5 kündık köşpenderdıŋ (köşmen/köşpen – köş adamy) älemdık alamanynda basty nazardy audarǧan kökpar men kök börü oiyndaryna qatysty öz taldauymdy ūsynyp otyrmyn.
Sebebı, osy sport türlerı boiynşa özımdı sarapşy sezınemın. Oǧan bır dälel: KÖKPAR SPORTYN JETILDIRUDIŊ TŪJYRYMDAMASYn jasap, 2021 jyly arnaiy avtorlyq patent aldym. Ondaǧy maqsat – qaitkende özımızdıŋ ömır saltymyzdy düniege paş etetın bırden bır sport kökpar ekendıgın baiqai otyryp, ony adamzat igılıgne sport retınde jaratuǧa üles qosu.
Jalpy tarihi mälımet.
Kökpar tartu tarihşylardyŋ paiymyna süiensek, sonau Zaratuştra kezeŋınen bastalǧan eken. Būǧan ūqsas oiyndar negızınen atty törkter jäne olarmen aralasqan parsytektes halyqtarǧa tiesılı.
Oiyndy sportqa ainaldyru qazaq jerınen bastalǧan. Qazaqstanda 1949 j. kökpar tartudyŋ jaŋa erejesı bekıtılıp, oǧan säikes kökpardy arnauly alaŋda, komandalyq sipatta ötkızu belgılengen. 1958 jyldan berı kökpar alaman alaŋdarda atşabarda, 1990 jyldardan berı arnaiy kökparalaŋda ötkızılude.
Qysqaşa ǧana kökpar men kök börı ataularynyŋ etnogenezıne soǧa keteiık, ony būryn da aityp jürmın. «Kökpar» sözı (par – bırdeŋenıŋ bölıgı, bölşegı, jyrtysy: par,para,paraq...) asa ejelgı Köktıŋ bölşegı, jyrtysy degen maǧynany bıldırgen, soǧan talasu arqyly Kökke tabynǧan törkter Aspannyŋ, Täŋırdıŋ batasy men sybaǧasyn aluǧa talasqan ejelgı räsımnen şyqqan. Al «kök börı» tırkesı HH ǧasyrdyŋ 90-jyldarynan bastap qoldanysqa engızıldı, būǧan deiın qyrǧyzdar ūlaqtartyş atap keldı, ony belgılı qyrǧyz jazuşysy Şyŋǧys Aitmatov «Qoş bol,Gülsary» degen orysşa hikaiasynda «kozladranie» dep aldy. Kökbörı atauy bolǧanda jazuşy orysşa «kokbori» dep keltırgen bolar edı, iaǧni būl jasandy atau.
Taiqazandy kım tıktı?
Kökpardaǧy qazan-oşaq qaşan şyqty?
Kökpardy sportqa ainaldyru üşın täuelsızdık qarsaŋynda, 90-jyldary jaŋa ereje nūsqasy şyqty. Oǧan türtkı bolǧan qyrǧyzdyŋ belgılı rejissery Bolot Şamşiev edı. Ol kısı futbol tūjyrymyna süienıp, ekı qaqpanyŋ ornyna ekı qazandy şyǧardy. Sosyn komandalar 11 adamnan tūratyn edı. Keiın alaŋ tarlyq etkesın är komanda alaŋǧa 4 oiynşy şyǧaratyn boldy.
Būl kökpardy sport retınde damytudyŋ alǧyşarty bolǧanyn moiyndaiyq, bıraq futbolǧa ūqsaǧany sondai, är komanda salymdy qarsylastyŋ qazanyna salyp jürdı. Būl jaǧdai 2016 jylǧa deiın, bızdıŋ abai.kz saityna «Kökpar oiynynda köne salt körınbei barady» degen maqalamyz şyqqanşa jalǧasty.
Osy maqaladan keiın kökparşylar da, kökbörışeler de esterın jinap, salymdy öz qazandaryna salatyndai erejenı özgerttı.
Osy jerde bırden aita keteiık, kökpar tarihynda oiynǧa qazan-oşaq qoldanylǧan emes, eşqaşan qazan atribut ta, rekvizit te bolǧan emes.
Sport degen ne, oiyn degen ne?
Endı qazyr şeŋberge serke salynatyn kökpar men qazandy qoldanatyn kökbörınıŋ özara bäsekesıne toqtalaiyq. Äŋgımemız şynaiy ärı logikaǧa sai bolu üşın oǧan azdap ǧylymi sipat beremız.
