Jyl qorytyndysy: Önerkäsıptık jaŋǧyrtu jäne otandyq öndıruşılerdı qoldau – ekonomikalyq tūraqty ösudıŋ negızı

Primeminister.kz  saitynyŋ redaksiiasy elımızdıŋ 2024 jylǧy damu qorytyndylary turaly jariialanymdar seriiasyn jalǧastyrady. Memleket basşysy «Ädılettı Qazaqstan: zaŋ men tärtıp, ekonomikalyq ösım, qoǧamdyq optimizm» atty halyqqa Joldauynda önerkäsıptık äleuettı tolyq aşu şaralaryn küşeitudı tapsyrdy. Qasym-Jomart Toqaev tereŋ öŋdeu täsılın meŋgeruge basymdyq berılgen 17 ırı jobanyŋ tızımın atap öttı. Öz şikızatymyz ben qūral-jabdyqtarymyzdy barynşa paidalanu, ırı käsıporyndarǧa japsarlas öndırıster aşu maŋyzdy. Jobalar ekonomikany ärtaraptandyru jäne öŋdeu önerkäsıbınıŋ bäsekege qabılettılıgın yntalandyru baǧdarlamasy şeŋberınde ırıkteldı. Olar metallurgiia, himiia, mūnai-himiia, avtokölık, turizm, auyl şaruaşylyǧy jäne tamaq önerkäsıbı siiaqty negızgı salalardy qamtidy. Basym baǧyttardyŋ bırı – oŋ nätijelerge qol jetkızılıp otyrǧan maşina jasau salasy. Ärı qarai ösu üşın qazırgı qarqyndy saqtau jäne öndırıstı oqşaulau deŋgeiın däiektı türde arttyru maŋyzdy. Ūzaqmerzımdı perspektivada avtomobil önerkäsıbın memlekettık qoldau tolyqqandy klaster qūruǧa alyp keluı tiıs. Taǧy bır maŋyzdy mındet – mūnai-gaz himiiasy salasyn odan ärı damytu. Qazırgı uaqytta polipropilen men polietilen öndıretın ırı jobalar jüzege asyrylyp keledı. Butadien, karbamid jäne tereftal qyşqylyn öndıruge arnalǧan bolaşaǧy zor jaŋa jobalar äzırlenude. Atalǧan bastamalardyŋ barlyǧy aimaqtardyŋ ösıp-örkendeuıne jol aşatyn jaŋa öndırıs oryndaryn aşuǧa baǧyttaluy maŋyzdy. Josparlanǧan jobalardy ıske asyru 25 myŋnan astam jūmys ornyn qūruǧa mümkındık beredı. Kütıletın ekonomikalyq tiımdılık eksport kölemınıŋ 6 trln teŋgege artuy jäne importqa täueldılıktıŋ 1,5 trln teŋgege tömendeuın qamtidy. Barlyq joba tūraqty ekonomikalyq ösudıŋ maŋyzdy qadamy bolatyn joǧary önımdı jäne innovasiialyq öndırısterdı damytudy yntalandyruǧa, sondai-aq eksport pen importty almastyruǧa baǧyttalǧan. 2024 jyly qūny 1,3 trln teŋgege juyq 180 investisiialyq jobany engızu josparlanǧan, onyŋ 164-ı öŋdeu sektoryna tiesılı. Bıryŋǧai industriialandyru kartasy şeŋberındegı nysandar sany boiynşa bügınde Qaraǧandy, Qyzylorda jäne Jambyl oblystary, investisiia kölemı boiynşa Atyrau, Qaraǧandy jäne Batys Qazaqstan oblystary köş bastap tūr. Öŋdeu önerkäsıbı: negızgı körsetkışter Statistikalyq mälımetterge säikes, öŋdeu önerkäsıbı kölemı jaǧynan 48%-dyq körsetkışpen 45% deŋgeiındegı şikızat sektorynan asyp tüstı. Ondaǧy negızgı ösım bırden bırneşe sektorda baiqalady:

• Maşina jasau: 6,9% ösım, būǧan kompiuterlık jabdyqtar, elektr aspaptary, auyl şaruaşylyǧy jäne temırjol tehnikasy öndırısınıŋ ūlǧaiuy yqpal ettı.
• Qara metallurgiia: ösım 10,8%-dy qūrady. Būl ferroqorytpa, bolat, şoiyn jäne jalpaq prokat öndırısı köbeiuınıŋ nätijesı.
• Tüstı metallurgiia: mys, myryş, qorǧasyn jäne aliuminii öndırısınıŋ ösuıne bailanysty öndırıs kölemı 4,8%-ǧa östı.
• Himiia önerkäsıbı: 8,4% ösım tırkeldı, polipropilen jäne natrii bihromaty öndırısınıŋ ūlǧaiuy aitarlyqtai üles qosty.

