Ǵuryptyq qana emes, saıası-áleýmettik ınstıtýt retinde de as berý dástúri qazirgi kezde burynǵy mártebesin saqtap qala aldy ma? Shyntýaıtynda, otar¬laý saıasaty tárizdi túrli saıası-áleýmettik faktorlardyń tegeýrindi áserine baılanysty as berý HIH ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyrdyń bas kezinde-aq suıyla bastaǵan-dy. Jasyratyny joq, qazirgi kezeńdegi as berý dep atap júrgenimiz burynǵy ótken batyr babalar men atalardyń esimin ardaqtap, dáripteıtin shara deńgeıinde ǵana atqarylyp keledi. Iaǵnı as berý degen atpen el-jurtty shaqyryp, mal soıyp, at shaptyryp atap ótetin shara deńgeıinde qaldy. Ǵalymdardyń pikirinshe, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik ortalyq murajaıynyń basshysy Nursan Álimbaıdyń jetekshiligimen 2010-2014 jyldary jaryq kórgen «Qazaqtyń etnografııalyq kategorııalar, uǵymdar men ataýlarynyń dástúrli júıesi» atty árqaısysy 100 b.t. quraıtyn bes tomdyq ǵylymı enıklopedııa – sóz joq, atalmysh jáne basqa da san alýan tarıhı-etnografııalyq kúrdeli máselelerdiń ǵylymı kúrmeýin dáıekti sheshken eńbekterdiń biregeıi. Rasynda da, derektik negizdemesiniń, sonyń ishinde, fotomaterıaldary men túrli-tústi sýretteriniń moldyǵymen daralanatyn bul enıklopedııadan oqyrman, tipti, burynnan etene tanys bolyp kórinetin dástúrli qazaq soıýmynyń san alýan qyr-syryn jańasha paryqtaýǵa múmkindik alady. Tómende atalmysh enıklopedııadaǵy D.Qatran men E.Smaǵulovtyń as berýge arnalǵan maqalasy gazetke yqshamdalyp berilip otyr.
Dástúrli ortada paıǵambar jasynan asqan, el-jurtqa asa qadirli adamnyń qaıtys bolǵanyna bir jyl tolarda, keıde tolǵan soń arnaıy as beriledi. As berý «topyraqty ólimge» baılanysty aza tutý merziminiń aıaqtalǵandyǵyn aıǵaqtaıdy. Ol Nursan Álimbaıdyń sózimen aıtqanda, «arýaqty ozdyrýǵa» (qazirgi tilmen aıtsaq, shyǵaryp salýǵa) arnalǵan, tipti, búkil etnos deńgeıinde ótkiziletin eń úlken shara retinde ulttyq saltqa aınalǵan. Ǵalymnyń dáıeginshe, as berýdiń ejelden ornyqqan konepııasynyń máni – «arýaq rıza bolmaı, tiri baıymaıdy» degen dástúrli qazaqy ortada metaforalyq sóz oramyna aınalǵan ejelgi ustanymdy júzege asyrý. Atap óter jaıt, as – tek halqyna eńbegi sińgen ataqty adamdarǵa beriletin bolǵandyqtan, marqumnyń jylyn berý salty ózgesheleý. Óıtkeni, toı tondyniki, as attyniki degen mátel jete alǵannyń barlyǵy barýyna bolatynyn bildirdi.
As berý – marqumnyń jany hám rýhy týraly jáne o dúnıe týraly adamzat tarıhynyń alǵy kezeńderinde qalyptasqan ejelgi túsinikterine baılanysty atqarylatyn josyn-joralǵylardyń biregeıi.
Derekterge qaraǵanda uly asqa tek qazaq rýlary ǵana emes, kórshiles qyrǵyz, túrikpen, qaraqalpaq, mońǵol, t.b. halyqtardyń, Reseı jəne Qytaı arıstokrattarynyń ókilderi de qatysqan. Mundaı aýqymdy asta asa mańyzdy irgeli məseleler de sheshimin taýyp otyrdy. Mysaly, 1781 jylǵy Abylaı hannyń asynda ın elshiligi ókilderiniń jəne qazaq sultandardyń qatysýymen Ýəlı aq kıizge kóterilip, handyqqa saılandy. Sypataı batyrǵa balasy Noǵaı myrza Merkide as bergende oǵan qyrǵyz eliniń ıgi-jaqsylary batyrǵa degen rııasyz qurmetiniń belgisi retinde mol tartý-taralǵymen, səıgúlik, jyrshy, balýandarymen kelgen eken. Tamdynyń Qulqudyq degen jerinde HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysy shamasynda ótken Turabaı degen bedeldi adamnyń asyna búkil kishi júz rýlarynan basqa, Buqar men Horezm bekzadalary jəne qaraqalpaq halqynyń belgili bıleri men rýbasylary qatysqan.
Astyń ótkizilý reti, onyń shyǵyny, jınalatyn adam mólsheri XVIII-XIX ǵasyrlarda ózgeristerge ushyrady. Onyń eń negizgi sebebi – osy kezeńde qalyptasqan əleýmettik saıası jaǵdaıǵa baılanysty boldy. 1822 jylǵy reformadan bastap qazaq qaýymynyń kedeıshilikke ushyraı bastaǵany belgili. Sol kedeıshilik HH ǵasyrda keń etek aldy. Osyǵan baılanysty as berý dəstúri aıtarlyqtaı ózgertildi. Sonymen birge, Reseıdiń júrgizgen saıası reformalary qazaq eliniń azamattyq ózin-ózi basqarý júıesine úlken soqqy berdi. Bul da astyń saltanatyn solǵyndatty, qoǵamdyq əserin álsiretti.
