Qazaqstan jer kölemı jaǧynan älemde toǧyzynşy orynda. Desek te, qalada üi salatyn, auylda mal jaiatyn jer joq. Jerımızdıŋ 95,5 paiyzy jalaŋaş, aǧaş joq. Al qalǧan 4,5 paiyz jerde ösetın aǧaştyŋ teŋ jartysy – sekseuıl. Qalalarymyz ben dalamyzda dekorativtı aǧaştar öte sirek, assortiment az. Özı az ǧana ormanymyzdy jyl saiyn alapat ört jalmap barady.
AǦAŞ JÄNE JAHANDYQ JYLYNU
Qazaqstannyŋ klimatyn ondaǧan jyl boiy zerttegen Fransiia men Gollandiia ǧalymdarynyŋ boljamyna süiensek, bolaşaqta elımızdıŋ ekologiialyq ahualy naşarlai bermek. CO₂ deŋgeiı kün ötken saiyn köterılıp, topyraq qabaty asa qatty qarqynmen tozyp barady. Qūrǧaqşylyq pen quaŋşylyqtyŋ aldyn alu üşın radikal qadamdar jasap, dalamyz ben ekonomikamyzdy «jasyldandyrmasaq», jaǧdai qiyndai beredı deidı ǧalymdar.
Jahandyq jylynu degen — jerdıŋ betındegı ortaşa temperaturanyŋ artuy. Soŋǧy jüz jylda temperatura şamamen 1°S-qa köterılgen. Salystyryp aitqanda, adam denesınıŋ temperaturasy 1°S-qa köterılse, aǧzada ylǧal azaiyp, adam auyryp qalady. Sol siiaqty aua temperaturasy nebary 1°S-qa artsa, klimatqa orasan zardabyn tigızedı. Kün ysyǧan saiyn, jerdıŋ betkı qabatyndaǧy mikroorganizmder joiyla bermek. Sol sebeptı topyraq köleŋkege zäru. Al bız ony tek jasyl jelek, aǧaş egıp qana rettei alamyz. Ol üşın äuelı qoǧamda ekosana men ekodaǧdy qalyptastyrudyŋ tetıkterın oilastyru qajet.
Ainalamyzda şaşylyp jatqan sellofan paketter men plastik qaldyqtary ekologiialyq problema degennen görı, äkımşılık basqaru jüiesınıŋ osaldyǧy deuge keledı. Eger qoqysty sūryptau, ony baqylau, qaita öŋdeudı jüiege tüsırıp, tärtıp pen zaŋdy ornatsa, būl mäsele şeşımın tabady. Al naǧyz ekologiialyq problema – topyraqtyŋ tozuy, sudyŋ tartyluy, quaŋşylyq pen qūrǧaqşylyq.
Qapyryq ystyqta jalǧyz aǧaştyŋ köleŋkesın panalap, jan sauǧalap jürse de, köp adam aǧaştyŋ jaratylystaǧy maŋyzyn tereŋ tüsınbeidı. Ony taqtai, otyn, iaǧni material sipatynda ǧana köre alady. Bır aǧaş bır jylda auany 28 kelı lastauşy zattan tazalaidy. 13 000 litr jaŋbyr suyn sıŋırıp, tasqynnan saqtaidy. Auany salqyndatu jaǧyn eseptesek, bır aǧaş jyl boiy toqtausyz jūmys ısteitın 10 kondisionerdıŋ qyzmetın atqarady.
AǦAŞ JÄNE SU
Bızdıŋ qoǧamda «aǧaştardy saqtaityn – su» degen bırjaqty tüsınık bar. Al şyn mänıne kelsek, su aǧaşty emes, aǧaş sudy ūstap tūratyn qasietke ie. Tal-teregı qalyŋ tūstarda jerasty sulary joǧary köterılıp, jer betıne jaqyndai tüsedı. Ormany qyrqylǧan jerde topyraq tozyp, qūrǧaqşylyq bastalady.
Elımızde jyl saiyn qaitalana beretın tüitkıldı mäseleler bar. Ol – jazdaǧy quaŋşylyq pen qūrǧaqşylyq, küzdegı alqaptar men ormandardyŋ örtenuı, qysta auyldardyŋ qar astynda qalyp, qala qūbyrlarynyŋ üskırık aiazǧa şydamai jaryluy, köktemde alapat su tasqyny. Alaida bız aǧaştardyŋ köktemde qar suyn ūstap qalyp, tasqynnyŋ aldyn aluda erekşe röl atqaratynyn eskere bermeimız. Ormandy jerdıŋ qary baiau eridı, jerge aqyryndap sıŋıp, su bırden tasyp ketpei jaǧalaularǧa jinalyp, ūzaq saqtalady. Jinalǧan su jazda quaŋşylyqtan saqtaidy.