Eseptı kezeŋde öŋdeu önerkäsıbınıŋ jiyntyq körsetkışı 5%-ǧa juyq oŋ dinamika körsettı. Osylaişa, Memleket basşysynyŋ ekonomikanyŋ öŋdeuşı sektoryn damytu arqyly elımızdıŋ önerkäsıptık negızın nyǧaitu jönındegı tapsyrmalary däiektı jüzege asyrylyp jatyr. Sonymen qatar onyŋ odan ärı ösuı maqsatynda salany tiıstı baǧamen, qajettı şikızatpen qamtamasyz etu turaly şeşım qabyldandy. Būl aliuminii men mys öŋdeudı bırneşe ese arttyruǧa mümkındık berdı. Būl kabel, aliuminii sym jäne basqa da öndırıstıŋ ösuıne de äser ettı. Şikızat eksportyn azaitu üşın öŋdeu önerkäsıbınde ırı jobalardy jüzege asyru boiynşa jūmystar belsendı jürgızılıp keledı. Mäselen, temır rudasy boiynşa Qostanai oblysynda («SSKÖB» AQ) jäne Pavlodar oblysyndaǧy metallurgiialyq klaster («Mineral Product International» JŞS, ferroqorytpa, ystyq brikettelgen temır jäne bolat önımderı) ystyq brikettelgen temır öndıru josparlanyp otyr. Mys kenı boiynşa Abai oblysynda mys balqytu zauytyn salu ( «KAZ Minerals Smelting» JŞS QAZ Minerals Smelting/NFC), sondai-aq Qazaqmys käsıporyndary (Jezqazǧan jäne Balqaş mys balqytu zauyttary) bazasynda Aidarly jäne Köksai ken oryndarynan şikızatty qaita öŋdeu josparlanǧan. Geologiia salasyn damytu perspektivalary Qazaqstan perspektivaly aumaqtardy zerdeleu jäne geologiia salasyna investisiia tartu boiynşa şeteldık ärıptestermen yntymaqtastyqty belsendı türde keŋeitıp keledı. Bügıngı taŋda mineraldy-şikızat bazasy qatty paidaly qazbalardyŋ 987 ken ornyn qamtidy jäne olardy barlau dinamikasy oŋ küiınde qalyp otyr. 2024 jylǧy geologiialyq barlau jūmystarynyŋ nätijelerı boiynşa qūramynda mineraldy qory men resurstary bar 17 ken orny memlekettık tırkeuge alyndy:

• altyn – qory 107,5 tonna, resurstary 337,04 tonna,
• kümıs – qory 1904,5 tonna, resurstary 172087,2 tonna,
• mys – qory 4916,7 myŋ tonna, resurstary 7796,9 myŋ tonna,
• myryş – qory 2549,6 myŋ tonna, resurstary 338,9 myŋ tonna,
• temır kenderı – qory 128 mln tonna, resurstary 162 mln tonna,
• qorǧasyn – qory 1319,5 myŋ tonna, resurstary 64,1 myŋ tonna,
• volfram – qory 409,9 myŋ tonna, resurstary 743 myŋ tonna,
• hrom – resurstary 464,1 myŋ tonna,
• molibden – qory 14 t, resurstary 39 tonna,
• marganes – qory 794 myŋ tonna, resurstary 1137,3 myŋ tonna.

Sondai aq biyl alǧaş ret memlekettık esepke kömırsutek şikızatynyŋ 6 ken orny qoiyldy:

• gaz – 1776,5 mln m3.