Saýyn aıtý – as berý týraly jurtshylyqqa aldyn-ala aqparat taratýdy bildiretin ejelden ornyqqan josyn. As berýge ər elden esimi belgili aqsaqaldar, batyrlar, aqyn¬ar, palýandar, ənshi-jyrshylar, kókparshylar, mergender arnaýly jibergen adamdar arqyly shaqyryldy.
As ótkiziletin oryn jəne merzimi. As ótkizýge arnalyp, negizinen ózen boıyna jaqyn, jazyq jerlerge kıiz úıler tigiledi. Tańdalǵan jerdiń sýly, əri nýly, əri keń jazıra bolýy – as berýdiń basty sharttarynyń biri. Óıtkeni, eń aldymen, qonaqtarǵa da, bəıge attaryna da qolaıly jaǵdaı jasaý as berýdiń sətti ótýiniń birden-bir kepili boldy. Derekterge qaraǵanda, birneshe júzdegen úı tigilgen «aýyldyń» orny 0,5-1,5 shaqyrymǵa deıin aýmaqty qamtyǵan. As berýdi kóbinese mal semirgen kúz mezgilinde atqarady. Sondyqtan as berý keıde jyl tolmaı nemese eki-úsh aı ótken soń da uıymdastyryla beredi. As berýdiń bastalýy, ədette, sətti kún – sərsenbige nemese Orta Azııa halyqtarynda taraǵan dəstúrli túsinik boıynsha «o dúnıeniń kók qaqpasy ashylyp, arýaqtar úıge keledi» deıtin beısenbige oraılastyryldy.
ÚI TIGÝ.
As berý úı tigýden bastalady. El bolyp jınalyp, jan-jaqtan kelgen qonaqtardy qarsy alý, kútý, as beretin eldiń (rýdyń) eldigine úlken syn. As berýdi aıtarlyqtaı ótkizýge ər rý músheleri óz úlesin qosady. Qonaqtarǵa tigilgen úıler qazan-oshaqtan keminde 50-100 m qashyqtyqta, keıde, odan da alys ornastyrylady. Qonaqtarǵa tigilgen úılerge kilemder tóselip, kórpeler jaıylady, shaqyrylǵan adamdardyń bəri osy úılerge kelip ornalasady. Vl.Plotnıkovtyń jazýynsha 1860 jyly Kishi júz Jappas rýynyń basshysy Qulambaı deıtin adamnyń Qarakól basynda ótkizilgen asqa 140 úı, 200 kisi syıatyn jibek shatyr tigilgen.
HIH ǵasyrdyń 90-jyldarynda Syrdarııa oblysynyń Qazaly men Perovskıı ýezderinde Kishi júz rýlarynyń arasynda berilgen bes asqa qatysqan I.V.Anıchkov mynadaı qyzyqty məlimetter keltiredi: ataqty Kəribaıdyń asynda qonaqtar úshin tigilgen aq úılerdiń sany 200-ge deıin jetken. Al moldalar men ıshandarǵa Buhar shatyry tigilip, ər úıge bir moldadan bekitilgen. Bulardan bólek jeroshaq basynan birneshe úıler qatar tigildi.
Qaraly úı as ótkiziletin jerge oǵan 10-15 kún qalǵanda saltanatpen əkelinip, basqa úılerden oqshaý tigiledi. Qaraly úıdiń ishine marqumnyń ózi tirshiliginde paıdalanǵan buıymdary eń kórnekti jerge qoıylady. Olardy otaýdyń batys jaq buryshyna, kire beristiń sol jaǵyna ornalastyrady. Bıikteý bir tóbe basynda as ıeleri, aýyl aqsaqaldary bólek turyp, kelýshilerdi baqylaıdy. Ər úıdiń dódegesine osy úıdiń qaı eldiń qonaq úıi ekeni jazylady. Osy kúnnen bastap as ótkizetin otbasynyń týystary kıiz úılerin tigip, maldaı, qymyz, t.b. kómekterin kórsete bastaıdy. Aqsaqaldar jınalyp as ótkizý jaıyn talqylap, sheshim qabyldaıdy.
MAL SOIý.
As beretin jerge, dəlirek aıtqanda, jeroshaq basyna aıdalyp əkelingen maldyń ishinen soıylatyn qoı men jylqy tańdalady. Tómendegi derekten osy úrdistiń qalaı atqarylǵandyǵy týraly kóp jaıdy ańǵarýǵa bolady. «Ərqaısysynda 70 jeroshaqtan qazylǵan eki qatar oshaq (140) qazylyp bolǵan soń, molda oshaqqa duǵa baǵyshtady, 60 bıe tańdalyp, olardy ekige bóldi, jaqsysy men nasharlaýy eki oshaqqa teńdeı bólinýi qadaǵalandy. Ərqaısysyna bas-kóz bolatyn kósheli, jón biletin adam taǵaıyndaldy. Oshaqtar qasynan etti saqtaýǵa arnalǵan 12 qos daıyndalyp, jas shóp ústine shı tóseldi. Keleside qolynda Qurany bar molda kelip bólinip alynǵan jylqylardyń qasyna kelip Quran oqydy. Soıylǵan mal terisiniń bir bóligi moldaǵa, qalǵany basqarýshylarǵa bólip berilip, soıylǵan mal eti qazanǵa salyndy. Soıysqa arnalǵan maldy qamap qoıyp, asqa kelgenderdiń ózi qalaǵanyn soıdyrǵan jaıttar da bolǵan» (A.S.Plotnıkov).
