Medisinaǧa eŋbek sıŋırgen qazaq qyzy dese esımızge tüsetını - Gülsım apailarymyz. Degenmen atyn tarihtyŋ şaŋy basqan, bıraq sıŋırgen eŋbegı orasan zor özge de qazaqtyŋ da qyzdary bar. Qūdaidyŋ özı aidap äkelgendei biyl Mübinä apamyzdyŋ ömırge kelgenıne 130 jyl eken. Sonyŋ qūrmetıne atyn qaita tırıltu maqsatynda kıtaphana esıgın qaǧyp, qazaqtan şyqqan alǧaşqy “tıs därıger” qyz turaly maqala jazbaq bolyp niettendım.
1895 jyly qazaq dalasynda tuǧan Mübinä İbragimqyzy Niiazova (keide Tanaşeva dep te atalǧan) – öz zamanynyŋ qiyn synaqtarynan ötıp, bılım men ǧylymǧa, halyqqa qyzmet etuge degen ūmtylysymen qazaq qyzdarynyŋ ülgısı boldy. Onyŋ ömırı – ūlttyq dästür men zamanaui ideialardyŋ toǧysuy, el igılıgı üşın küresken qairatkerdıŋ naǧyz beinesı. Būl maqalada Mübinanyŋ tuǧannan bastap, bılım alu, käsıbi qyzmetke attanuy, qoǧamdyq belsendılıgı, repressiialar men qaita oralu kezeŋderı, sondai-aq, onyŋ mūrasy men ūrpaqqa qaldyrǧan ülgısı jan-jaqty baiandalady.
Uaqyt mäşinesı: “därıger” bolamyn degen şeşımdı qalai qabyldady?
1905 jyly Mübinä kezık auruymen qatty auyrǧan. Auylda aurulardy emdeitın därıgerler tek qana bır feldşerlık punkt bolǧan. Mübinänıŋ qyzuy tym joǧary bolady da, feldşer aurudyŋ qyzuyn tüsıre almaǧan.
Ömır degennıŋ ǧajap sätterı de ūşyrasady ǧoi. Mübinänıŋ äkesı İbragim qoly ūzyn, bai şarua bolǧandyqtan, qyzyn Astrahan qalasyndaǧy auruhanaǧa tezdetıp jetkızuge mäjbür bolady. Kaspii teŋızınıŋ jaǧasyndaǧy balyq şaruaşylyǧymen ainalysyp jürgen Bekmūhammedovtar men Tanaşevtar äuletıne eŋ jaqyn qala Astrahan edı.
Auruhanada emdelıp jatqan Mübinänı qatty qyzyqtyrǧan - aq halat kigen, üstı-bastary tap-taza appaq, oqyǧan bılımdı jäne kışıpeiıl, sözderı jūmsaq, adamnyŋ ışı-bauyryna kırıp tūrǧan därıger äieldermen, kütuşı medbikeler boldy. Olar özderı tıptı bauyrmal, ūlty men tüsı basqa bolsa da, Mübinänı jatyrqamaityn, öz tuysyndai körıp küttı, emdedı, baurap aldy. Jas qyzǧa därıger qauymnyŋ syrqattarǧa ǧana emes, ainalasyndaǧylarǧa da mol meiırımmen, ystyq yqylaspen qaraityny qatty äser ettı. Osynyŋ özı-aq onyŋ aq jeleŋdı abzal jandarǧa, medisina salasyna degen qyzyǧuşylyǧyn tudyrdy. Mübinä aurudan jazylyp şyǧady. Osyndai yqylasty körgen qazaq kyzy - Mübinä, «ätteŋ men de osylar siiaqty därıger mamandyǧyn alyp, halqyma qyzmet etsem» - dep armandaidy. Mıne, osylai balaŋ qiialdan örılgen yntyzarlyq bırte-bırte arman qanatynda qataiyp, därıger boluǧa jetelegen. Ol basy auyryp, baltyry syzdaǧan jandarǧa em-dom jasap, dertınen jazyp, paidam tise dep armandal edı. Aqyry qaisar qyz degenıne jetıp, därıger atandy.
Osy kezde Mübinänıŋ aǧasy Müslım Astrahandagy gimnaziiada oquda bolǧandyqtan, auruhanaǧa jiı kelıp qaryndasynyŋ hal-jaiyn bılıp tūrdy. Aǧasymen aqyldasa kele ol «Astrahanda qalyp, oqimyn» dep şeşım qabyldady. Aurudan jazylyp şyqqan Mübinä aǧasynyŋ keŋesımen qalada päterge jatyp, oqytuşy jaldap, orysşa oqidy. Orys tılın üirendı. Qaǧılez Mübinänıŋ päter egesınıŋ kyzymen jaqyn aralasu da tıldı jıtı üirenuge septıgın tigızdı. Jatqan päterde oqyp jürgen Mariia atty orys qyzy bolatyn. Mübina onymen tanysyp, tatu-syrlas boldy. Tabiǧatynan bar qabıletı men darynynyŋ arqasynda ol orys tılın tez üirendı de, sabaqqa da jetık boldy».
