Kenesary (tarihi dastan)

Täuelsızdıktıŋ 20 jyldyǧyna arnaimyn.

Avtor.

TOLǦANYS. ELES. MINÄJAT.

Qamyryqtym, qabarjydym, qamyqtym –
Netken taiǧaq joly bızdıŋ halyqtyŋ !
Dei alam ba – alyby edı alyptyŋ?
Dei alam ba – ǧarıbı edı ǧarıptıŋ ?
O, alaida, öz jönı bar tarihtyŋ!
Öz joly bar ūlyp öter börınıŋ,
Öz joly bar ürıp öter är ittıŋ.
Öz ünı bar baqanyŋ da… balyqtyŋ.
Öz ünı bar kör-laqattyŋ, tabyttyŋ!
Jönı bölek, bıraq, tırı tarihtyŋ!..
Keide osylai mūŋ kezem de, oi kezem,
Eles kezem, öz-özımmen söilesem.
Tynysym da, ruhym da täuelsız –
Kım bar maǧan «qoi!» deitūǧyn, «qoi» degen ?!
Men qiialdyŋ mıngen kezde pyraǧyn,
Söz bolmaidy or degen de, ör degen!
Kölde jatyp, mūŋdasamyn şölmenen,
Şölde jatyp, syrlasamyn kölmenen…
Bıraq sol tün… tūra qalǧan köldeneŋ
Siqyr sättı jetkıze alman sözbenen!
Men mūndaidy bastan keşıp körmegem!
Peterborda… Kunskamera ışınde
Bastar kördım türlı-türlı pışınde.
«Han Kenenıŋ basy mūnda joq pa?» dep,
Qarai berıp… tūnşyǧamyn tütınge.
Körıp tūrmyn – bır maŋdaidy oq tesken,
Al bır bastyŋ qaǧyp apty tısın de!
Būl ne eles? Öŋım be älde, tüsım be?..
Bır dauys kep qūlaǧyma sarnady:
«Han Kenenıŋ armany joq, armany!
Ol – keşegı öz elınıŋ zaŋǧary,
Ol – bügıngı öz elınıŋ ardaǧy!
Onyŋ basy azat bolǧan būl jerden,
Ruh bolyp qalai elge barmady?
Mümkın emes! Qara! Izde bar daǧy!..»
Eles kezıp taǧy jürem, taǧy men…
Izdermenen… şūbatylǧan qanymen.
Izdep kelem… ızdep kelem älı men.
Mıne! Mıne! O, Qūdyret, Han Kene
Körınıp tūr basymenen… barymen!
Elestedı…
Eles şynǧa ainalyp
Bara jatyr…. qaldy tılım bailanyp.
Alaşa han mazarynyŋ basynda
Siynyp tūr bahadürler sailanyp.
Kene ǧana jeke dara Babaǧa
Mınajat qyp otyr eken oilanyp..
Basy tömen, qos tızede qos qoly
Bylai deidı ol ıştei ǧana tolǧanyp:

«O, Alaşa han!
Qūtty eken senıŋ qūdai syilaǧan nesıbeŋ –
Bır sätke şyǧyp körmepsıŋ
Halqyŋnyŋ mynau esınen.
Anadan ala bolyp tuypsyŋ,
Kındık qanyŋdy Syrdyŋ suyna juypsyŋ.
Äkeŋ senıŋ han eken – Qyzylarystan
Ala bop tuǧan ūly üşın
Jaryla jazdap namystan
Basyŋa ajal jastapty,
Dariia suyna tastapty.
Senı sol kezde-aq Täŋır qoldaǧan,
Ajalyŋ sudan da, ottan da bolmaǧan.
Batyrlyqpen atyŋ şyǧypty,
Dosyŋ quanyp, qasyŋ būǧypty.
Maiqy bi – maŋdai aldy bi eken,
Sonda saǧan jasaǧan syiy eken –
Qol astyŋa eŋ taŋdauly ırıktı
Bergen eken üş jüz batyr jıgıttı.
«Üş jüzıŋmen» ūlan eldı meŋgerıpsıŋ,
Qarany hanǧa teŋgerıpsıŋ.
El däuletı Esıldei tolypty,
Taiyŋ taŋbasyz, qoiyŋ ensız bolypty.
Basynǧandardyŋ basyn alyp,
Bälsıngenderdıŋ bäsın alyp,
Bastapsyŋ san-san joryqty.
Ūlytau men Kışıtaudy jailau etıpsıŋ,
Qaraqūm, Borsyq qūmdaryn qystau etıpsıŋ.
Qarakeŋgır boiynda han atanyp,
Öle-ölgenşe ädılet jolyn ūstap ötıpsıŋ.
Elıŋ el boldy.
«Alty san Alaş» atandy.
Alty san Alaş «qazaq» bop,
Jauger jūrt boldy qaharly.
Sol, «Alaş» pen «Qazaq» atauy
Aiyrylmas tūrpat alǧan-dür.
«Alaş Alaş bolǧanda,
Alaşa han bolǧanda» –degen aŋyz jattalyp,
Sanamyzda qalǧan-dür.
Kümıstelgen esıgın kün şyǧysqa qaratyp,
Qūlyptalǧan esıgın qūbylaǧa qaratyp,
«Alaşa han saraiyn»altyndatyp saldyrdyŋ,
Ataǧyŋdy Alty Aumaqqa taratyp.
Sol saraiyŋnyŋ sarqyty,
Qazaq elınıŋ ar-qūty,
Köterıp tūrǧan jer tösı,
Ötken tarihtyŋ örkeşı
«Alaşa hannyŋ ordasy»
Alapattarǧa mizemei,
Syr tüiıp ışke, ündemei.
Janǧabyl degen özennıŋ
Jaǧasynda älı tūr.
Tarihtyŋ körıp dürmegın,
Boiyna tüspei bırde mın
Täŋır qolynan tüskendei,
Mäŋgılık üşın bıtkendei,
Qarakeŋgır boiynda
Kümbezıŋ, mıne, taǧy tūr.