AS BERÝGE KELÝ SALTANATY.
As berýge ər rý baıyrǵy dəstúrmen, ıaǵnı aqyny, jyrshysy, balýany, báıge aty, soıys malymen jəne sabasymen keledi. Shaqyrǵanda kelmeı qalý, qatyspaý sol rýǵa, taıpaǵa, elge, eldiń bıleýshisine qarsylyq kórsetý bolyp eseptelgen. Saýyn aıtylyp, habar alǵan elder asqa saltanatpen kelýge úlken mən berdi. As berýge barý jóni jəne oǵan baratyn toptyń quramy asa yjdaǵattylyqpen irikteldi. As berýge baratyn toptyń sany ədette birneshe júzge deıin baratyn. As berýge barý jaıyn talqylap, top quramyn belgileý úshin kúlli rýdyń, aımaqtyń el basylary bas qosqan məjiliske shaqyrylatyn. As berýge keletin basqa rýdyń adamdary ózderiniń dəýletine qaraı, marqumǵa jaqyndyǵyna, tileýlestigine qaraı, ysqatqa, jerleýge shyǵarylǵan shyǵynnyń ornyn toltyrý úshin eki, úsh, jeti ne onshaqty jylqy nemese túıe jetektep keledi. Bul «aza» dep ataldy.
Qaraly úıdiń qasyna er-turmany kisi qyzyǵarlyqtaı, ústine qara shuǵa jabylǵan marqumnyń asyl qazynasy retindegi eń súıikti tulparyn (tul at) halyqtyń kórip tamashalaýy úshin qoıady. Bul ǵuryptyń maqsaty – halyqqa marqumnyń kózi tirisindegi mərtebesin əıgileý bolyp tabylady Asqa halyq kelgen bette qaraly úıge kirip, shyqqannan keıin, syrttaǵy baılaýly turǵan tul atty qoldarymen sıpap, təý etedi.
Joqtaý aıtylyp, bata qaıyrylǵannan keıin «azasyna salǵanymyz», «azasyna qosqanymyz» dep, marqumnyń úı-ishine ózderimen alyp kelgen tartý-taralǵysyn tabys etetin. Asqa qatysatyndar sándi kıinip, erekshe saltanatpen baratyn. Máselen, qarqaralylyq Ótebaı sal osy asqa kıip barýǵa arnaıy səýkele tiktirgen. Iaǵnı, Toqa Sapaqqyzynyń səýkelesinen jəne Altaı Aldajumanqyzynyń səýkelesinen de artyq bolsyn dep, tikken ismerge júz jylqynyń qunyn tólegen.
QONAQTARDY QARSY ALÝ.
Derekterge qaraǵanda keler qonaqtardy qozykósh jerden arnaıy saılanǵan jigitter «dúnıeniń tórt tarabyna», ıaǵnı tórtke bólinip qarsy alǵan. Qonaqtardyń as beretin aýylǵa bettegenin arnaıy jigitter aldyn-ala atpen shaýyp kelip as berý josynyn basqarýshyǵa habarlap otyrǵan. Qalyptasqan dəstúr boıynsha, kelgen qonaqtardyń attarynyń tizginin bir-birlep alyp, atynan qoltyǵynan demeı túsirip, kórisetin tərtip bolǵan. Kelýshiler aldymen qaraly tý tigilgen úıge kirip kóńil aıtyp, «bata jasarǵa» əkelgen dúnıe-múlik, saba-saba qymyzyn, aıdap əkelgen malyn jeroshaqtyń mańynda arnaıy tigilgen úılerdiń janynda turǵan adamdarǵa tabystaıdy. Qarsy alýǵa taǵaıyndalǵan jigitter kelýshilerdi arnaıy bólingen úılerine bastap aparyp ornalastyrady.
As berý, ədette, janjalsyz ótpeıdi. Sebebi, bireý mert bolýy múmkin, jaraqattanýy múmkin, bəıge daýy nemese eki balýan arasynda kelispeýshilikter týyndap, olardy ajyratý qıynǵa soǵyp jatady. Osyndaıda as berýdi basqaryp, qadaǵalaý úshin asa bedeldi bir adam taǵaıyndalady. Daý týa qalǵan jaǵdaıda qadaǵalaýshy aralasyp, eki jaqty janjalǵa jibermeı kelisimge keltirip otyrǵan.
ÓTKIZILÝ BARYSY.
Joǵaryda aıtylǵandaı, asty kóbinese mal semirgen kúz merziminde beredi. Qurbandyq retinde soıylǵan qoı eti tutas jelinip bolǵan soń ǵana tuldanǵan jylqy soıylady. Jylqyny baýyzdar aldynda ony jetektep úıdi aınaldyryp shyǵady. As berýge jınalǵan halyq pen olarǵa taratylar qurbandyq retinde esepsiz kóp mal soıylady. Jəne ərtúrli ulttyq oıyndar, alaman bəıge, jamby atý, saıys, aqyndar aıtysy, t.b. ótkiziledi. As berý dəstúriniń josynynyń ejelden qalyptasqan ózindik elementteri men ótkizilý tərtibi jəne qaǵıdalary (joqtaý, qaraly tý tigý, sep jııý, tul at) bar. Iaǵnı bular (aqsaqaldar keńesi, saýyn aıtý, oshaq qazý, mal soıar kún, asty basqarý, qonaq kúter kún, tabaq tartý, asqa saltanatpen kelý, aza salý, ulttyq oıyndar jəne t.b.) ejelden qalyptasqan jón-josyq boıynsha atqarylady. As berýdiń aıaqtalýǵa jaqyndaǵandyǵyn tul atty soıý, sep buzý, qaraly týdy jyǵý sııaqty ǵuryptyq sharalar kórsetedi. As berý saltanaty bəıgemen ashylyp, bəıgemen jabylady. Iaǵnı astyń alǵashqy kúni oshaq maılar bəıgesi bastalsa, as berýdiń sońǵy kúni alaman bəıgeniń ótkizilýi astyń sən-saltanatty bóliginiń aıaqtalǵandyǵyn bildiredi. Alaman bəıge oryndarynyń sany men jeńimpazdaryna beriletin júldelerdiń kólemi de óte qomaqty bolyp keledi. Bəıgeniń júldesi jeńimpazdyń shyqqan ortasy – tutas bir rýdyń ortaq ıgiligi sanalady.