Osydan nebary 30-40 jyl būryn auyl maŋyndaǧy özenderdıŋ tereŋ bolǧany sonşa, atty adam öte almaityn. Qazır arnalary bosap qalǧan, köbınen bır tamşy su tappaisyŋ. Täuelsızdık alǧan jyldary Qazaqstanda kölemı bır gektardan asatyn 84 000 köl bolsa, qazır sonyŋ on tört myŋy ǧana qalǧan. Al ūzyndyǧy bır şaqyrymnan asatyn 44 000 özennıŋ tört myŋy qalǧan. Jerımız susyz qalsa, «Qazaqstan agrarly el bolady» degen äŋgımenı bırjola ūmytuǧa tura keledı.
AǦAŞ JÄNE QALA
Astana, Almaty siiaqty ırı qalalardaǧy jarysa boi köterıp, japsarlasa ornalasqan zäulım tūrǧyn üi keşenderı men türlı ǧimarattar aǧaştar men basqa da ösımdıkterge müldem oryn qaldyrmai barady. Qalalardyŋ qazırgı infraqūrylymy adam üşın emes, kölıkter men ǧimarattar üşın jasalǧandai. Aulalarǧa kün säulesı az tüsedı, topyraǧynyŋ qūnary azaiyp ketken. Betondalǧan tas joldardyŋ kesırınen ösımdıkter tamyryn keŋge jaia almaidy.
Keŋıstık azaiyp, fotosintez būzylǧan, qorşaǧan ortamyz kürdelenıp barady. Ösımdık bolmaǧan jerde topyraqtaǧy basqa da tırşılık ielerıne qajettı mikroklimat qalyptaspaidy. Kögaldy jermen salystyrǧanda, tasty jerdegı kün qyzuy bırneşe ese joǧary bolady.
AǦAŞ JÄNE AUYL
Elımızde halyq sany jyldan-jylǧa artyp keledı. Sonymen qatar mal şaruaşylyǧy damyp, mal basy köbeiıp jatyr, bır jamany – jaiylymdyq jer tarylyp, ahual naşarlap barady. Jer jetıspegendıkten halyqtyŋ maly jyl boiy tek auyl maŋynda jaiyla berıp, topyraqty tozdyryp jıbergen. Kün saiyn bır jerge jaiylǧan soŋ, maldyŋ köŋı de üiıle beredı. Ol ziiankesterge taptyrmas azyq, iaǧni jändıkterdıŋ şekten tys köbeiıp ketuıne qolaily jaǧdai. Ziiankestermen qorektenetın tyşqan, egeuqūiryq siiaqty nebır jabaiy tırşılık ielerı de auyl maŋyn töŋırekteidı. Olardan taraityn aurular malmen bırge auylǧa jetıp, mal önımın tūtynatyn jergılıktı halyqtyŋ densaulyǧyna zardabyn tigızıp jatyr. Būl ziiandy sikldı toqtatudyŋ bırden-bır joly – topyraqtyŋ qūnaryn qaita qalpyna keltıru. Al onyŋ tabiǧi ärı töte joly – köptep aǧaş otyrǧyzu. Elımızdıŋ simvoly jalaŋ dala emes, ormandar boluy kerek! Būl problemalardy jergılıktı halyqqa da, ekologiiaǧa da tıkelei paida äkeletın köpfunsionaldy, novatorlyq ideiamen şeşpese, mäsele sozyla beredı.
«QYZYL ORMAN» JÄNE QAZAQ QYZDARY
Quaŋşylyq jailap, tozyp bara jatqan jerımızdı qūtqarudyŋ bır amaly – jūrtşylyqty innovasiialyq täsılmen aǧaş otyrǧyzuǧa yntalandyru. Bız ūsynatyn jobanyŋ mänı – erekşe ärı ädemı, bırtüstı aǧaştardan monohromdy saiabaq jasap, halyqtyŋ qorşaǧan ortaǧa degen mahabbatyn oiatu. Ädemı saiabaqpen qyzyqtyru, adam janyna läzzat syilaityn aǧaş, ösımdık egudı kultke ainaldyru.
Osy maqsatta BŪŪ DB jüzege asyratyn ǧalamdyq ekologiialyq qordyŋ Şaǧyn granttar baǧdarlamasy (ǧEQ ŞGB) qoldauymen «Qyzyl orman» agro-ekoturistık saiabaǧy – auyldyq jerlerdegı tozǧan topyraqty qaita qalpyna keltırudıŋ jaŋa modelı» dep atalatyn joba bastaldy. Ony «Exclusive Fund» jeke qory jüzege asyrady. Almaty oblysynyŋ Talǧar audanynda boi köteretın «Qyzyl orman» agro-ekoturistık saiabaǧynyŋ kompozisiiasy köktemnen küzge deiın qyp-qyzyl bolyp jaiqalyp tūratyn qyzyljapyraqty aǧaştar men japyraǧy küzde qyzaratyn aǧaş-būtalardan jäne qyzyl gülderden tūrady.