O, Alaşa han!
Alǧaşqy Qazaq özıŋsıŋ
El boldy senıŋ elıŋ şyn.
Basyŋa bügın kep tūrmyn –
Qasyret-mūŋym tögılsın,
Aruaǧyŋ maǧan körınsın!
Otyz omyrtqam bügılsın,
Qyryq qabyrǧam sögılsın!
Egılıp kelsem – ergenek,
Tögılıp kelsem – törımsıŋ.
Aityp-aitpai ne kerek,
Üzılıp tūr belım şyn!
Üş jüzıŋnıŋ Ülken Ordasy
Üleske tüsken oljadai boldy.
Handyǧyŋ qūlady,
Halqyŋ jylady.
Qūlaǧanyŋdy tūrǧyzsam dep em,
Jylaǧanyŋdy külgızsem dep em.
Qazaq ta Täŋır balasy emes pe,
El qatarly jürgızsem dep em.
Tılegıme ortaqtar tık köterıp han ettı,
Qairaŋdaǧan qairan el menen ǧana dämettı.
Basym jerge jetkenşe,
Baqytsyz osy jūrt üşın
Sylyp berermın san ettı,
Türşıktırıp qasymdy,
Tıgıp ötermın basymdy!
Äumin!»

***

Eŋ soŋǧy han, eŋ şerlı han, mıne, osy!
Basyn igen bükıl Alaş düniesı
Aq kiızge köterılıp, Kenenıŋ
Han atanǧan, qaita tuǧan künı – osy!
Aian jūrtqa – bes jyl boldy, mıneki,
Keledı älı qas jauymen küresıp.
Otqa orady Aqmolany, Ordy da,
Qany qatyp, qasarysyp, sıresıp.
Körıp tūrmyn Han Kenenı… Ruhty,
Ketem endı sol ruhqa ılesıp….

OI. ORDA. NYSANBAI

«Jar bol!» dep jer taianyp türegeldı,
Sūrlanyp aşaŋ jüzı, sülelendı.
Sabynan qylyşynyŋ qysyp ūstap,
Alqalap tūrǧan jūrtqa jüre berdı.

Köp bolǧan jürekterge qan qatqaly,
Tünerıp tün ketpedı, taŋ da atpady.
Qazaqqa han qylamyz Kenenı dep,
Jinalǧan Alty Alaştyŋ saŋlaqtary.

Zar zaman sarnasa da yzyŋdaǧan,
Qazaqtyŋ salty eşqaşan būzylmaǧan.
Handyqtyŋ tu tıkteitın tūsy osy dep,
Kümbezın Alaşa han yrymdaǧan.

Qyrküiek qyrjiyp tūr, dala sary.
Ūlytau kökjiekpen talasady.
Myŋ segız jüz qyryq bır – siyr jyly –
Han bolǧan sätı osy edı Kenesary.

Boiyna baisal bergen şoşyǧannyŋ,
Bar edı qasietı osy maŋnyŋ.
«Qaida – dep – qaiqy qylyş tümenderım?!»
Sūstanyp mazary tūr Joşy hannyŋ.

Bas iıp, qūran oqyp molasyna,
Täu ettı Kenesary babasyna.
Mūnysy mys ta boldy, sūs ta boldy
Sūltan, bi, töleŋgıt pen qaraşyǧa.

Bük tüsıp, bürıskendei dala men qyr.
Qarqyldap qarǧa, qūzǧyn alar degbır.
Qamyǧyp, qara közdıŋ jasyndai bop,
Möldırep aǧyp jatyr Qarakeŋgır.