As berýdiń resmı jabylýy jarııalanyp, kelgen qonaqtar taraı bastaıdy, al sep buzý, qaraly týdy syndyrý, tul atty soıý ǵuryptaryn oryndaý tek marqumnyń týǵan-týys, rýlastarynyń ǵana quzyryndaǵy is bolyp tabylady. Joǵaryda aıtylǵandaı, úlken as ədette, úsh kúnnen kem bolmaǵan, tipti, tórt-bes kúnge jalǵasty. Erterekte odan da uzaq bolǵanǵa uqsaıdy. Astyń ótkiziletin ýaqyty jaıynda I.V.Anıchkov: «ədette as 4 kúnge sozylyp: sərsenbi «oshaqqazar kún», beısenbi «mal soıatyn kún», juma «tabaq tartar kún», al senbi, jeksenbidegi túrli oıyn jarystar kezinde kıiz úıler jyǵyla bastap, jeksenbide tarqap, kóship ketedi», – degen derek keltiredi. M.Shormanov: «Birinshi kúni oshaq qazyp, úıler tigiledi, ekinshi kúni mal soıylyp, et asylsa, úshinshi kúni tabaq tartylyp, el arasyndaǵy daý-janjaldar qaralady, tórtinshi kúni oıyn-saýyq ótkizilip, at shabady, asqa alystan kelgenderdiń kópshiligi osy kúni taraı bastaıdy», – dep jazady.
Bes kúnge sozylǵan as tómendegideı tərtippen ótken: birinshi kúni – astyń sətti ótkizilýi úshin oshaq qazylyp jatqan kezde bir-eki mal soıylyp, eti osy oshaqtarǵa asylady, ony «qudaıy» dep ataıdy. Ekinshi kún – jeroshaqty qazar kún jəne osyǵan baılanysty «oshaq maılar» at jarysy ótkiziledi. Úshinshi kún – balýan beldesýleri ótkiziledi. Tórtinshi kún – jamby atý. Besinshi kún – atshabar kún. As berýdiń jeti kúnge sozylatyny týraly da məlimetter bar: 1-kún – asqa kelgen qonaqtardy qarsy alý, úıdi-úıge ornalastyrý. 2-kúni sadaqpen jamby atý (kúmis jəne altyn aqsha) saıysy ótkiziledi. 3-kúni 20-30 shaqyrym qashyqtyqqa qunan jarysy ótkiziledi. Oǵan 9 túrli bəıge tigiledi. Birinshi bəıgege – túıe, sońǵy bəıgege – taıtuıaq beriledi. Osy kúni qyz qýý oıyny da uıymdastyrylady. 4-kúni saıys oıyny ótkiziledi. Sonymen qatar, osy kúni balýandar kúresi de ótkiziledi. 5-kúni 50 shaqyrymǵa deıingi qashyqtyqqa dónen jarysy ótkiziledi. 6-kúni erteńgi bolatyn alaman bəıge barysy anyqtalady. 7-kúni – astyń eń mańyzdy kúni alaman bəıge ótkiziledi. Biraq asty ótkizýde atalǵan sharalardyń ýaqyttyq ótkizilýiniń rettik júıesi ərkez saqtala bermegen. Mysaly, M.Shormanov asynyń alty kúnge sozylý sebebi as berýge Pavlodar men Aqmola ýezderi arasyndaǵy jer daýyn sheshý úshin arnaıy shaqyrylǵan tótenshe sezdiń qosa uıymdastyrylýyna baılanysty boldy. Sypataı batyrdyń asy segiz kúnge, Aqjoltaı Aǵybaı batyrdyń asy toǵyz kúnge sozylǵan. Bir jaǵynan, bıler keńesi as berýdiń ón boıynda tolastamaı júrip, onda jesir daýy jer daýy sheshilip jatsa, ekinshi jaǵynan, astyń sən-saltanatty oıyndarymen birge aqyndar aıtysy da ótkizilgen.
Aqjoltaı Aǵybaı batyrdyń asyna jıyrma myńnan asa adam jınalǵan eken. Uly júz ben Orta júz jəne Kishi júzdiń ıgi jaqsylary jınalǵan osy úrdiste júz tabaqshy qyzmet atqarǵan.
As berýde ótkiziletin oıyndardyń barlyǵy kóńil kóterýge arnalmaǵan. Olardyń kóńil kóterý úshin emes, ǵuryptyq (rıtýaldyq) mindeti da aıyryqsha boldy.
