Soŋǧy üş aidan berı Gonkongtıŋ myŋdaǧan tūrǧyny Pekin ūsynǧan "qylmysqa küdıktılerdı Qytai, Makao jäne Taipeige beru turaly" zaŋ jobasyna qarsy şeruletude. Būqaralyq aqparat qūraldary qytaidyŋ Gonkong şekarasyna äsker aparǧanyn jarysa jazyp jatyr. Gonkong pen Qytaidyŋ arasyndaǧy teke-tıreste kım jeŋıske jetuı mümkın? Körşımızdı äbıgerge salǧan būl oqiǧa Qazaq elıne qalai äser etedı?
Tamyzdyŋ 14 künı AQŞ prezidentı Donald Tramp Gonkongtegı daǧdarysty şeşu üşın Qytai basşysy Si Szinpinmen jeke kezdesuge äzır ekenın aitty. Būl turaly Tramp özınıŋ Twitter paraqşasynda "Prezident Si Gonkong mäselesın jyldam ärı adamdyqpen şeşkısı kelse, şeşe alaryna kümänım joq. Jeke kezdeseiık pe?" dep jazdy. Kelesı bır jazbasynda Tramp "Qytai men AQŞ arasyndaǧy sauda janjaly şeşıluınıŋ bır alǧyşarty - Qytai bilıgınıŋ Gonkongke adamdyqpen qarauy" dedı.
Gonkong bilıgı mitingke türtkı bolǧan küdıktılerdı Qytaiǧa beru zaŋynan bas tartty. Alaida şeruge şyqqandar Gonkong atqaruşy bilıgı basşysynyŋ otstavkaǧa ketuın talap etıp jatyr. Halyqtyŋ mitinke şyǧuynyŋ astarynda ne jatyr jäne qytai şekara maŋyndaǧy äskerın köterılıstı basuǧa paidalanbai ma?
Sarapşy Estai Bojannyŋ aituynşa, Gonkongtaǧy narazylyq bır ǧana zaŋ jobasy üşın bolǧan joq. Ol būl mäselede Gonkong daǧdarysynyŋ qandai kezde paida bolǧanyna män beru kerek ekenın eskertedı.
– Äŋgıme Gonkongtaǧy demokratiialyq talpynystarda ǧana emes, onyŋ artynda bırneşe derjavalardyŋ oiyny jürıp jatyr. Sebebı, Gonkong Qytaidyŋ qarjy ötkelı bolyp sanalady. Damyǧan elderdıŋ qarjysy Gonkong arqyly Qytaiǧa kırse, sol sekıldı Qytaidyŋ qarjysy Gonkong arqyly syrtqa aǧylyp jatyr. Būl oiyndardy tüsındıru derbes bır taqyryp. Al, endı Beijıŋnıŋ qaru qoldanu-qoldanbauy degenge kelsek, ärine, qaruly küş qoldanudy mülde bolmaidy dep eşkım kesıp aita almaidy. Pekin qandai taktikalyq, strategiialyq qadamǧa barady, ony tap basyp aitu qiyn. Qazır ereuılderge qarsy «aqparattyq şabuyl» jasap jatqanyn bılemız. Bıraq, küş qoldanu qazırgı kezde Beijıŋ üşın mülde tiımsız hareket. Eger Beijıŋ özıne degen qysymdy auyrlatqysy kelmese mūndai qadamǧa bara qoimaidy. Sebebı, Gonkong Qytai ǧana emes, Britaniia, AQŞ, Oŋtüstık Şyǧys Aziia elderı, Europa elderı sekıldı köp jaqty müddelerdıŋ toǧysqan jerı. Gonkongqa atylǧan oq Batys elderınıŋ Qytaidy sanksiialauyna tolyq sebep bola alady, – deidı ol.
Ärine, ekonomikalyq sanksiia Qytaidyŋ jandy jerı bolyp sanalady. Sondyqtan da atalǧan memleket Gonkong mäselesınde üş aidan berı batyl äreketke bara almai otyr. Al ırgemızdegı körşı eldıŋ ışındegı jaǧdai qazaq elıne qalai äser etuı mümkın?
– Körşıles elder men aimaqtardaǧy bolyp jatqan oqiǧalar özınıŋ salmaǧyna qarai bızge de äser etedı. Bız alys jatqan Şyǧys jäne Oŋtüstık Şyǧys Aziiaǧa nazar audarmaǧanymyzben, Qytaidyŋ Ortalyq Aziiadaǧy yqpalynyŋ artuyna sol öŋırdegı elderdıŋ tıkelei jäne janamalai äserı boldy. Būl da öz aldyna bölek taqyryp. Qytai demokratiialyq özgerıstı kütıp tūrǧan el. Bügın bolmasa erteŋ būl elde qandai da bır jaŋaru boluy mümkın. Batys elderınıŋ de közdeitını sol. Al Gonkong pen Taiuan (Taivan) osy özgerısterge qozǧauşy küş. Qytai siiaqty yqpaldy ärı quatty körşıŋde demokratiialyq özgerıster bolyp jatsa, bızge jaman bolmas edı. Gonkong mäselesınıŋ bızge yqpalyn osy jaǧynan qaraǧan dūrys bolar. Al men, sız aitqandai, Qytaidyŋ agressivtı qaterınıŋ sonşalyqty küştı ekenıne sene almaimyn. Beijıŋnıŋ bızden de basqa bas auyrtatyn mäselesı şaş etekten – deidı ol.
