"Qazaq" atauyn qaitarǧan qairatker

1599
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2024/09/34fb785f-65be-4893-a0a5-b37ec0728ad3.jpeg

Bügın “qazaq" atauyn qaitarǧan qairatker, memleket jäne qoǧam qairatkerı, ǧalym, publisist, ūstaz Sūltanbek Qojanūlynyŋ tuǧanyna - 130 jyl. 

Ol Oŋtüstık Qazaqstan oblysy Sozaq audany Aqsümbe auylynda tuǧan. Türkıstandaǧy 4 synyptyq orys tüzem bastauyş mektebın (1910), 3 synyptyq qalalyq mekteptı (1913), Taşkent mūǧalımder seminariiasyn tämamdaǧan. Saiasi qyzmetın Taşkent qalasynda seminariia oquşylarynan qūralǧan «Keŋes» atty astyrtyn jastar ūiymyn qūrudan bastaǧan. 1917 jyly köktemde Taşkentte Mūstafa Şoqai, Q. Qojyqov, Q. Bolǧanbaev, S. Aqaevpen bırge «Bırlık tuy» gazetın şyǧardy. Türkıstan (Qoqan) avtonomiiasyna qyzu qoldau tanytyp, ony keŋes ökımetınıŋ äsker küşımen qūlatuyn jergılıktı halyqtyŋ özın-özı bileu qūqyǧyn aiaqasty etu dep baǧalady. Ölkede keŋestık bilık tūsynda bolǧan aşarşylyqqa qarsy küreste belsendılık tanytty. Aştyqpen küresetın ortalyq komissiianyŋ müşesı retınde 1918 jylǧy qaraşadan bastap Türkıstan, Sozaq, Jaŋaqorǧan, Qyzylqūm, Şielı öŋırlerınde aşyqqan adamdardy tamaqtandyratyn arnaiy oryndar aşudy ūiymdastyrdy. 1919-1920 jyldary Syrdariia uezı töraǧasynyŋ orynbasary, Türkıstan uezdık-qalalyq atqaru kentınıŋ, Syrdariia oblystyq revoliusiialyq kentınıŋ töraǧasy boldy. 1920 jyldyŋ soŋyna qarai Türkıstan Respublikasynyŋ Işkı ıster halyq komissary, 1921 jyly qazanda Halyq aǧartu halyq komissary bolyp taǧaiyndaldy. Oqu-aǧartu salasynda bılım berudı jergılıktı halyqtyŋ tılınde jürgızu mäselesın köterıp, ony jüzege asyrudy talap ettı. Mäskeu, Petrograd sekıldı ırı qalalarda joǧary oqu oryndarynda bılım alyp jatqan türkıstandyq jastarǧa materialdyq kömek körsetude bırqatar ıs-şaralardy jüzege asyrdy. Türkıstanda baspasözdıŋ jäne ūlttyq teatrdyŋ örkendeuıne eleulı üles qosty. «Aq jol» gazetın şyǧarudy ūiymdastyryp, onyŋ alǧaşqy redaktory boldy. 1922 jyly Türkıstan Respublikasynyŋ Jer şaruaşylyǧy halyq komissary bolyp taǧaiyndalysymen, auyl ahualyna erekşe köŋıl bölıp, ölkedegı jer-su reformasyna tek taptyq qana emes, sonymen bırge ūlttyq sipat beru baǧytyn da ūstandy. 1922-1924 jyldary Türkıstan KP kentınıŋ hatşysy, atqaru kentı töraǧasynyŋ orynbasary, RK (b) P OK Orta Aziia biurosynyŋ müşesı boldy. Ortalyq Aziiadaǧy ūlttyq-aumaqtyq mejeleu kezınde (1924) airyqşa tanyldy. 1924 jyly qaraşada RK (b) P Qazaq obkomynyŋ (1925 jyly aqpannan – Qazaq ölkekomynyŋ) ekınşı hatşysy qyzmetıne jıberıldı. Qojanovtyŋ tıkelei ūsynysymen Keŋesterdıŋ I sezı qazaq halqy tarihi atauyn (patşalyq tūsynda būrmalanyp qalyptasqan «kirgiz» degen atty töl atauyna – «qazaqqa» tüzetıp) qaitaryp, astanalyq qala atyn Qyzylorda dep özgerttı. 1925 jyly qaraşada BK (b) P ortalyq kentıne şaqyrylyp, ūlt respublikalary boiynşa jauapty nūsqauşy lauazymymen Kavkazǧa, 1928 jyly Taşkentke, Orta Aziia Biurosyna qyzmetke jıberıldı. Mūnda ol ügıt-nasihat bölımı meŋgeruşısınıŋ orynbasary, hatşy boldy. Bükılodaqtyq auyl şaruaşylyǧy ǦA-nyŋ (VASHNİL) Taşkent bölımşesın ūiymdastyrdy. 1929 jyly Orta Aziia maqta-irrigasiialyq politehnika institutyn (SAHİPİ) qūryp, alǧaşqy direktory boldy, sonymen qatar 1929-1931 jyldary Orta Aziia maqta kentınıŋ direktory qyzmetın atqardy. 1931-1932 jyldary BK (b) P OK apparatynda ıstedı. Qojanov negızgı mındetterın qoǧamdyq, ǧylymi-şyǧarmaşylyq jūmystarmen ūştastyryp otyrdy. Mektepke arnalǧan «Eseptanu qūraly» atty oqulyǧy (1924), «Türkıstannyŋ Sovettık Avtonomiiasynyŋ on jyldyǧyna» atty orys tılındegı zertteuı (1928) jeke kıtap bolyp şyqqan. RK (b) P OK ūlt qyzmetkerlerımen ötkızgen Törtınşı keŋesınde (1923), RKFSR HKK töraǧasynyŋ orynbasary T. Rysqūlovtyŋ basqaruymen ötken jeke keŋeste (1926) söilegen sözderınde, sondai-aq İ.V. Stalinge 1927 jyly jazǧan ekı hatynda Qojanovtyŋ saiasi közqarastary meilınşe aiqyn tūjyrymdalǧan. Ol 1937 jyly 16 şıldede Taşkentte tūtqyndalyp, saiasi quǧyn-sürgın qūrbany boldy. 1957 jyly aqtaldy. Almaty, Şymkent qalalaryndaǧy köşelerge Qojanov esımı berılgen. Türkıstanda eskertkış qoiylǧan.
Pıkırler