Balýan kúresi – kúrespen aınalysatyn qara kúsh ıeleriniń as-toılarda kúresten saıysqa túsýi, kúsh synasýy. Kúres as berýde mindetti túrde ótkizildi. Balýandar kúres saıystaryna óz rýlarynyń atynan shyǵyp, rýynyń namysy úshin kúresti. Jeńisterge jetip, eliniń atyn shyǵarǵan balýandardyń esimi búkil halyqqa tanymal bolyp, el qurmetine bólendi. «Kúsh – eldiki, oljasy – kóptiki» degendeı balýan júldesi de rýlastaryna úlestirilgen. Túıe tartý – as berýde oryndalǵan erteden ornyqqan ǵuryptyq məni bar josynnyń biri. Bul josyn – «taılaq tartý», «jez buıdaly ingenniń bıi», «túıe sheshý» degen sııaqty ataýlarmen de belgili.
Əskerı-qoldanbaly oıyndar sııaqty as berý saltanatynyń baǵdarlamasyna mindetti túrde engiziletin oıynnyń biri – teńge alý (kúmis alý). Bul oıyn óte kóne əskerı-jaýgershilik zamannan bastaý alady. Asqa kelgen ər topta «teńge alýǵa» on segiz, jıyrmanyń ústindegi erge taqymy berik, at qulaǵynda oınaıtyn shabandoz jigitter qatysqan. Oıyn erejesi boıynsha, belgilengen araqashyqtyqta úsh-tórt jerde shúberekke túıilip, kúmis nemese teńge tastalynady. Shabandozdar kezek alyp tizbekke turady. Olar kelgen kezekterimen osy qashyqtyqta ekpindep shaýyp kele jatyp, shapqan atty toqtatpaı jolyndaǵy túıilgen shúberekti at ústinen eńkeıe otyryp alýy kerek. Keıbir at qulaǵynda oınaǵan shabandoz jigitter osy oıyn ústinde at ústinde túregep shabý, shaýyp kele jatqan at ústinen sekirip túsip qaıta miný, at baýyrynda oınaý sekildi shabandozdyq ónerdiń neshe túrin kórsetip, el rızashylyǵyna bólenetin.
Asta belgili júıe boıynsha ótetin oıyn túrlerinen basqa taza kóńil kóterýge arnalǵan kóńildi oıyndar da ótkizilip turǵan. Solardyń biri – tilmen teńge alý. Abaıdyń atasy Óskenbaıdyń asynda uıyǵan qatyq toly taıqazanǵa altyn teńge tastalyp, tistep alyp shyǵý bəsekesi ótkizilgen. Sondaı-aq, qymyz toly shara ishinen teńge alý oıyny da uıymdastyryldy. Qyz qýý oıyny astaǵy oıyn-saýyq tizimderiniń ishinde kóp kezdese bermeıdi. Astarda dańqqa bólengen balýan, saıysker, mergen, shabandoz adamdar esimi el aýzynda ańyz bolyp kúlli elge tarasa, qyz qýýǵa qatysýshylar týraly məlimetter joqtyń qasy. Bəlkim, bul jaıtty qyz qýý oıynynyń fýnkıonaldyq-semantıkalyq məniniń as berýdiń ǵuryptyq keńistiginiń semantıkasyna səıkessizdigimen túsindirýge de bolatyn shyǵar. Bul oıynnyń kóbinese neke jəne basqa da otbasylyq nemese rýlyq merekelerde ótkiziletindigi sondyqtan bolsa kerek.
TUL ATTY SOIý.
Tuldanǵan atty soıar aldynda aqtyq baılanǵan júgen salyp, er-turmanymen, əsem jabýymen səndep, syrmaq ústine əkelip ustap turady. Osy kezde jesir qalǵan əıel attyń moınynan qushaqtap turyp, tul atpen kórisip, joqtaý aıtady (qyzdary da qosylady). Basý aıtyp ajyratsa da, qımastyqpen attyń jalynan aıyrylmaı kúńirene jyrlaıdy. Keıde uzaq joqtaý aıtyp jylaǵan əıelderdi kúshpen ajyratqanda, at jalynyń qyldaryn julyp ketkenderi de bolǵan eken. Atalmysh ǵuryp marqummen tul at arqyly jesirdiń sońǵy qoshtasý sətin beıneleıdi. Marqumnyń atyn tuldaý jəne ony jyldyǵynda soıý sııaqty ǵuryptar əli kúnge deıin saqtalyp otyr.
Qaraly týdy syndyrý – qaraly kún osymen aıaqtaldy degen uǵymdy bildiredi. Kóne zaman adamdarynyń qabirlerinen syndyrylǵan buıymdardyń shyǵýyn ǵalymdar baıyrǵy adamdardyń anımızmdik túsinigimen, zattardyń «jany» bolady degen senimimen baılanystyrady. Iaǵnı ertede menshikti zattaryn ədeıi syndyrǵanda, «ólgen adamnyń «janymen» birge ólikter eline jetetin zattardyń «janyn» da azat etýge kómektesemiz» degen senim boldy. Bul dəstúr tiriler men ólilerdiń arasyndaǵy baılanystyń túpkilikti aıaqtalǵanyn bildiredi. Múmkindiginshe bul isti jesirdiń əmeńgerine tapsyrǵan. Bul salt «budan bylaı jesirge əmeńgeri ıelik etedi, ólgen kúıeýiniń ornyn sol basady» degen uǵymdy bildiredi. Demek, qaraly týdy kim kóringenge syndyrta bermegen.
TABAQ TARTÝ.