Qoǧam belsendılerı «Elde ädıl sailau ötıp, demokartiialyq memleket boluymyz kerek» dep aityp jatady. Alaida ırgemızdegı Resei men Qytaida oŋ özgerıs bolmai, bızdıŋ elde jaǧymdy jaŋalyq boluy mümkın emes. Soŋǧy kezderı Reseide de narazylyq şerulerı jiılep, Putin rejimıne qater töndıre bastady. Sarapşylar Kremldıŋ tübıne Batys salǧan sanksiialar jetetının aitady. Al qytai Gonkong mäselesın şeşude äskerdıŋ kömegıne jügınse ekonomikalyq qyspaqqa qalady. Būl – memleket şaŋyraǧynyŋ şaiqaluyna alyp keletın qaterlı qadam. Äitse de, bilık narazylardyŋ talaptaryna könse, el ışındegı narazy köŋıl-küide jürgender bas köteredı. Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını, qytai ekı ottyŋ ortasynda tūr.
Sarapşy Estai Bojannyŋ aituynşa, Gonkongtaǧy narazylyq bır ǧana zaŋ jobasy üşın bolǧan joq. Ol būl mäselede Gonkong daǧdarysynyŋ qandai kezde paida bolǧanyna män beru kerek ekenın eskertedı.
– Äŋgıme Gonkongtaǧy demokratiialyq talpynystarda ǧana emes, onyŋ artynda bırneşe derjavalardyŋ oiyny jürıp jatyr. Sebebı, Gonkong Qytaidyŋ qarjy ötkelı bolyp sanalady. Damyǧan elderdıŋ qarjysy Gonkong arqyly Qytaiǧa kırse, sol sekıldı Qytaidyŋ qarjysy Gonkong arqyly syrtqa aǧylyp jatyr. Būl oiyndardy tüsındıru derbes bır taqyryp. Al, endı Beijıŋnıŋ qaru qoldanu-qoldanbauy degenge kelsek, ärine, qaruly küş qoldanudy mülde bolmaidy dep eşkım kesıp aita almaidy. Pekin qandai taktikalyq, strategiialyq qadamǧa barady, ony tap basyp aitu qiyn. Qazır ereuılderge qarsy «aqparattyq şabuyl» jasap jatqanyn bılemız. Bıraq, küş qoldanu qazırgı kezde Beijıŋ üşın mülde tiımsız hareket. Eger Beijıŋ özıne degen qysymdy auyrlatqysy kelmese mūndai qadamǧa bara qoimaidy. Sebebı, Gonkong Qytai ǧana emes, Britaniia, AQŞ, Oŋtüstık Şyǧys Aziia elderı, Europa elderı sekıldı köp jaqty müddelerdıŋ toǧysqan jerı. Gonkongqa atylǧan oq Batys elderınıŋ Qytaidy sanksiialauyna tolyq sebep bola alady, – deidı ol.
Ärine, ekonomikalyq sanksiia Qytaidyŋ jandy jerı bolyp sanalady. Sondyqtan da atalǧan memleket Gonkong mäselesınde üş aidan berı batyl äreketke bara almai otyr. Al ırgemızdegı körşı eldıŋ ışındegı jaǧdai qazaq elıne qalai äser etuı mümkın?
– Körşıles elder men aimaqtardaǧy bolyp jatqan oqiǧalar özınıŋ salmaǧyna qarai bızge de äser etedı. Bız alys jatqan Şyǧys jäne Oŋtüstık Şyǧys Aziiaǧa nazar audarmaǧanymyzben, Qytaidyŋ Ortalyq Aziiadaǧy yqpalynyŋ artuyna sol öŋırdegı elderdıŋ tıkelei jäne janamalai äserı boldy. Būl da öz aldyna bölek taqyryp. Qytai demokratiialyq özgerıstı kütıp tūrǧan el. Bügın bolmasa erteŋ būl elde qandai da bır jaŋaru boluy mümkın. Batys elderınıŋ de közdeitını sol. Al Gonkong pen Taiuan (Taivan) osy özgerısterge qozǧauşy küş. Qytai siiaqty yqpaldy ärı quatty körşıŋde demokratiialyq özgerıster bolyp jatsa, bızge jaman bolmas edı. Gonkong mäselesınıŋ bızge yqpalyn osy jaǧynan qaraǧan dūrys bolar. Al men, sız aitqandai, Qytaidyŋ agressivtı qaterınıŋ sonşalyqty küştı ekenıne sene almaimyn. Beijıŋnıŋ bızden de basqa bas auyrtatyn mäselesı şaş etekten – deidı ol.
Qoǧam belsendılerı «Elde ädıl sailau ötıp, demokartiialyq memleket boluymyz kerek» dep aityp jatady. Alaida ırgemızdegı Resei men Qytaida oŋ özgerıs bolmai, bızdıŋ elde jaǧymdy jaŋalyq boluy mümkın emes. Soŋǧy kezderı Reseide de narazylyq şerulerı jiılep, Putin rejimıne qater töndıre bastady. Sarapşylar Kremldıŋ tübıne Batys salǧan sanksiialar jetetının aitady. Al qytai Gonkong mäselesın şeşude äskerdıŋ kömegıne jügınse ekonomikalyq qyspaqqa qalady. Būl – memleket şaŋyraǧynyŋ şaiqaluyna alyp keletın qaterlı qadam. Äitse de, bilık narazylardyŋ talaptaryna könse, el ışındegı narazy köŋıl-küide jürgender bas köteredı. Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını, qytai ekı ottyŋ ortasynda tūr.
Serık JOLDASBAI "Adyrna" ūlttyq portaly
