılgen) Qazaqstan azamattyǧyn 90-şy jyldary alǧan. Degenmen, İrannan kelgen qazaq retınde bauyrlarynyŋ jan aiqaiyna bei-jai qarai almaitynyn aitty.
- İrannan kelgen qazaqtarda viza mäselesı şeşılmegendıkten 2 aptaǧa keledı, sosyn qaitu kerek bolady. Al tırkeluge mümkınşılıkterı joq. Jaŋadan ükımette zaŋ şyqty. Şetelden keletın qazaqtar mındettı türde qazaqşa bılu kerek. Būl – öte dūrys. Bıraq qazaqşa sairap tūrǧan qandastarǧa nege jol aşpaidy eken? – deidı Jaras.
- Nazarbaev tūsynda Qazaqstan men Auǧanstan arasynda 10 jyldyq 5 myŋ auǧandyqty tegın oqytuǧa kelısım boldy. Iаǧni, olar qazaq emes. Mūndai kelısımdı nege şetelde jürgen qazaqtarǧa jasamaidy? Qazır osyndai kelısımdı bükıl eldermen jasasa, Qytai, Moŋǧoliia, Türkiia, İran, Auǧanstan men şetelde jürgen qazaqtardy, onyŋ ışınde 20 myŋ qazaqty oqytuǧa kelısıp alsa jaqsy bolar edı. Bız şet elde jürgen qazaq jastar üşın uaiymdaimyz. Olar özınıŋ tarihi otanynda bılım alsa, qazaq tarihyn üirenıp, atamekenıne qyzmet etse deimız. Sondyqtan baspasözge jügınıp otyrmyz. Bızdıŋ dauysymyz, sözımız joǧarydaǧylarǧa jetse eken, - deidı Jaras.
Qazaqstanda oqityn şeteldık qazaq studentterdıŋ jaǧdaiy mäz emes. Olar Qazaqstanǧa şeteldegı qazaq emes, jai şetel azamaty statusymen oquǧa barady, sebebı olardy qandas dep atauǧa negız bolatyn basty qūjat joq. Odan bölek,qazaq jastary Qazaqstanda oquǧa viza alǧanda basqalarmen bırdei viza alymyn töleidı.
- Menıŋ ekı qyzym Qazaqstanda oqidy. Olar oqu üşın viza aldy. Ärqaisysy 200 dollardan töledı. Balalarymyzdyŋ bolaşaǧy üşın, bılımdı bolsyn, dep tapqan-taianǧanymyzdy berıp otyrmyz. Qazaqstanda orys tılın bılmegenıŋ üşın de jūmys tabu qiyn. Sol sebepten, däl qazır menıŋ jūmysym da joq, - deidı İran qazaǧy Äli.
- İran qazaqtaryna viza alu mäselesı şeşımın tauyp ketse eken. Byltyr Prezident Toqaevqa da, bilıkte otyrǧandaǧylar ǧa da hat jazyldy. Hatqa 100-ge juyq adam qol qoiyp, Astanadaǧy prezident äkımşılıgıne aparyp berıldı. Degenmen, ökınışke qarai, nätije joq, - deidı ol.
“QŪTTY MEKEN” İRAN QAZAǦYNA QŪTTY BOLMAI TŪR
2023 jyldyŋ qazan aiynan bastap Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgı men turizm jäne sport ministrlıgı bırlese otyryp, şeteldegı qazaqtardyŋ "qandas" märtebesın aluǧa ötınış beru prosesın jeŋıldetu üşın "eQonaq" aqparattyq jüiesı negızınde "Qūtty meken" jobasyn ıske qosqan bolatyn.
Mälımetke säikes, «Kutty meken» – «qandas» märtebesın beru boiynşa memlekettık qyzmet körsetuge arnalǧan mobildı qosymşanyŋ kömegımen şetel qazaqtary özderı tūrǧan eldıŋ aumaǧynan şyqpai-aq «qandas» märtebesın aluǧa ötınış bere alady. Bıraq osy qosymşa arqyly qandas märtebesıne ötınış bergen adam 35 künge deiın jauap kütedı. Sebebı, ötınıştı arnaiy qūrylǧan komissiia qaraidy. Onyŋ qūramyndaǧy toǧyz adam: ışkı ıster ministrlıgı, Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau miinistrlıgıne qarasty jergılıktı atqaruşy organdar men Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧy, Sport jäne turizm ministrlıgı men "Otandastar" qory sekıldı memlekettık jäne ükımettık emes ūiym ökılderınen tūrady.
Ministrlıktıŋ mälımetınşe, būl – qanatqaqty joba. Osy joba arqyly şeteldegı aǧaiyn Qazaqstannyŋ sondaǧy elşılıkterı, konsuldyqtary arqyly qūjat resımdei alady.
Bıraq İran siiaqty azamattarynyŋ ūltyn tölqūjatta körsetpeitın elderdegı qazaqtar qūjat mäselesınde qiyndyqqa tap bolyp otyr. Būryn būl mındettı jergılıktı mahallalyq keŋestıŋ ūlty qazaq ekenın quattaityn anyqtamasy negızınde Qazaqstan konsuldyǧy janynan qūrylǧan komissiia atqarsa, qazır būl komissiia da jabylǧan. Naqty sebebı belgısız. Al İrannan kelgen qandastar komissiianyŋ qazaq emesterge de qazaq ekenın «quattaityn» jalǧan qūjat berıp, dau köterılgen soŋ osyndai tüsınıksız jaiǧa tap bolǧanyn aityp otyr.
Aita ketsek, Qazaqstannyŋ eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgı şılde aiynda 2024 jyldyŋ basynan berı 8,7 myŋnan astam etnikalyq qazaq qandas märtebesın alǧanyn habarlaǧan edı.
Ministrlıktıŋ mälımetıne säikes, jyl basynan Qazaqstanǧa kelgen qandastardyŋ 49,5 paiyzy– Qytaidan, 34,7 paiyzy – Özbekstannan, 5,9 paiyzy – Türıkmenstannan, 5,3 paiyzy – Moŋǧoliiadan, 3,3 paiyzy – Reseiden, 1,3 paiyzy basqa elderden kelgen.
Dana Nūrmūhanbet
”Adyrna” ūlttyq portaly