Memleket basşysynyŋ 2023 jylǧy Qazaqstan halqyna Joldauynda aitylǧan tapsyrmasyn ıske asyru şeŋberınde 2026 jyldyŋ soŋyna qarai Qazaqstan aumaǧyn 2,2 mln şarşy şaqyrymǧa deiın geologiialyq-geofizikalyq zertteumen qamtuǧa qol jetkızuge baǧyttalǧan jūmystar jürgızılude. 3 jyl ışınde qarjylandyrudyŋ jalpy somasy 20 mlrd. teŋgeden asady. Sonymen qatar audandardy geologiialyq jete zertteu, geologiialyq-mineragendık kartaǧa tüsıru jäne tereŋ geologiialyq kartaǧa tüsıru jūmystarynyŋ nätijeler de bar. Atalǧan jūmystar nätijelerıne säikes, baǧaly, tüstı jäne qara metaldar boiynşa boljamdy resurstary bar perspektivaly 60 uchaske anyqtaldy. Būl uchaskelerdı barlauǧa arnalǧan lisenziia şeŋberınde odan ärı zerdeleu üşın jer qoinauyn paidalanuǧa beru josparlanyp otyr. Sirek jer metaldary salasyn damytuǧa baǧyttalǧan jer qoinauyn memlekettık geologiialyq zertteu şeŋberınde 12 uchaskede ızdeu jūmystary jalǧasuda. Bügıngı künı qorlary şamamen 800 myŋ tonnaǧa baǧalanatyn Küirektıköl uchaskesınıŋ perspektivalylyǧy turaly derekter bar, al sirek kezdesetın metaldardyŋ, onyŋ ışınde serii men lantanidterdıŋ 935,4 myŋ tonna mölşerındegı boljamdy resurstary bar. Sonymen qatar salaǧa investisiia tartu jäne sirek kezdesetın metaldar äleuetın arttyru maqsatynda osmii men reniidı qospaǧanda, sirek kezdesetın metaldar balanstyq qorlary turaly derekterdı qūpiiasyzdandyru jūmystary jürgızılude. Sondai-aq Qazaqstanda kömırsutekterdıŋ jaŋa ken oryndaryn aşu üşın aitarlyqtai perspektivalar bar. Qazırgı uaqytta geologtar şamamen 76 mlrd tonna boljamdy şartty otyn resurstary bar 15 şögındı bassein böledı. Bügıngı taŋda mūnai-gaz öndırudıŋ barlyq kölemı igerılgen 5 basseinge tiesılı. Olardyŋ ışındegı eŋ ırısı – Kaspii maŋy, ol eldıŋ resurstyq bazasynyŋ şamamen 80%-yn qūraidy. Sonymen qatar qosymşa az zerttelgen 5 şögındı basseinnıŋ aitarlyqtai keleşegı bar. Būlar Soltüstık Torǧai, Aral, Syrdariia, Şu-Sarysu jäne Ertıs maŋy şögındı basseinderı. Būl basseinderdıŋ ıske asyrylmaǧan kömırsutek äleuetı älı de aitarlyqtai. Aǧymdaǧy jyly geologiialyq-geofizikalyq ädıster keşenın, onyŋ ışınde Aral az zerttelgen basseinı şegınde Şyǧys jäne Batys uchaskelerınde 2D seismikalyq barlaudy qoldana otyryp, öŋırlık zertteuler aiaqtaluda, onyŋ zertteu alaŋy 56 myŋ şarşy km.jūmys nätijelerı boiynşa "Batys" uchaskesınıŋ boljamdy resurstary 0,8 mlrd tonnaǧa baǧalanady, alynatyn qorlar 0,3 mlrd tonnaǧa baǧalanady. Bolaşaqta osy uchaskelerdı neǧūrlym egjei-tegjeilı zertteu üşın ızdeu jūmystaryn qoiu josparlanyp otyr. Nätijeler geologiialyq barlau jūmystarynyŋ joǧary deŋgeiın jäne Qazaqstannyŋ mineraldy-şikızat bazasyn damytuǧa eleulı ülesın körsetedı. Būl salanyŋ bäsekege qabılettılıgın jäne onyŋ odan ärı ösuge daiyndyǧyn körsetedı. Otandyq öndırıstı qoldau Ekonomika qūrylymyn