Carapşylar Qazaqstanda su ünemdeu joldary turaly pıkırın bıldırıp, ūsynystaryn aitady.
Bügın, jeltoqsannyŋ 3-ınde Saud Arabiiasynyŋ Er-Riiad qalasynda One Water sammitı ūiymdastyrylyp otyr. Osy sammitke qatysu üşın prezident Qasym-Jomart Toqaev osy elge saparlady. Jiynda su resurstaryn igerudıŋ ǧalamdyq mäselelerı qarastyrylady dep josparlanǧan. Basqosu Qazaqstan men Fransiianyŋ töraǧalyǧymen, Saud Arabiiasy jäne Düniejüzılık bank tobynyŋ qoldauymen ötedı.Qazaqstanda su mäselesı sel, tasqyn kezınde ǧana qoǧam talqysyn tudyratyny jasyryn emes. Qalǧan uaqytta sudyŋ jai-küiı tiıstı sala mamandary arasynda ǧana talqylanatyn taqyrypqa ainalǧan.
Su tapşylyǧynyŋ aldyn alu jäne sudy ünemdeu mädenietın qalyptastyru boiynşa sarapşylardyŋ pıkırlerıne nazar audaryp, būl mäselege tereŋırek üŋıluge tyrystyq.
SUDY ÜNEMDEU JOLDARY
“Jas eko patrul” ekologiialyq jastar jasaǧynyŋ basşysy Ädıl Nūrpeisov sudy ünemdeu mädenietı jetıspeitının aitady.
- Su – ekonomikalyq tūraqtylyq pen bolaşaq ūrpaqtyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etudegı basty faktorlardyŋ bırı. Ökınışke qarai, sudy ünemdeu mädenietı bızdıŋ elde endı ǧana qalyptasyp keledı. Osy baǧytta bızdıŋ "Jas eko-patrul" atty jobamyz bastau aldy. Būl joba aiasynda jastardan qūralǧan ekologiialyq jasaqtar kündelıktı qalalyq monitoring jürgızıp, halyq arasynda tüsındıru jūmystaryn atqaruda, - deidı ol.
Aituynşa, sudy ünemdeu baǧytynda infraqūrylymdardy jaŋartu, halyq arasynda aqparattandyru men bılım beru jūmystaryn küşeitu, mektep jüiesıne sudy tiımdı tūtynu mäselesın engızu syndy jūmystar atqarylu qajet.
Būl jaiynda su sarapşysy Nūrlyhan Bimurzaev su ünemdeude jeke äreketterdıŋ maŋyzyn joqqa şyǧarmaidy, bıraq ol basty nazardy auyl şaruaşylyǧyndaǧy sudy paidalanu ädısterın jetıldıruge audaru kerek dep esepteidı.
Onyŋ paiymynşa, Qazaqstandaǧy sudyŋ 70-80 paiyzy auyl şaruaşylyǧynda qoldanylady, sondyqtan tiımdı suaru tehnologiialary men infraqūrylymdy jaŋartu negızgı şeşım bola alady. Būl salada sudy köp tūtynatyn maqta, kürış siiaqty daqyldar men sudy köp qajet etetın ösımdıkter barşylyq. Şaruaşylyqta sudy tiımdı paidalanuǧa mümkındık beretın jetkılıktı tehnika, naqty strategiia qajet. Tamşylap suaru, jaŋbyrlatyp suaru, tūşylandyru, qaita öŋdeu tehnikalary qazırgı taŋda älemdık praktikada keŋınen qoldanylyp keledı.
- Qazırgı taŋda älemde sudy qaita öŋdeu men tazartu tehnologiialary keŋınen qoldanylady. Mysaly, bızde filtrasiia dep atalatyn prosess bar. Sonymen qatar, teŋız suyn tūşylandyru, iondau, membranalyq filtrasiia sekıldı tehnologiialar da paidalanylady. Alaida,būl jerden şyqqan sudyŋ baǧasy qanşa bolady, ony bızdıŋ qarapaiym halyqtyŋ qaltasy kötere me, qarajaty jete me degen mäsele bar. Degenmen, būl tehnologiialar İzrail, Saud Arabiiasy, Arab Ämırlıgı, Avstraliia siiaqty elderde qoldanylyp jatyr. Osy elder bızge sudy tiımdı paidalanuda ülgı bola alady. Sonymen qatar, bızdıŋ elde jaŋa Su kodeksıne «ainalmaly sular» terminı engızılıp jatyr. Būl öndırıstık masştabta su resurstaryn qaita öŋdeudı bıldıredı, iaǧni ülken zauyttar men fabrikalar özderınıŋ su resurstaryn qaita ainalymǧa şyǧarady. Osy arqyly özenderden, kanaldardan alynatyn sudyŋ kölemın azaituǧa bolady, - deidı Nūrlyhan Bimurzaev.
QALAI, QAITIP JÜZEGE ASPAQ?
Teŋız suyn tūşylandyru – tūzdy jäne mineraldy komponentterı köp teŋız suyn auyz su nemese tehnikalyq qajettılıkterge jaramdy tūşy suǧa ainaldyru prosesı. Būl tehnologiia, äsırese su tapşylyǧy mäselesın şeşu üşın, älemnıŋ köptegen elderınde keŋınen qoldanylady.
Sudy ünemdeudegı iondau tehnologiiasy – sudyŋ qūramyndaǧy ziiandy zattardy joiu nemese su sapasyn jaqsartu üşın iondar almasu nemese iondar bölınu prinsipıne negızdelgen tehnologiia. Būl ädıs önerkäsıpte, auyl şaruaşylyǧynda, tūrmystyq qajettılıkterde jäne auyz sudy tazartuda qoldanylady. Būl ädıs qaita öŋdelgen sudy qaita paidalanuǧa mümkındık beredı. Önerkäsıpte nemese auyl şaruaşylyǧynda ülken kölemdegı sudy ünemdeuge yqpal etedı.