Tabaq tartýǵa ədette yńǵaıly kıingen, jón-josyqty biletin sypaıy jas jigitter saılanǵan. Tərtip boıynsha tabaq jasaýǵa tabaqqa úıdegi qonaqtardyń dərejesine saı múshelerdiń salynyp tartylýyn basqaratyn jasy úlkendeý adamdar taǵaıyndalǵan. Úlkenge, asa qurmettilerine jambas, jilik tartylyp, eki-úsh adamǵa bir tabaqtan aınalǵan. Joǵaryda aıtylǵandaı, birneshe júz úı tigilgen aýyldyń qashyqtyǵy keıde 0,5-1,5 shaqyrymǵa deıin sozylǵan. As úıler ədette qonaq úılerden alystaý jerge tigiledi. Qonaq úılerdiń esikterine bir-bir jigitten qoıylyp, úıge syrttan adam kirgizbeı, ishten shyǵarmaı, qonaqtardyń jaıly otyrýyn qamtamasyz etip, úıdegi adam sany qansha, neshe tabaq kerektigin baqylap, basqarýshy adamǵa məlimdep otyrady. Tabaqtardyń kiris-shyǵysy eseptelip otyrady.
Oshaq pen úıler arasy əjeptəýir jer bolǵandyqtan, tabaqty atpen júrip tartty. Tabaqshylar asqa taza, yqsham kıinip, atyn kúmis er-turmanymen saılap shyǵady. Tabaq taratýǵa bir kisi basshy bolady, onyń kómekshisin aıdaýshy dep ataıdy, ol tabaqtyń aldyn-ala belgilengen baǵyt boıynsha tartylýyn qadaǵalap otyrady.«As berý ər halyqta bar: sart as berse palaý, noǵaı as berse túrli taǵam, qazaq as berse et pen qymyz, qosymsha ereksheligi at shaptyrý» (Q.Halıd).
Talaı myń qonaqty kútip alyp, abyroımen shyǵaryp salýdyń qamyndaǵy eldiń qyzmetin Muhtar Əýezov: «Tabaq tartýǵa óńsheń jorǵa attardy saılapty. Barlyq at kúmis er-toqymmen erttelgen. Kútýshi jigitter bastaryna tegis jibek oramal baılapty. As oshaǵymen eki arada bular qos tabaqtan alyp, qatar yzǵytyp jónelgende, ólke boıy jaınap ketkendeı boldy», – dep astyń etnografııalyq poshymyn dəl sýrettedi. Osy asa jaýapty qyzmetti minsiz atqarý úshin tabaq tartýshy jigitter aldyn ala arnaıy daıyndyqtan ótetin. Ol úshin tabaq alyp qashý nemese múshe alyp qashý oıyndary ótkizilgen. Shaýyp kele jatqan attyń ústinde qolyna tabaq toly et kóterip, ony tókpeı-shashpaı aparatyn jerine durystap jetkizýdi jetik meńgergender ǵana tabaq tartýǵa tańdalyp alyndy. Aqjoltaı Aǵybaı batyrdyń asyna jıyrma myńnan asa adam jınalǵan eken. Uly júz ben Orta júz jəne Kishi júzdiń ıgi jaqsylary jınalǵan osy úrdiste júz tabaqshy qyzmet atqarǵan. Qonaqqa qoǵamdaǵy əleýmettik mərtebesine saı, ózine tıisti jilik múshesin tartpaý nemese shatastyryp, aýystyryp jiberý uıat sanalǵan jəne adamdy qorlaýdyń belgisi bolyp tabylady. Mundaı jańylys qonaqtardyń ókpe-renishiniń týýyna əkelip soǵatyn. Sonymen birge, asqa qansha halyq kelse de, olardyń eshqaısysy as barysynda tamaqtyń tapshylyǵyn sezbeýi tıis. Bul dəstúrli ortada buljymas qaǵıda bolyp ornyqqan.
As tərtibi boıynsha asqa tigilgen ər úıdiń «ıesi» bolady, solar qonaq kútýshi bolyp sanalyp, qonaq kútýge qajetti azyq-túlikpen qamtamasyz etýdi óz moınyna alady. Astyń alǵashqy kúni osy úı ıeleri jan-jaqtan kelip jatqan qonaqtardy as basqarýshynyń buıryǵy boıynsha óz úılerinde qarsy alady. Ədette, asqa saýyn aıtýǵa nemese asqa daıyndyqqa arnalyp ótkizilgen alqaly jıyn sheshimi arqyly ər aýyl, ər úı ózderi qarsy alýǵa tıisti qonaqtardyń kim ekenin, qaıdan keletinin, t.b. jaı-japsarlaryn aldyn-ala bilip otyrady. Soǵan arnap syı-syıapat daıyndaıdy. Kelgen adamdar sany jıyrma-jıyrma besteı bolsa, olardy bir úıge túsiredi. Qoǵamdaǵy alatyn ornyna qaraı tańdaýly úılerge jaıǵastyrylady. Ər úıde bir-birden kútýshi, saba-saba qymyz bolady. Daıashylar quzyryna tek qana as tartyp, tabaq tartyp, qymyz-shaı quıý ǵana emes, óz aýylynyń (úıiniń) sən-saltanatyn óleń-jyrmen əspettep kórsetý qyzmeti de kiredi. Asqa kelýshilerdiń bas-aıaǵy jınalyp bolǵan soń, tabaq tartý bastalady. Ər úıdiń úlken-kishiligine qaraı on-on bes tabaqqa deıin tartylady. Elge belgili, erekshe qadir tutatyn adamdar aldyna jeke tabaq tartylyp, qalǵan 3-4 adamǵa bir tabaqtan tartylady. Asqa eshki, sıyr soıylmaıdy.
