Elımızde jalǧan aqparat taratqandarǧa, halyqtyŋ būqaralyq sanasyn manipuliasiialauǧa jol bergenderge 20 AEK somasyndaǧy aiyppūl töleuden bastap, 7 jylǧa bas bostandyǧynan aiyruǧa deiıngı jaza közdelgen. Aqparat tūtynuşylardyŋ köbı mälımettıŋ anyq-qanyǧyn ekşei bermeidı. Äsırese, apatty jäne tötenşe jaǧdailar, saiasi oqiǧalar kezınde äleumettık jelıler men messendjerlerde jalǧan habarlamalar köp taralady. Qazaqstan zaŋnamasyna säikes, feik aqparat taratqandar jazalanady. Äitse de, köbısı jalǧan aqparat jarǧa jyǧatynynan beihabar.
Jalǧan aqparat taratu 2015 jyly jaŋa Qylmystyq kodeksı qabyldanǧannan keiın qylmys türınde (274-bapqa säikes) qarastyryla bastady. Qylmyskerler üşın taralǧan jalǧan aqparattyŋ qoǧamǧa, azamattarǧa eleulı ziian keltırıp, qoǧamdyq rezonans tudyrǧany qajet. Soŋǧy kezderı bulling, iaǧni basqa balanyŋ nemese balalar tobynyŋ bır balaǧa baǧyttalǧan tūraqty qasaqana terıs äreketterı beleŋ aldy. Kämeletke tolmaǧandararasynda jäbırlenudıŋ aldyn alu boiynşa BQO PD JPQB äielderdı zorlyq-zombylyqtan qorǧau jönındegı aǧa inspektory, polisiia maiory Diliara Satarovanyŋ mälımetınşe, bullling türlerıne fizikalyq nemese auyzşa şabuyl, balany toptan şyǧaru, balaǧa tıkelei nemese janama türde ziian keltıru jatady. Qorqytu emosionaldy, fizikalyq, ekonomikalyq zorlyq-zombylyqta nemese kiberbullingte (äleumettık jelıler men ǧalamtordy paidalanu arqyly) körınetın är türlı sipat pen körınısterge ie boluy mümkın. Äkımşılık qūqyq būzuşylyq turaly kodekste «Kämeletke tolmaǧandardy qorqytu (bulling, kiberbulling)» degen 127-2-bap engızıldı. Aǧymdaǧy jyldyŋ 16 mausymynda zaŋ küşıne endı.
Zaŋ aiasynda kämeletke tolmaǧan adamdy jäbırleu (bulling, kiberbulling) – eskertu jasauǧa nemese on ailyq eseptık körsetkış mölşerınde aiyppūl saluǧa alyp keledı. Osy baptyŋ bırınşı bölıgınde közdelgen, äkımşılık jaza qoldanylǧannan keiın bır jyl ışınde qaitalap jasalǧan äreket – otyz ailyq eseptık körsetkış mölşerınde aiyppūl salynady. Osy baptyŋ bırınşı nemese ekınşı bölıkterınde közdelgen, on ekı jastan on alty jasqa deiıngı kämeletke tolmaǧan adam jasaǧan äreket – ata-analaryna nemese olardy almastyratyn adamdarǧa eskertu jasauǧa nemese on ailyq eseptık körsetkış mölşerınde aiyppūl közdelgen.
Al BQO PD ūiymdasqan qylmysqa qarsy küres basqarmasynyŋ jedel uäkılı, polisiia maiory Sūltanmahmud Ertalapūlynyŋ aituynşa, kämeletke tolmaǧandar jäne jastar arasyndaǧy qylmystar eŋ özektı mäsele.
– Būl rette balalardy qorǧau jäne kämeletke tolmaǧandar arasyndaǧy qūqyqbūzuşylyqtyŋ aldyn alu barşamyzdyŋ mındetımız. Osyǧan orai qūqyqbūzuşylyqtyŋ aldyn alu boiynşa BQO PD bölınısterı qyzmetkerlerı tarapynan kämeletke tolmaǧandarmen jūmys jasauǧa asa nazar audaryluda. Jastar arasyndaǧy qylmystyq qūqyq būzuşylyqtardyŋ aldyn alu, anyqtau jäne jolyn kesu maqsatynda ŪQQKB qyzmetkerlerı Batys Qazaqstan oblysy Polisiia departamentınıŋ müddelı qyzmetterımen (EQKB, QPB, JPB) bırlesıp 2024 jyldyŋ basynan bastap äzırlengen josparǧa säikes bılım beru ūiymdarynda 45 därıs ötkızıldı. Kezdesuler barysynda oquşylarǧa ıs-qimyl algoritmderı, olarǧa qatysty qorqytu, bopsalau jäne basqa da qūqyqqa qaişy körınıster, «marginaldy jastar» ūǧymy jäne onyŋ qoǧamǧa körınu formalary, jasöspırımder ortasyna äserı tüsındırıldı. Sondai-aq, kämeletke tolmaǧandar da, olarǧa qatysty da jiı jasalatyn qylmystar üşın qylmystyq jauapkerşılıktıŋ türlerı jetkızıldı. Ötken kezeŋde ŪQQKB qyzmetkerlerı JII nätijelerı boiynşa oblys ortalyǧynyŋ tūrǧyndaryna qatysty bopsalau jäne tonaumen ainalysqan marginaldy jastar arasynan 5 qylmystyq top anyqtaldy jäne zalalsyzdandyryldy. Atalǧandardyŋ basym köpşılıgı kämeletke tolmaǧandar men studentter. Sonymen qatar, ŪQQKB qyzmetkerlerı, jastar ortasyndaǧy kriminogendık jaǧdaiǧa tūraqty negızde taldau jürgızude, kämeletke tolmaǧandardyŋ qatysuymen jasalǧan nemese daiyndalyp jatqan qylmystar turaly barlyq mälımetter tekserılıp taldanady, – deidı polisiia maiory.
Jasöspırımder qylmysyna qarsy küres Batys Qazaqstan oblysy polisiia departamentınıŋ negızgı mındetterınıŋ bırı. Kämeletke tolmaǧandardy marginaldy baǧyttalǧan jastarmen, jeke jäne müddelı qyzmettermen bırlese otyryp tūraqty negızde, oqu prosesı kezenıŋde jalpy bılım beretın mektepterdıŋ oquşylarymen, kolledjder men joǧarǧy oqu oryndarynyŋ studentterımen kezdesuler ötedı, onda qylmystar men zaŋsyz äreketterdı anyqtau boiynşa saualnamalar profilaktikalyq jūmystar ūdaiy türde, tolyq formatta jürgızıledı. Jazǧy demalys kezeŋı būl sport seksiialarynda ötkızıledı, ol jerde tüsındıru jūmystary «bulling» jäne jastar arasyndaǧy qylmystar turaly aqparattar jetkızıledı.
Taldau barysynda kämelet jasyna tolmaǧan jasöspırımder men studentter arasyndaǧy qylmystardyŋ basym bölıgı QR QK 131 baby (Qorlau), 191 baby (Tonau) jäne 194 babynda (Qorqytyp alu) közdelgen qūqyq būzuşylyqtar köptep oryn aluda. Sol sebeptı qazırgı taŋda jasöspırımder men jastar arasynda qylmystar BQO PD basşylyǧynyŋ jeke qadaǧalauynda.
Käusar BAIǦALİEVA