«Mübinänıŋ auyldaǧy äke-şeşesı men basqa da tuystaryna qyz balanyŋ şetke baryp orysşa oqyǧany ūnaǧan joq. Oǧan qosymşa «kerı-tartpa, keibır dınşılder, Mübinä şoqyndy, orys boldy, endı qaita üige kelmeidı, öskesın bır orysqa tūrmysqa şyǧady da, «marja» bolyp şyǧa keledı», - dep te ösektı qardai boratty». (Kıtaptan üzındı)
Ömırdıŋ alǧaşqy betterı: Ūly dästür men jaŋa ümıtterdıŋ toǧysuy
Mübinä apamyz 1895 jyldyŋ 25 jeltoqsanynda düniege keldı. Onyŋ otbasy – qazaqtyŋ köne dästürı men batyrlyq tarihyn jalǧastyryp kele jatqan ūrpaqtardyŋ bırı bolǧandyqtan, bala kezınen bastap erlık, ädıldık jäne halyqqa qyzmet etu qūndylyqtary onyŋ jüregınde oryn aldy. Bastauyş uchilişede qazaq qyzdarynyŋ oquǧa degen yntasy men qabıletı erekşe baǧalanyp, sol ortada ol bılımge şyn yqylaspen bet būrdy. Otbasynyŋ yqpaly men eldık salt-dästürdıŋ tereŋdıgı onyŋ ömırınde bolaşaqta ülken ız qaldyruǧa negız boldy.
Şet tılı men zamanaui ǧylymǧa bet būru: Bılım jolyndaǧy tabandylyq
Mübinanyŋ bılım joly – tek qazaq tılınde ǧana emes, şet tılderın meŋgeru arqyly da keŋeidı. Astrahan men Saratov qalalaryndaǧy oqu oryndaryna tüsıp, zamanaui ǧylym men medisinanyŋ qūpiialarymen tanysty.
1912–1913 jyldary Saratovtaǧy tıs därıgerlerı mektebınde oqyp, 1917 jyly «tıs därıgerı» diplomyn ielenuı – onyŋ käsıbi jolyndaǧy maŋyzdy qadam boldy. Būl kezeŋde Gülsım Asfandiiarovadan keiın qazaq qyzdarynyŋ qatarynda alǧaşqy käsıbi därıgerlerdıŋ bırı bolyp şyǧuy – el üşın ülken quanyş boldy. Jas kezınen bastap ǧylymi ızdenısterge, özektı mäselelerge baǧynǧan Mübinanyŋ studenttık jyldary – studenttık mitingter, revoliusiialyq oi-sananyŋ oianuy, patşa rejimınıŋ ädıletsızdıgıne qarsy narazylyq pen qoǧamdyq narazylyqtardyŋ jarqyn körınısı boldy. Osy täjıribe onyŋ bolaşaqta azamattyq qyzmetke, qoǧamdy özgertuge degen ūmtylysyn tereŋdettı.
Qoǧamdyq belsendılık pen azamattyq jauapkerşılık
1917 jyly Orda qalasynda tıs därıgerı bolyp qyzmet ete bastaǧannan keiın, Mübinanyŋ eŋbek joly tek medisina salasymen şektelmei, qoǧamdyq-saiasi qyzmette de özındık ız qaldyrdy.
Oral men Bekei guberniiasynda sot, prokurorlyq jäne densaulyq saqtau organdarynda qyzmet atqaryp, halyqtyŋ qūqyqtary men äleumettık ädılettılıgın qorǧau baǧytynda belsendı jūmys jasady. Onyŋ osy kezeŋdegı qyzmetı – halyqtyŋ äl-auqatyn arttyru, sanitarlyq jaǧdaidy jaqsartu jäne ädılettı qoǧam qūruǧa degen ūmtylystyŋ aiqyn körınısı boldy. Mübinanyŋ azamattyq ıs-äreketterı men saiasatqa belsendı aralasuy sol kezdegı qoǧamdyq oi-sananyŋ özgeruıne septıgın tigızdı.
Akuşerlık mektebın ūiymdastyru: Qazaq qyzdarynyŋ bolaşaǧyn jaryqqa şyǧaru
1937 jyly qazaq dalasynda ülken özgerıs bastaldy. Halyqtyŋ densaulyǧyn saqtau men ana men balany kütu mäselelerı özektı bolǧan kezeŋde, jaŋa oqu orny – Respublikalyq akuşer mektebı aşyldy. Mübinä İbragimqyzy osy oqu ornynyŋ tūŋǧyş direktory bolyp taǧaiyndalyp, qazaq qyzdary men auyl-selodan şyqqan jetım, jartylai jetım studentterge käsıbi bılım berudıŋ esıgın aşty.