Tabaq jasaýdyń da ózindik məni bar. Kimge arnalǵan tabaq ekenin tabaq jasaýshy aldyn-ala bilip otyrady. Dəstúr boıynsha maldyń on eki jiligi jəne basqa músheleri adamnyń qoǵamdaǵy orny men jolyna laıyqtalyp tartylmasa, tóreler, bekter men bıler dereý narazylyǵyn bildiretin bolǵan. Dəstúr boıynsha marqumnyń artynda qalǵan jesiriniń əmeńgeri qaraly týdy syndyryp, óziniń ədet-ǵurypqa saı mərtebelik jaǵdaıyn bekitkende, tul attyń eti tek qana asty ótkizýge erekshe eńbegi sińgen el ardaqtylaryna ǵana taratylǵan. Osy arqyly qazaq qoǵamynyń əleýmettik qatynastar júıesiniń irgeli prınıpteri men normalarynyń ómirsheńdigi dəriptelgen.
AS BERÝDIŃ AIaQTALÝY.
As berýdiń basy men sońy sətti bolýy úshin molda as ótetin jerde duǵa oqıdy. Orta eseppen 3-5 kúnge jalǵasqan astyń sońǵy kúni kópshilik alaman bəıgeniń attary kómbege kelgenshe balýandar kúresin tamashalaıdy. Alaman bəıgeniń ótýimen sən-saltanat baǵdarlamasy aıaqtalyp, astyń resmı jabylýy jarııalanyp, kelgen qonaqtar taraı bastaıdy. Astyń aıaqtalýy kezinde qaraly tý syndyrylyp, tul at soıylyp, tek marqumnyń týǵan-týys, rýlastarynyń qatysýymen sep buzylady. As tarqarda kópshilik atynan elge syıly, qadirmendi aqsaqal qonaqasyǵa bata beredi. Qanjyǵaly Shaýypkel batyr (HIH ǵ. 80 j.j. Qostanaı, Ózenkólde) asynyń tarqaýynda berilgen batanyń bir úlgisi halyq aýzynda saqtalǵan.
Duǵa qabyl, tilegimiz durys bolsyn,
Baq qarap, dəýlet bitip, yrys qonsyn.
Məıitke haq taǵalam rahym qylyp,
Qabiri jaryq bolyp, nurǵa tolsyn.
Allanyń rahmatynyń molyn bersin,
Sýsynǵa haýyz kəýsar kólin bersin.
Duǵasy kópshiliktiń qabyl bolyp,
Ujmaqtan məńgi-baqı oryn bersin.
Asqa jumsalǵan shyǵyn jəne beriletin júlde. Asqa óte mol qarjy, kóp mal jumsalǵan. As berý barysynda oınalatyn oıyn jeńimpazdaryna qomaqty bəıge berilgen.
1803 jyly berilgen Syrym Datulynyń asynda 2 500 qoı, 200 jylqy soıylyp taratylǵan, 1 000 saba qymyz bolyp, 5 000 shelek qymyz ishilgen. Shaı, qant pen toǵyz narǵa toqash artyp, shekti Kótibar batyrdyń ózi kelgen.
Shómekeı rýynda ótkizilgen Kəribaı asy týraly I.V.Anıchkov asqa 200 qoı, 40 jylqy soıylyp, 200 put kúrish daıarlanǵandyǵyn, saba-saba qymyzdyń kóptigi sol – ər úıge bir-bir sabadan qoıǵanda, onyń sany 200-den artatyndyǵyn aıtqan.
1860 jyly «Erden kólinde» Erden Sandybaıulyna as berilgende 500 úı tigilip, 160 jylqy, 200 qoı soıylǵan. At bəıgesi 100 jylqy bolǵan. Erden baıǵa osyndaı dərejede úsh ret as berildi. Úsh asta barlyǵy 1860 jylqy, 600 qoı, 1000 saba qymyzy shyǵyndalǵan.
1860 jyly Qarakól degen jerde ótken Jappas Qulambaevtyń əkesine bergen asy týraly jazǵan V.Plotnıkovtyń esepteýinshe, 600 putqa deıin et (bir adamǵa shaqqanda 5 fýnt); 50 putqa deıin Sorochın jarmasy; 150 sabaǵa deıin qymyz (ər sabada ortasha eseppen 10 shelek qymyz dep sanaǵanda 1500 shelekti quraıdy); 25 fýntqa deıin shaı, 8 put qant jumsalǵan. Osyǵan qosymsha osy asqa kórshi jappas aýyldarynan shaqyrylǵan, shamamen 400 adamnan turatyn qyzmetshilerge soıylǵan jəne berilgen mal sany 20 qoı men 8 jylqyny qurap, 8 put Sorochın jarmasy, 2 put qant jəne 4 fýnt shaı jumsalǵan.
Saǵynaı asyna 500 aq úı tigilip, oǵan 500 buqar kilemi ilingen, 5 tonna shaı əkelingen, jańa ydys-aıaqtar Tashkent pen Qazan qalalarynan alynǵan. 10 myń kórpe-jastyq tóselip, qonaqtardy syılaýǵa 500 buqar shapany kelgen. Sibirden 500 ań terisi alynǵan. 20 myń qoı, 1 000 jylqy soıylǵan. 500 jigit atpen tabaq tartyp, 300 qyz qonaqtarǵa dastarqan jaıyp, qyzmet etken. Bəıgege 500 tulpar qatysqan. Aqannyń əıgili Qulageri osy asta mert boldy.
Musa Shormanovtyń asynda 200 jylqy, 300 qoı soıylyp, 20 myń shelek qymyz ishilip, jınalǵandardyń basym kópshiligine shaı, baýyrsaq, toqash, órik-meıiz taratylǵan. Qurmetti qonaqtar úshin palaý daıyndalǵan. «...Ərıne munyń barlyǵy tek marqumnyń balalarynan shyqqan shyǵyn emes. Kóp kómekti baı qazaqtar kórsetti», – dep jazdy D.Pýtınev asta-tók molshylyqqa tańyrqap.
