Prezident Tramp qyzmetıne kırıse sala AQŞ salyq töleuşılerınıŋ qarjysynan qūrylǧan, bıraq özge elderge kömek beretın ūiymdar jūmysy şektep, qaita qūrylymdauǧa kırısıp kettı. Alaida onyŋ saldary qandai boluy mümkın?
AQŞ prezidentı Donald Tramptyŋ būiryǧymen AQŞ ükımetınıŋ şetelderge beretın kömegı doǧaryldy. Ükımettıŋ gumanitarlyq, ekonomikalyq jäne tehnikalyq kömek körsetuıne jauapty Halyqaralyq damu agenttıgınıŋ (USAID) joǧary lauazymdy ondaǧan şeneunıgı demalysqa jıberılıp, agenttıktıŋ myŋdaǧan qyzmetkerı men merdıgerlerı jūmystan bosatyldy. Barlyq baǧdarlamalar resmi türde toqtatyldy.
Būǧan deiın milliarder İlon Mask USAID-tyŋ «qalpyna keltırılmeitının» aityp, ony jabu qajettıgın mälımdegen bolatyn. Onyŋ aituynşa, būl ūsynysty AQŞ prezidentı Donald Tramp qoldaǧan.
KONGRESTIŊ QŪPTAUYN QAJET ETPEITIN ŞEŞIM BE?
Alǧaşqy bette USAID-tıŋ 600-den astam qyzmetkerı agenttıktıŋ kompiuterlık jüielerıne qol jetkıze almai qalǧanyn habarlady. Vaşingtondaǧy ştab-päterde jūmys ısteitınderge keŋsenıŋ jabyluyna bailanysty üide qalu kerektıgı turaly hattar jıberılgen. USAID-tyŋ resmi veb-saity da jūmys ıstemei tūr.
Tramp USAID-ty jabu köpten berı qajet bolǧanyn aitty. Bıraq özınıŋ alǧaşqy prezidenttık merzımınde būl konsepsiia ūnaǧanyn moiyndady.
Jurnalisterdıŋ «Kongrestıŋ būl qadamdy maqūldauy qajet pe?» degen sūraǧyna Donald Tramp USAID agenttıgın jabu turaly şeşımı qosymşa maqūldaudy qajet etpeitının aityp jauap berdı.
«Bız bärın dūrys jasaǧymyz keledı. Būl baiaǧyda-aq jasaluy tiıs närse edı. Baiden äkımşılıgı kezınde naǧyz bassyzdyq oryn aldy», - dedı ol.
Käsıpker İlon Mask Tramptyŋ qoldauymen federaldy ükımettıŋ tiımdılıgıne tolyq tekseru jürgızıp jatqanyn habarlady. X platformasyndaǧy strimınde milliarder prezidentpen agenttık jūmysyna qatysty egjei-tegjeilı talqylau ötkızgenın jäne ony jabu kerek degen şeşımge kelgenın aitty.
«Būl jai ǧana ışınde qūrt bar alma emes. Būl – tolyǧymen qūrttardan tūratyn klub. Odan qūtylu kerek. Ol qalpyna keltırılmeidı», - dedı Mask.
Tramp äkımşılıgı USAID-tyŋ qauıpsızdık qyzmetınıŋ de ekı basşysyn uaqytşa demalysqa jıberdı. Būǧan olardyŋ İlon Mask basqaratyn memlekettık basqaru tiımdılıgı departamentıne (DOGE) agenttıktıŋ qorǧalǧan jüielerıne qol jetkızuge rūqsat bermegenderı sebep boldy.
QAŞAN DA KETKENDER KINÄLI ME?
İlon Mask basqaratyn memlekettık basqaru tiımdılıgı departamentı (DOGE) būǧan deiın qarjy ministrlıgınde tekseru jürgızıp, Social Security men Medicare jüielerındegı qūpiia tölem aqparatyna qol jetkızgen. Amerikalyq BAQ mälımetınşe, osy jaǧdaidan keiın qazynaşylyqtyŋ joǧary lauazymdy qyzmetkerlerınıŋ bırı otstavkaǧa ketken.
Al USAID agenttıgınıŋ jabyluy AQŞ prezidentı Donald Tramp bastaǧan memlekettık qūrylymdardy qaita qūrylymdau saiasatynyŋ bır bölıgı bolyp otyr. Būl reforma federaldy ükımet pen onyŋ baǧdarlamalaryna tıkelei äser etude.
AQŞ älemdegı gumanitarlyq kömek kölemı boiynşa bırınşı oryn alady. Jaŋa äkımşılıktıŋ şeşımderı Amerika saiasatynyŋ ūzaq jyldar boiy qalyptasqan baǧyttaryn özgertude. Būl äreket Qytai men Resei siiaqty qarsylastarǧa qarsy gumanitarlyq kömektı negızgı qūral retınde paidalanudyŋ maŋyzdylyǧyn joqqa şyǧarady.
Tramp, Mask jäne Kongrestegı respublikaşyldar aldyŋǧy äkımşılıktı syrtqy kömektı ysyrap etuge, radikaldy liberaldyq äleumettık baǧdarlamalardy nasihattauǧa jäne qarjy jymqyruǧa jol berdı dep aiyptady. Degenmen, jaŋa prezident būl aiyptaularǧa naqty dälelder keltırgen joq.
DEMOKRATTAR SOTQA BERMEK
AQŞ şeteldık kömekke öz biudjetınıŋ 1 paiyzdan az bölıgın jūmsaidy. Būl körsetkış basqa eldermen salystyrǧanda äldeqaida tömen.