özgertu aiasyndaǧy negızgı mındetterdıŋ bırı – otandyq tauar öndıruşılerdı qoldau. Osy maqsatta Ükımet otandyq öndırıs tauarlaryn tūtynudy yntalandyruǧa baǧyttalǧan ekonomikalyq patriotizm qaǧidatyn engızdı. Memlekettık satyp alu şeŋberınde otandyq tauar öndıruşılerden basym tärtıppen satyp alynatyn otandyq öndırıstıŋ 4 543 tauaryna alyp qoiu belgılendı. Memlekettık satyp alulardaǧy qazaqstandyq önımder tızbesınıŋ keŋeiuı otandyq käsıporyndarmen jasalǧan kelısımşarttar sanynyŋ 1,4 esege artuyna, al olardyŋ jalpy somasynyŋ 40%-ǧa ösuıne alyp keldı. Sonymen qatar «Samūryq-Qazyna» qorynyŋ kompaniialar toby, sondai-aq basqa da ırı jer qoinauyn paidalanuşy subektıler otandyq öndıruşılermen jasalǧan ūzaqmerzımdı şarttar men ofteik-kelısımşarttar somasy 622,3 mlrd teŋgeden 765 mlrd teŋgege deiın ūlǧaidy. Mūnai-gaz salasynda barlyq satyp aludyŋ negızgı kölemı (65%) üş ırı operatorǧa (Teŋızşevroil, Qaraşyǧanaq Petroleum Opereiting, NCOC) tiesılı. Osyǧan bailanysty, olardyŋ barlyq satyp alularynyŋ 75%-yn qūraityn 16 tauar toby boiynşa elışılık qūndylyqty damytudyŋ ūzaqmerzımdı baǧdarlamalaryn qaita qarau jūmystary jürgızılude. Memleket qarajaty esebınen nysandardy salu kezınde otandyq qūrylys materialdary men jabdyqtary barynşa qoldanylady. Memlekettık qoldau şaralary jaŋa bıryŋǧai tızılımge engızılgen tekserılgen otandyq tauar öndıruşılerge ǧana körsetıledı. Iskerlık belsendılıktı arttyru jäne biznes jürgızuge qolaily jaǧdai jasau jūmysy şeŋberınde Ükımet «taza paraqtan» qaǧidatyn engızdı. Būl şaǧyn jäne orta biznes (ŞOB) subektılerıne qoiylatyn 10 myŋnan astam talaptardy joiuǧa mümkındık berdı. Qabyldanǧan keşendı şaralar nätijesınde el ekonomikasyndaǧy şaǧyn jäne orta biznestıŋ ülesı 37%-ǧa deiın östı. Tūrǧyn üi qūrylysy Tūrǧyn üi qūrylysy – azamattardyŋ ömır süru sapasyna äser etetın maŋyzdy aspekt. Osyǧan orai elımızde baǧdarlama qabyldandy, onyŋ şeŋberınde 7 jyl ışınde 111 mln m2 tūrǧyn üidı paidalanuǧa beru josparlanyp otyr. Osylaişa, 1 mln-ǧa juyq otbasy baspanaly boldy. Sonymen qatar 2024 jyly damu jospary tüzetıldı, nätijesınde 15,5 mln m2 tūrǧyn üidıŋ ornyna 18 mln m2 baspana tapsyrylady. Memleket basşysynyŋ tapsyrmasy boiynşa 2024 jyldyŋ mamyr aiynda «Otbasy Bankı» «Nauryz» jaŋa tūrǧyn üi baǧdarlamasyn ıske qosty. Onyŋ aiasynda 188,3 mlrd teŋgeden astam somaǧa 7217 myŋ nesie berıldı. Jyl basynan berı sifrlandyru jäne qala qūrylysy saraptamasyn engızu arqyly naqty zaŋsyz qūrylysty ıske asyru mümkındıgı alynyp tastaldy. Būl şara Memleket basşysy bırneşe ret belgılegen naqty qūrylys mäselesın şeşuge mümkındık berdı. Keşendı şaralar saiabaqtar men äleumettık nysandarǧa arnalǧan aumaqtarda köppäterlı üiler salu mümkındıgın joiady, būl ekologiialyq tepe-teŋdıktı saqtauǧa jäne qalalyq infraqūrylymdy jaqsartuǧa yqpal etedı.