Bırden aitatyn närse mynau: bızdıŋ keşegı köşpender oiynyna qatysqan barlyq ūlttyq oiyndar oiyn emes sport ekenın jariia ettık. Olai bolsa sport pen oiynnyŋ ara jıgın ajyratyp, sol kriteriimen kökpar men kökbörını taldaiyq:
Sport pen oiynnyŋ aiyrmasyn körsetetın kemınde 13 talap bar, atap aitqanda:
SPORT:
-
Bapker
-
Baptalǧan at
-
Atribut/serke
-
Resmi Bekıtılgen ereje
-
Baptalǧan komanda
-
Jülde
-
Naqty kriteriler
-
Arnaiy kiım
-
Qorǧanyştar
-
Körermen
-
Arnaiy kökparjai/stadion
-
Terminder
-
Qauıpsızdık
OIYN:
-
Täjıribelı kökparşy
-
Qolda bar at
-
Bauyzdalǧan serke
-
Oiynşylar kelısken ereje
-
Qabylettı top
-
Jülde – mındettı emes
-
Kelısılgen talap
-
Arnaiy kiım joq
-
Qorǧanyş mındettı emes
-
Körermen joq
-
Qolaily dalalyq alaŋ
-
Ūǧymdar
-
Qarala bermeidı
Osy jerde kökpardyŋ sportqa ainalǧandyǧy kökbörıge qaraǧanda 2-3 qadam alda ekenı körınıp tūr.
1.Qazannyŋ ornyna jerge tastau,
2. Bauyzdalǧan serkenıŋ ornyna tūlypty/ muliajdy paidalanu.
Bıraq ony ärı qarai pısıretın bızde yjdaǧattylyq bolmai keledı.
Al endı termin jaǧyna keleiık. Kökparda älı künge oiynşyny qalai ataitynymyzdy bılmeimız, kommentatorlar bırese paluan deidı, bırese şabandoz deidı. Onyŋ bırı bäigenıŋ endı kürestıŋ terminderı ekenınde eşkımnıŋ şaruasy joq. Şeŋber deidı, au qazan dep aitsaq, kım tılımızdı kesıp alady? Qyrǧyzdar tastai qylyp, ūlaqşy sözın orysşaǧa da engızıp termin etıp alǧan. Al bızdıŋ orysşa kommentator «tuşka» deidı, serke demeidı.
Qysqasy ǧylym aralaspaǧan oiyn sportqa ainalmaidy. Dau-damaidan köz aşpaidy.
Jaraidy äzır kökparjai turaly aitpai-aq jai ǧana alaŋǧa toqtalaiyq. Kökpar alaŋy barynşa sportqa juyq, qauıpsızdık jaǧynan da qolaily. Bıraq jıppen tartylǧan qazanymyzdyŋ türın qaraŋdarşy! Köz tarta ma? Joq, qūmǧa kömılıp jatyr. Serke tüskende şeŋber jiegınıŋ qai jaǧynda ekenın kommentatorlar körmei, aŋdamai ne aitaryn bılmei jatyr. Körermender tıptı körmei otyr. Al töreşıler men kökparşylar üşın ol dauly taqyrypqa ainaluy äbden mümkın.
Balyqşa şorşyp, tüsı şoşqaǧa ūqsaǧan muliaj/tūlyp jönındegı äŋgıme tıptı basqa.
«Komandalyq» ne, «jappai» ne?
Endı «komandalyq kökpar», «jappai kökpar» degen ūǧymdarǧa keleiık. Negızı komandalyq emes – «sport-kökpar», jappai kökpar emes – «oiyn-kökpar» deu kerek. Öitkenı, komandany nelıkten qūrdyq, kökpardan sport şyǧaru üşın qūryldy. Al jappai kökpar - qazaqtyŋ töl ärı dästürlı oiyny, sondyqtan oiyn-kökpar. Jappai kökparda sportqa tän eşteŋe joq. Tek serkege talasyp, tıgılgen bäigenı qolǧa tüsıru ǧana maqsat. Qyrǧyz da, qazaq ta dästürlı oiynnyŋ qandai ekenın ūmyta bastady. Bıreuı qazan-oşaq kırgızdı, endı bırı naǧyz kökpardy «jappai kökpar atady».
Al endı qyrǧyzdyŋ qazan-oşaǧyna kelsek, ol - sporttyŋ emes, etnooiynnyŋ atributy, eger qyrǧyz üşın taiqazan kökbörınıŋ ūlttyq atributy dep tanylsa. Bıraq olai da emes. Ol futbol qaqpasynyŋ kalkasy ǧana! Kökbörını serke bauyzdap, qazan-oşaq ornatyp, oinaityn Auǧanstan bolmasa, basqa elder özderınde ony damyta qoimaidy. Öitkenı, ondai dästür qyrǧyz ben qazaqqa ǧana tän, sport retınde basqa auditoriiada ol qabyldanbaidy. Bıraq qyrǧyzdar baryn salyp tyrysyp jür, bapkerlerı men oiynşylaryn AQŞqa jıberıp, özbek komandasyna qosyp, Resei komandalarynda qyrǧyzdardy oinatyp degendei baryn salyp jatyr. Al bız özımızben özımız otyrmyz. Kökpardy bıreu älemge taratyp, damytyp beretındei.
Kökparǧa kelgen kovboilardyŋ sözın tyŋdasaq, olarǧa eşkım kömektespegen, daiyndyq kezınde qinaldyq dep otyr. Sonda kökpardy Aziia oiyndaryna kırgızemız deuşılerdıŋ ısı qaida?