«Eger densaulyq – basty bailyq bolsa, onda bılım ben ūmtylys – eŋ qūndy qaru», – degen ūranmen Mübinanyŋ jetekşılıgımen ıske qosylǧan būl oqu orny qazırgı uaqytta da Qazaqstannyŋ densaulyq saqtau jüiesınde maŋyzdy röl atqarady. Oqu orny tülekterı – keiıngı jyldary eldıŋ tükpır-tükpırınde ana men bala densaulyǧyn qorǧap, medisinalyq qyzmettıŋ sapasyn arttyruǧa atsalysqan käsıpqoi mamandar – Mübinanyŋ eŋbegınıŋ aiǧaqtary retınde este qaluda.
Qiyn synaqtar men repressiia: Ömırdıŋ synau sätterı
1937 jyly Keŋes bilıgınıŋ qatal saiasi repressiialary kezınde Mübinä apamyz «Otanyn satqandardyŋ otbasy» degen aiyppen ūzaq uaqytqa jazalanǧan. Būl kezeŋ – onyŋ ömırındegı eŋ auyr synaqtardyŋ bırı boldy. Otbasylyq müşeler men joldastar da qysymǧa ūşyrap, qiyn-qystau sätter oryn aldy. Degenmen, sol auyr jyldar Mübinanyŋ jüregındegı ūlttyq ūmtylysty söndıre almady, kerısınşe, onyŋ ışkı qairaty men azamattyq adaldyǧy odan ärı nyǧaia tüstı.1944 jyly turmystan bosatylyp, qaitadan öz qyzmetıne oralǧan Mübinanyŋ qaitarymy – halyqqa qyzmet etudegı şydamdylyq pen tabandylyqtyŋ aiqyn körınısı boldy. Onyŋ qaita oraluy qazaq halqynyŋ äleumettık ädılettılık pen adamgerşılıkke degen senımınıŋ jaŋǧyryǧy sekıldı.
Ǧylymi-pedagogikalyq mūra jäne ūrpaqqa önege
Mübinanyŋ eŋbegı tek klinikalyq qyzmetpen şektelmei, ǧylymi-zertteu jūmystaryn, pedagogikalyq ıs-äreketterdı jäne qoǧamdyq nasihatty da qamtydy.
Onyŋ jetekşılıgımen ūiymdastyrylǧan Respublikalyq akuşer mektebı – qazırgı medisinalyq kolledjdıŋ negızı, qazaq qyzdarynyŋ bılım men ǧylym salasyndaǧy alǧaşqy jarqyn säulesı. Mektep tülekterı keiınnen elımızdegı joǧary därejelı professorlar, dosentter, kandidattar bolyp, öz bılımderı men täjıribelerın jastarǧa jetkızıp, densaulyq saqtau jüiesın nyǧaituǧa atsalysty.
Mübinanyŋ ǧylymǧa, bılımge jäne qoǧam igılıgıne degen ūmtylysy – bügıngı medisina qyzmetkerlerıne, pedagogtarǧa jäne azamattyq belsendılık tanytuşylarǧa ülgı-önege bolyp qala beredı. Onyŋ ömırı men eŋbegı – halyqqa qyzmet etudıŋ, ädıldıkke ūmtyludyŋ jäne ūlttyq sana-sezımdı oiatudyŋ jarqyn ülgısı retınde mäŋgı este saqtalady.
Ūrpaqqa qaldyrǧan mäŋgılık temırqazyq
Mübinä İbragimqyzy Niiazova (Tanaşeva) – qazaq qyzdarynyŋ ǧylym men medisina salasyndaǧy alǧaşqy ökılı ǧana emes, sonymen bırge qoǧam qairatkerı, azamattyq jäne äleumettık ädılettılıktıŋ jarqyn ülgısı boldy. Onyŋ ömırı kelesı maŋyzdy kezeŋderge bölınedı:
- Bastapqy bılım men şet tılı arqyly bılım alu: Qazaq qyzdarynyŋ oquǧa degen yntasyn, otbasylyq dästür men zamanaui ǧylym arasyndaǧy dialogty aiqyndady.
- Professionaldyq qyzmet: Saratovda tıs därıgerı retınde käsıbi jolyn bastaǧannan keiın, Orda, Oral jäne Bekei guberniialarynda densaulyq saqtau men qūqyq qorǧau salasynda belsendı eŋbek ettı.
- Qoǧamdyq belsendılık: Studenttık jyldardaǧy revoliusiialyq qozǧalys, «Alaş» ideiasy men äleumettık ädılettılıkke degen ūmtylys onyŋ azamattyq ömırındegı maŋyzdy kezeŋderdı qalyptastyrdy.
- Akuşer mektebın ūiymdastyru: 1937 jyly Respublikalyq akuşer mektebın aşyp, qazaq qyzdaryna käsıbi bılım men öz bolaşaǧyn qalyptastyruǧa mümkındık berdı.
- Repressiialar men qaita oralu: Qiyn kezeŋderge qaramastan, 1944 jyly bosatylyp, qaitadan halyqqa qyzmet etuge oraldy, būl onyŋ qairatty, ūmtyldy jäne patriottyq tūlǧa ekenın däleldedı.
Düisenbek Äsem Jeŋısqyzy
Ūqsas jaŋalyqtar