Demokratiialyq partiia ökılderı USAID-tyŋ jabyluyna qarsylyq bıldırıp, būl şeşım İlon Masktyŋ Vaşingtondaǧy yqpalynyŋ aiqyn dälelı ekenın mälımdedı.
Demokrattar Tramp äkımşılıgın sotqa beruge daiyndalyp jatqanyn jariialady. Sonymen qatar, olar USAID qaita aşylmaiynşa, prezidenttıŋ memlekettık departamentke ūsynǧan kandidattaryn bekıtuden bas tartatynyn habarlady.
Degenmen, qaraşadaǧy sailaudan keiın demokrattar Ökılder palatasy men Senatta basymdyqqa ie emes. Sol sebeptı, olardyŋ Tramptyŋ şeşımderıne yqpal etu mümkındıgı şekteulı.
Bügınde USAID jaqtauşylary agenttık baǧdarlamalary AQŞ-tyŋ Resei men Qytaidyŋ yqpalyna qarsy tūruyna kömektesedı dep sanaidy.
2024 jyldyŋ qaŋtarynda jariialaǧan esepke sensek, AQŞ 2023 jyly şeteldık kömekke şamamen 40 milliard dollar jūmsaǧan. Amerikalyq BAQ-tyŋ habarlauynşa, Tramp äkımşılıgı USAID-ty memlekettık departamentke qosu josparyn daiyndap jatyr.
KÖKTEN SŪRAǦANY JERDEN TABYLǦANDAR
AQŞ-tyŋ Halyqaralyq damu agenttıgınıŋ (USAID) jabyluy halyqaralyq qauymdastyqta ärtürlı pıkırler tudyrdy. Keibıreuler būl qadamdy AQŞ-tyŋ syrtqy saiasatynyŋ özgeruı retınde qabyldasa, basqalary onyŋ jahandyq gumanitarlyq jäne damu baǧdarlamalaryna äserıne alaŋdauşylyq bıldırude.
Reseilık filosof Aleksandr Dugin «Vkontakte» äleumettık jelısınde jazǧan pıkırınde USAID-tyŋ jabyluyna oŋ közqarasta ekenın kbaiqatty. Ol būl agenttıktı AQŞ-tyŋ jahandyq yqpalynyŋ negızgı qūraly, Resei men basqa elderdegı türlı-tüstı revoliusiialardy ūiymdastyruşy küş retınde sipattady. Onyŋ pıkırınşe, USAID-tyŋ joiyluy – jahandanuǧa qarsy maŋyzdy jeŋıs. Sebebı būl ūiym AQŞ-tyŋ älemdegı liberaldyq yqpalyn taratyp, syrtqy basqarudy qamtamasyz etıp kelgen.
Vengriia premer-ministrı Viktor Orbannyŋ keŋesşısı (tuysy emes) Balaş Orban USAID-tı «zaŋsyz şetel qarjylandyruynyŋ» közı dep sipattap, «Tramp pen Mask aqyrynda osy sybailas jemqorlyq maşinasymen kürestı»,- dep jazdy.
USAID-tyŋ uaqytşa basşysy bolyp taǧaiyndalǧan Marko Rubio agenttıktı synǧa alyp, onyŋ bastapqy missiiasynan auytqyp, AQŞ-tyŋ negızgı ūlttyq müddelerıne säikes kelmeitın jobalarǧa qarjy bölgenın atap öttı. Rubionyŋ aituynşa, USAID «amerikalyq müddelerdı şetelde ılgerıletu» baǧytynan alystap ketken.
DEMOKRATİIаNY QOLDAUDY DOǦARU MA?
AQŞ prezidentınıŋ baspasöz hatşysy Karolin Levitt Djo Baiden kezınde Aq üidıŋ USAID arqyly Qazaqstandaǧy "dezinformasiiamen küreske" 4,5 million dollar bölıngenın habarlaǧan. Alaida, Levitt būl qarajattyŋ naqty qalai jūmsalǧany turaly egjei-tegjeilı aqparat bermedı.
Qazaqstandyqtar da USAID qyzmetınıŋ toqtauyn jaqsylyqqa joryp jatqan joq. Meiırjan Äuelhanūly äleumettık jelıdegı paraqşasynda «USAID‑tı jabu Tramptyŋ mūqiiat oilastyrylǧan geosaiasi qaita qūrylymdauy ma älde jeke kek pe, degen sūraqqa qaramastan, būl äreket AQŞ-tyŋ syrtqy saiasatynyŋ praktikalyq jäne filosofiialyq baǧytyn tübegeilı özgertkenın körsetedı,» - dep jazdy. Onyŋ paiymdauynşa, Amerika osy arqyly älemdegı demokratiialyq qozǧalystardy qoldau rölın resmi türde aiaqtaǧan bolyp esepteluı mümkın.
Al Serık Mūrathan bolsa «Anau deimız, mynau deimız,Tramp degen sarbas şal älemnıŋ dünie jüzılık ekınşı soǧystan keiın qalyptasqan zaŋdaryna nükte qoidy», - dep öz tūjyrymyn bıldırgen.
Oŋǧar Qabdennıŋ pıkırı mynandai: «Tramp demokratiiany qoldauǧa bölınetın aqşany toqtatty. AQŞ grantymen jūmys ısteitın ūiymdar jabyluda. Donald bılgenın ıstep jatyr».
Ūqsas jaŋalyqtar