Saǵynaı asyna 500 aq úı tigilip, oǵan 500 buqar kilemi ilingen, 5 tonna shaı əkelingen, jańa ydys-aıaqtar Tashkent pen Qazan qalalarynan alynǵan. 10 myń kórpe-jastyq tóselip, qonaqtardy syılaýǵa 500 buqar shapany kelgen. Sibirden 500 ań terisi alynǵan. 20 myń qoı, 1 000 jylqy soıylǵan. 500 jigit atpen tabaq tartyp, 300 qyz qonaqtarǵa dastarqan jaıyp, qyzmet etken. Bəıgege 500 tulpar qatysqan. Aqannyń əıgili Qulageri osy asta mert boldy.
Mońǵolııanyń Baıan-Ólgıı aımaǵynda Ultaraq baı qaıtys bolǵannan keıin úshinshi jyly as berilgen. Bul as 1909 jyly kúzde Baıan-Ólgıı aımaǵynyń Daıyn ólkesiniń Jalańash, Tastybulaq jerinde atqaryldy. Asqa 2 000 jylqyny aıdap kelip, shalmaǵa ilikken 40 jylqyny soıǵan. Onyń ishinde nebir jorǵa, júırikteri de bolǵan. Úlkender «bulaı istemeńder, tańdap soıyńdar», degenge «ózine buıyrmaǵanda kimge buıyrady» dep, Dútbaı zəńgi bastaǵan uldary kónbeı qoıǵan. Altaı, Qobda beti Shúı qazaǵyna (Qosaǵash), ıakı 9 tańbaly naıman, 12 abaq-kereıge túgel saýyn aıtylǵan, úı tigip, rý-rýymen túsirgen. Asqa dep kúnine qyryq jylqy, qosymsha qısapsyz qoı soıylǵan. Bir aptaǵa jalǵasqan asta 500 at bəıgege shaýyp birinshi kelgen atqa 9 jamby tikken, eń sońǵy kelgen atqa dəstúrli «kók buqa» nemese «kók ógiz» syıyna da 9 taıynsha berilgen. Moıynbaıuly Býrylbaıdyń
(1928 j.) asyna 200 kıiz úı tigilip, 8 jeroshaqqa taıqazan asylǵan. 10 kúnge sozylǵan asqa 200 qoı, 80 jylqy soıylyp, 300 bıe baılanǵan.
M.Levanevskıı óz jazbalarynda ótken ǵasyrdyń ortasynda Yrǵyz boıynda ótken Júsip Jolaev degen kisiniń asynda júz shaqyrymǵa shabylǵan at bəıgesinde 9 júlde belgilenip, birinshi attyń bəıgesine – 500 qoı, 100 túıe, 40 jylqy, 90 qundyz jəne bir jetim qyz (kúń) berilgendigin keltiredi. I.Anıchkov pen Y.Altynsarın de HIH ǵasyrdyń 70-jyldary ozyp kelgen at bəıgesine mal men t.b. buıymdarǵa qosa, jetim qyz beriletindigin de aıtyp ótedi. I.Jansúgirov osy úrdistiń kól-kósir darqan obrazyn bylaısha sýrettedi:
Osyndaı bolyp jatty uly jıyn,
Jıynnyń myńnan birin aıtý qıyn.
Eti taý, qymyzy kól deýge bolar,
Aıtqanda tartyńqyrap astyń syıyn.
Joǵaryda aıtylǵandaı, as berý dəýletti adamdardyń, uıymshyl eldiń ǵana qolynan kelgen. Abylaı hannyń asy, Qunanbaıdyń əkesi Óskenbaıdyń asy, Qanjyǵaly Shaýypkel batyrdyń asy, Kereı Saǵynaıdyń asy, Dýlat Sypataı batyrdyń asy búkil elge məlim bolyp, ańyzǵa aınalǵan toı boldy. Degenmen, as berý kópshilikpen birge atqarylar shara bolǵandyqtan, tek bir əýletke nemese bir rýǵa ǵana salmaq túsirilmegen. Shaqyrylǵandar da arýaqqa dep soıys maldaryn jəne qymyz toly sabalaryn ózderimen birge ala kelgen. Sonymen as berý úrdisi el birliginiń nyǵaıýynda aıyryqsha ról atqarǵan ınstıtýttardyń biri boldy.
As berý saltynyń ǵuryptyq jáne áleýmettik-saıası fýnkııasy. Osy máseleni teorııalyq jelispen dendep zerttegen Nursan Álimbaıdyń qısyndy pikirinshe, as berý, birinshiden, qazaq soıýmynyń ejelden qalyptasqan irgeli normalary men prınıpterin «montajdaý» tásilimen áspetteýdiń eń kórneki ári tıimdi joly boldy. Ekinshiden, as berý barysynda qazaq soıýmynda qordalanǵan máseleler únemi óziniń tıimdi sheshimderin taýyp otyrǵandyqtan, osynaý uly saltty etnostyń ózindik uıymdasý, hám ózin-ózi basqarý ınstıtýty retinde baǵamdaǵan jón. Iaǵnı kóshpeli ortadaǵy əleýmettik qatynastardy uıymdastyrý men retteýdiń asa kórneki təsilderiniń biri boldy deýge bolady.
Dosymbek QATRAN, Erjan SMAǴULOV, «Qazaq ádebıeti».
