Balqaştar men alqaştar. Nūh paiǧambardyŋ leksiiasyna qatyspaǧandar
Mūhitqa şyǧa almaityn eŋ ırı memleket jäne onyŋ Zaisan qalasy älemdık mūhittan eŋ alys qūrlyqtaǧy qalalar tızımıne kıretın Qazaqstandy jyl saiyn su basyp, halqy oibailap jatady. Jäne ol naqty keste boiynşa jyl saiyn nauryz ben säuırdıŋ tüiısken uaqytynda oryn alady. Onyŋ aldynda, qys kezınde ǧalymdar "Ortalyq Aziia su defisitı problemasynyŋ aldynda tūr" degen taqyrypta konferensiialar ötkızedı. "Su köp, sondyqtan su joq" paradoksymen ömır süretın Qazaqstan ışkı prosesterı bır-bırıne qarama-qaişy keletın älemdegı eŋ qyzyq memleket. Sondyqtan būl memlekette ömır süruden eşqaşan jalyqpaisyŋ. Sebebı ūly daladaǧy respublika senı eşqaşan jalyqtyrmaidy. Būl dalany tabiǧattyŋ qarapaiym algoritmınen paida bolatyn qūbylystardy "nasybai men kiıktıŋ kiesı ūrdy" dep tüsındıretın altyn jandar mekendeidı.
"Su köp, sondyqtan su joq" paradoksy
Qazaqstan köktemde neǧūrlym köp su tasqyny bolsa, jazda soǧūrlym quaŋşylyq bolyp, su jetıspeitın el. Osy aksiomaǧa salsaq, osy jazda auyl şaruaşylyǧyn kezektı krizis kütıp tūr. Qar suynyŋ köp bolatyny, jerdıŋ jıpsıp ülgermei, sudyŋ topyraqqa sıŋbeuınen oryn alady. Sol su eldı-mekenderdı, joldar men köpırlerdı qiratyp, aqyry Reseige aǧyp ketedı. Topyraǧymyz dūrys ylǧaldanbaǧan, dünie-mülkımız qiraǧan bız qar suynan da airylyp jylap otyramyz. Bızde irrigasiianyŋ özı joq, tek ministrlıgı bar. Ol mekeme kompiuterde bır apta otyryp "2024-2030 jyldarǧa arnalǧan tūjyrymdama" jasap bıttı de, şarşap qaldy.
Samūrai kelse su qūri ma?
Qazaqstan biylǧy su tasqynynyŋ aldyn-aluǧa 2023 jyldan ortasynan bastap kemınde 45 milliard teŋge jūmsaǧan. Jüzden astam soveşanieler ötken. Nätijesı jaman emes - 40 avtojol men köpırdı, onnan astam auyldy tolyq su şaiyp ketıp, 11 myŋ adam öz üiın tastap şyǧyp, evakuasiialandy. Toǧyz oblys su astynda qaldy. Basty maqsat apattyŋ aldyn aluǧa ketken şyǧynnan sol apat saldaryn joiuǧa ketetın qarjynyŋ anaǧūrlym köp boluyn qamtamasyz etu jäne ony alaqandy ysqylap tūryp "igeru" dep tüsınsek, ol maqsat biyl da artyǧymen oryndalmaq.
Al Mäke, sandyqty aş
2024 jylǧy Ükımet rezervı 330,9 milliard teŋge bolǧan. Al memlekettık matrezervte 8,8 milliard teŋgenıŋ zattary jatty.
331 milliardtan jyl basynan berı 10,3 milliard teŋge jaratyp ülgerdık. Odan 3,8 milliard teŋge veterinarlyq qyzmetke, 2,6 milliard teŋge otandyq rembolardy Golan biıktıgıne bıtımgerlık operasiiaǧa jıberuge, 3,9 milliard teŋge şegırtkemen küreske jūmsaldy.
Sonda ükımet rezervınde 320 milliard teŋge qaldy dep eseptesek, ol auyldar, joldar men köpırlerdı qalpyna keltıruge jete me? Aldaǧy uaqytta naqty esebı şyǧady, bıraq menıŋ oiymşa jetuı kerek. Sebebı Qaŋtar oqiǧasynan keiın tolyq qalpyna keltıru jūmystaryna 33 milliard teŋge jūmsalǧan bolatyn.
Endı eŋ qyzyǧy küzde bastalmaq. Eger tasqyn şyǧyny köp bolyp, al küzde jospar boiynşa ormandar örtene bastasa, onda bız rezervsız qalamyz. Osyǧan daiynbyz ba?
Bızde basqa ne bar?
Elden aqşa jinap jatqan "Bırgemız" qorynda jinalǧan qarajat turaly aqparat tappadym. Al "Qazaqstan halqyna" qoryna 225,9 milliard teŋge jinalyp, onyŋ 177,9 milliardy josparlanyp qoiylǧan. Basy artyq 45 milliard teŋge ǧana bar. Jäne ol qor tötenşe jaǧdaiǧa közdelmegen, baǧyty emı qymbat, auyr jaǧdaidaǧy balalarǧa medisinalyq kömek körsetu. Basqa jekemenşık qaiyrymdylyq qorlarynda qordalanǧan qarjy köp emes.
"Saraŋ ekı ret töleidı" degen qanatty sözge sai, bızdıŋ daiyndyq jūmystaryna selqos qarauymyz aqyr aiaǧynda öte qymbatqa şyǧuda. Ol tek tabiǧi apattarda emes, kez-kelgen salada oryn alyp jatyr.
Psihologiiamyzdy qalai özgertemız? Būl sūraqqa ūzaq oilansam da, jauap tappadym.
Aibar Oljaev
Ūqsas jaŋalyqtar