Membranalyq filtrasiia — būl sudaǧy qospalar
IRIGEN İNFRAQŪRYLYM
Auyl şaruaşylyǧynan bölek elımızdıŋ infraqūrylymdarynyŋ eskırgenın de atap aituymyz kerek. Qazırgı taŋda urbanizasiia prosesı küşeiıp keledı. Mysaly, Almaty, Astana jäne Şymkent siiaqty qalalarda infraqūrylym bastapqyda belgılı bır halyq sanyna negızdelıp salynǧan bolatyn. Al qazır būl qalalarda halyq sany künnen-künge ösıp jatyr, būl infraqūrylymdarǧa qosymşa jükteme tüsıretını aidan anyq. Almaty siiaqty ırı qalalarda infraqūrylym halyq sanynyŋ ösuıne säikes jaŋartylmaǧan. Būl jaǧdai qosymşa su jüielerın saludy talap etedı. Memleket tarapynan infraqūrylymdy sifrlandyru jäne jaŋartu jūmystaryn qolǧa alyp, eskı qūbyrlardy auystyrǧan jön.
Ortalyq Aziia elderı üşın Memleketaralyq üilestıru su şaruaşylyǧy komissiiasy janyndaǧy Su şaruaşylyǧy mäselelerı jönındegı ǧylymi-aqparattyq ortalyqtyŋ qazaq filialynyŋ bas sarapşysy Qūralai Qalmaǧanbetqyzy Qazaqstandaǧy sumen jabdyqtau jüiesı men auyl şaruaşylyǧyndaǧy meliorativtık jüielerdıŋ tozuy sudyŋ ysyrap boluyna ülken sebep bolatyndyǧyn aityp, "İnfraqūrylymdy jaqsartu arqyly bız sudy paiyzǧa deiın ünemdei alamyz," - dep öz pıkırın bıldırdı.
QARAPAIYM ÄREKETTER
Sarapşylar Ädıl Nūrpeisov pen Qūralai Qalmaǧanbetqyzy sudy ünemdeu mädenietın qalyptastyru aldymen mektepterde, balabaqşalarda jäne qoǧamdastyqtarda bastaluy qajet. Balalar men jasöspırımderge sudyŋ şekteulı resurstar ekendıgın, onyŋ bolaşaǧy üşın jauapkerşılık qajet ekenın tüsındıru öte maŋyzdy. Qoǧamdyq ūiymdar men media arqyly ekologiialyq bılımdı taratuǧa bolady. Sudy ünemdeu turaly türlı viktorinalar, multfilmder men illiustrasiialyq kıtaptar balalarǧa osy daǧdylardy erte jastan üiretuge kömektesedı.
Ädıl Nūrpeisovtıŋ pıkırınşe, är adam su ünemdeudı kündelıktı ömırınde qarapaiym ıs-äreketterden bastauy kerek. Mysaly, krandy bosqa aǧyzbau, aqaulardy uaqytynda jöndeu, sudy ünemdeitın qūrylǧylardy qoldanu — osynyŋ bärı jeke jauapkerşılıktı sezınuge kömektesedı. Qoǧamǧa su tapşylyǧynyŋ jaqyndap kele jatqanyn tüsındıru üşın ünemı aqparattyq kampaniialar men ekologiialyq aksiialarǧa qatysu qajet.
Sarapşy Qūralai Qalmaǧanbetqyzy sudy ünemdeu üşın sudy ünemdeu mädenietın qoldau üşın qoǧamdyq şaralar men subsidiialaudy arttyrudy ūsynady.
Qazaqstan prezidentı Qasym-Jomart Toqaev biylǧy joldauynda su ünemdeu qajettılıgın aityp, "köp tūtynsaŋ – köp töleisıŋ" qaǧidatyn basşylyqqa alynatyndyǧyn aŋdatqan. Memleket basşysynyŋ sözınşe, sudy barynşa ünemdeu jūmysyn ūiymdastyru kerek. Būl – eŋ aldymen, auyl şaruaşylyǧyna qatysty mäsele, iaǧni su ünemdeu tehnologiiasyn, äsırese, osy salada keŋınen qoldanu qajet. Prezident būl turaly byltyrǧy joldauynda da qūlaqqaǧys etken.
"Jyl ötken saiyn halqymyzdyŋ sany da, ekonomikamyz da ösedı. Būl – qalypty qūbylys. Sol sebeptı 2040 jyldarǧa qarai Qazaqstandaǧy su tapşylyǧy 12-15 milliard tekşe metrge jetuı mümkın. Sudy normativten artyq jūmsaǧandar onyŋ aqysyn joǧary tarifpen töleuı kerek. Bır sözben aitsaq, sudy barynşa ünemdeuımız qajet,"- degen Qazaqstan basşysy.
2023 jyldyŋ küzınde Qazaqstanda suǧa jauapty su jaŋa mekeme su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgı qūryldy. Ekologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgınen bölınıp qūrylǧan ministrlıkke su qoryn paidalanu jäne qorǧau, sumen jabdyqtau, su būru salasyndaǧy funksiialar men ökılettılıkter berıldı. Su resurstary jäne irrigasiia ministrı Nūrjan Nūrjıgıtov biyl eldıŋ basym bölıgın su basyp jatqanda ıs basynan, el ışınen körıngen joq. Sol ekı ortada ol säuır aiynda prezidentten qataŋ sögıs alyp ülgerdı.
Delnaz Menseitova