Bız nege 25-ke juyq törk halyqtaryna kökpardy üiretıp, komanda jasaqtap bermeimız? Bız nege öz altynymyzdy aluǧa ǧana barymyzdy salyp, jantalasamyz? Sondaq qazaqtyŋ motivasiiasy tek jülde me? Ūlttyq qūndylyq qaida qalady?
Endı qazaq pen qyrǧyz komandalary turaly bırer söz aitaiyq. Şyndyǧyna kelgende, qyrǧyzdardyŋ deŋgeiı anaǧūrlym joǧary ekenın moiyndaiyq, ol kökparşylar arasynda moiyndalǧan da. Bıraq būl qyrǧyzdar erekşe jaralǧan halyq degen söz emes. Ekı jyl būryn Türkiiada kökpardan qyrǧyzdy 4:3 pen zorǧa ūttyq. Kökbörıden 5:0 bolyp oisyrai jeŋıldık. Biylǧy «älempiadamyzda» öz alaŋymyzda ūtyla jazdap baryp, qosymşa uaqytta bır salymmen zoryǧa ūttyq. Al kökbörıden 4:10 bolyp oisyradyq.
Mäsele nede?
Mäsele: qazaqtardyŋ jüiesız babynda, qyrǧyzdardyŋ jyl boiy oinap, bala kezden esek mınıp, jabaǧy mınıp, kökpardy tūraqty ärı dästürge sıŋıruınde. Bızdıŋ sport-kökpardy bylai qoiǧanda, oiyn-kökpardyŋ özı tek qana baidyŋ toiyn kütıp jatady, bylaiǧy kezde kökpar da, kökparşy da öz betterınşe jaiynda qalady.
Arnaiy at baptau sol sebeptı de dästürımızden üzılgen, jalǧamai otyrmyz. Sondyqtan qyrǧyzdyŋ aty babynda, kökbörışı äbjıl, taktikasy men bırlıgı qanǧa sıŋgen. Bızde bır-ekı kökparşyǧa küş tüsedı, taktika saqtalmaidy, sebebı şeberlık pen komandalyq juysu joq, ädıs pen ädet sıŋıspegen. Jarystan jarysqa ǧana oinaimyz, bıttı.
Bız nege oŋtüstıktegı 4 oblysta qysy-jazy kökpardy oinata almai otyrmyz? Bız nege osy oblystarda 4 kökparjai salyp, qar men jauynnan qorǧaityn töbesın jauyp, salmai otyrmyz? Bızdıŋ bailarymyz myŋdaǧan dollardy, avtony, päterdı kökparǧa tıkkenşe, nege jeke kökparjai salmaidy? Sosyn arendaǧa berıp, öz komandaŋdy qūryp, qysy-jazy, balalardy taiǧa mıngızıp, tartystyryp nege otyrmasqa. Osy jobany nelıkten Turizm jäne sport ministrlıgı qolǧa almaidy? Nelıkten osyǧan bailardy tartpaidy? Ne sebeptı osyny Federasiia qoǧamǧa bastama etıp kötermeidı?
Keşegı kökpar men kökbörıge qatysqan attardyŋ bärı de jekemenşık jylqylar. Nelıkten arnaiy kökpar jylqysyn baptaityn jeke men memlekettıŋ bırıkken jobasyn ıske asyrmaimyz? Būl degen qyp-qyzyl paida men tabys qoi, tärbie men sport öz aldyna!
Jarys märesınde kökpar oinaǧan keşegı qyrǧyzdar üş bırdei aiypty betımızge basty:
-
Serkenı aldyn ala bermei, körsetpei, jattyǧuǧa kedergı jasady dedı.
-
Serkenıŋ salmaǧy 30 kelı emes 33 kelı dedı.
-
Erejege bailanysty äŋgımelerın taǧy aitty.
Kez kelgen aiyptaudyŋ artynda bır kınärät bar.Men qyrǧyzdy jaqtap otyrǧan joqpyn, qazaqtyŋ kökpar oiyny älemge taralyp sport bola ma, joq pa? degenge bas qatyryp otyrmyn.
Äsırese, būl jaǧynan Kökpar federasiiasy men Turizm jäne sport ministrlıgı bastaryn myqtap auyrtuy kerek. Bılım men bılıktı, qolda bar resursty şaşau şyǧarmai, jarata bılulerı qajet.
Kökpardy damytu boiynşa soŋǧy bır jyl ışınde kemınde bır konferensiia, bır döŋgelek üstel ötuı tiıs edı. Ötken şyǧar, bıraq nätije qaida?
Olarǧa nege sarapşylar men mamandar, bılıktı ǧalymdar şaqyrylmady?
Qysqasy, Bärımız jabylyp oilanaiyq, aǧaiyn.
S.Erǧali,
«Kökpardy jetıldıru tūjyrymdamasynyŋ» avtory