Joba qyzyl aǧaştar mūrajaiy syndy elımızden jäne syrttan keletın turisterdı tartyp, ölkemızdıŋ «vizit kartasyna» ainalmaq. Oǧan qosa, baqtaǧy aǧaş-būtanyŋ barlyǧy hanymdarǧa qūrmet retınde qazaq qyzdarynyŋ esımımen atalmaqşy. Sonymen qatar qyzyl jemıs beretın aǧaştar alleiasyn jasau da josparda tūr.
Otyrǧyzatyn aǧaştardyŋ sūrpy men türlerı elımızde aldyn ala aprobasiiadan ötken, audandastyrylǧan. Endı olardy keşendı türde jüzege aspaq. Belgılı sarapşylar men ǧalymdar, landşaft mamandary jobanyŋ ideiasymen jaqsy tanys jäne bırıgıp jūmys ısteuge de müddelı. Joba QR Ekologiia jäne tabiǧi resurstar ministrıne, QR Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgıne tanystyryldy.
«BIR AUYL. BIR GEKTAR. BIR SAIаBAQ»
Jobanyŋ basty maqsaty – auyldyq aumaqtardyŋ bır gektar jerındegı tozǧan topyraqty qalpyna keltıruge baǧyttalǧan «Bır auyl. Bır gektar. Bır saiabaq» atty qoǧamdyq-jekemenşık saiabaqtyŋ tiptık ülgısın jasau. Joba aiasynda jekelegen azamattarǧa, jergılıktı qauymdastyqtarǧa, qoǧamdyq ūiymdar men kompaniialarǧa, auyl men audan äkımderıne osy model nasihattalady. Ärine, būl barlyq öŋırde qyzyl aǧaştar egıp, bır ideiany qaitalau degen söz emes. Bır auyl tek qana emen, endı bır auyl qaraǧai ekse, taǧy bıreuı aqqaiyŋ baǧyn nemese qarapaiym baq jasauy mümkın. Qalai bolǧanda tüpkı müdde – aǧaş otyrǧyzu arqyly topyraq tozuynyŋ aldyn alu, gül ösıru mädenietın, ekologiialyq sana men daǧdy qalyptastyru. Äitkenmen eldı mekenderde mūny jüzege asyratyn mamandar tapşy. Sodan bolar, kei sūraqtardyŋ jauabyn bılmegen jūrtşylyq būl baǧytqa bara bermeidı. Sondyqtan bız bır gektar jerdı ölşem retınde alyp, är jerdıŋ klimatyna qarai qandai aǧaştar eguge bolady, aǧaş sūryptary men türlerın qaidan tabu kerek, olardy qalai kütıp-baptaimyz degen sūraqtarǧa jauap berıp, topyraq qūnaryn arttyru men su ünemdeu tehnologiialaryn paidalanu retı, saiabaqtyŋ syzbasy, jūmsalatyn uaqyt pen eŋbek şyǧyndary turaly daiyn tehnologiialyq paket jasamaqpyz. Būl joba jaŋa tehnologiialardy täjıribege engızıp, tūraqty şaruaşylyq jürgızu ädısterın üiretu, auyldyq jerlerde jeke saiabaq egu käsıbıne jol aşu, ony jaŋa balama tabys közıne ainaldyru, ekologiialyq jäne ekonomikalyq tūrǧydan tiımdı ekenın tüsındıru maqsatynda ärtürlı ıs-şaralar jürgızudı közdeidı. Qazaqstanda adamdar qoldan jasaǧan turistık obektıler az, sondyqtan köpşılık jabaiy tabiǧat aiasynda ǧana demalady. Bızdıŋ elde «Dubai saiabaǧyna» barǧandai, aǧaştardyŋ saiasynda nemese güldermen maqtana suretke tüsetın adamdar öte sirek. «Qyzyl orman» agro-ekoturizm saiabaǧynda türlı müsınder, pergola, arka, konstruksiialar men installiasiialar, kompozisiialar men fotozonalar köptep jasalady. Aluan türlı art jäne äleumettık ıs-şaralar, balalarǧa arnalǧan şeberlık sabaqtary, eko-därıster ötkızılmek.
Aidos Amankeldıūly
«Exclusive Fund» jeke qorynyŋ direktory
Ūqsas jaŋalyqtar