Mıneki, taiau qalǧan kün batuǧa.
Jürektı şer-şemender syzdatuda.
Tüie jün sūr şekpenın serpıp tastap,
«Alla!» dep Kenesary mındı atyna.

Būl kezde bır jyl boldy tynşyǧaly.
Kürsınse, kökırekten mūŋ şyǧady.
Uaqytşa Orynbormen bıtım jasap,
Ulanyp, dem ala almai tūnşyǧady.

Söitse de osy bır jyl oŋdy boldy.
Azǧana tynşu tapty el jüregı.
Basyna han kötergen jūrtyn oilap,
Kenenıŋ ışı jylyp, eljıredı.

Keudesı oiǧa batsa ketedı ūlyp.
Bügınder jat qolynda keşegı jūrt.
Erteŋı ne bolady esıl eldıŋ
Artynan erıp şyqqan köterılıp.

«Qazaq-ai, netken baqsyz el edıŋ sen!
Sonda da tıregım – sen,senerım – sen.
Qazaqtyq namysyŋdy qalǧytpaimyn,
Artymnan ūran salyp ere bılseŋ!»

Osylai tolǧanady Kenesary.
Işınen niet etıp, jol aşady.
Bılmeidı, älı būldyr būl qazaqtyŋ
Orysqa bodan bolǧan bolaşaǧy.

Ne şyǧar qūr bekerge aşynǧannan.
Kek alar uaqyt jettı basynǧannan.
El üşın baryn salyp, basyn tıgu –
Amanat Abylai men Qasymdardan.

Atasy han Abylai naǧyz batyr,
Soŋynda ülgı bolar san ız jatyr.
Qazaqtyŋ basyn qosyp kettı emes pe
Şoq şainap, jalyn jūtyp Äbılmansūr!

Şoşydy ol bolaşaqtyŋ tūmanynan,
Şoşydy ol Reseidıŋ tūzaǧynan.
Tyrnaǧy samūryqtyŋ bır tigen soŋ,
Qairan el aiyrylar tūraǧynan.

Qusa da qu süiek qyp jau qalmaqty,
Dariǧa-ai, taǧdyr taǧy sazǧa aunatty!
İyqtap ışke kırıp, bekınıs sap,
Jazyqsyz jatqan eldı talmauratty.

Äkesı Qasym sūltan arpalysty,
«Bekınıs saldyrman!» dep qanşa alysty.
Qazaqtyŋ qasiettı jerūiyǧyn
Bermeuge öle-ölgenşe jan salypty.

Sūltandy sūm sūǧanaq alystyrdy.
Adymyn keŋ aştyrmai, qarys qyldy.
Aqyry Kökşetaudan tüp köterıp,
Qoqannyŋ handyǧyna baryp tūrdy.

Qyryq myŋ şaŋyraqpen Qoqan bardy.
Artynda atameken, Otan qaldy.
Dılı bır dını bırdıŋ emestıgın
Ökınıp, barmaq şainap, keş aŋǧardy.

Qoqannyŋ joly netken qaterlı edı –
Bır baqyt sordan basqa äkelmedı.
Täşkennıŋ qūşbegısı aldauymen
Mert boldy Sarjan menen Esengeldı.

Oilaǧan Qasym sūltan qol jiiam dep,
Qazaqtan Qoqandaǧy mol jiiam dep.
Aqyry ajal tapty sol sapardan
Tigendei däl maŋdaidan qaŋǧyǧan oq.

Kenenıŋ esten ketpes sol kezderı,
Aiqassa, alysqanyn jeŋgen edı.
Sarjannyŋ qasyna erıp, maidan aşyp,
Esınde mäŋgı qaldy körgenderı.

Ajaly aǧalardyŋ «dostan» keldı.
Qasıret kernep kettı aspan-jerdı.
Jalyny ışındegı örtke ainalyp,
Jürekte bır alapat bastaldy endı.

Osy kek beibıt joldy taŋdatpady,
Oiandy asau köşkın ar jaqtaǧy.
Būl kezde dın oquyn oqyp jürgen
Rahman İşan qarttan Qarnaqtaǧy.

Sūltandy tebırenttı ketken kekter –
Eken ǧoi qoqandyqtar naq jendetter.
Qarnaqtan ūstap alyp Kenenı de,
Zyndanǧa salyp qoidy täşkendıkter.

Sansyrap jūtyp edı aza-mūŋyn,
Qaiǧysyn tūtyp edı qazaǧynyŋ.
Zyndanda bır jyl jatyp bosap edı,
Qolynan Qoqan hany Mädälınıŋ.

Syr edı aitylmaǧan bır jasyryn –
Kez edı jolbarystai tūlǧasynyŋ.
Şaqyryp Şu boiyna, qyryp saldy
Äskerın Sozaqtaǧy jüzbasynyŋ.

Qaitardy azdap kegın qan bop qatqan,
Jarq ettı aumai jüzı aldaspannan.
Qoqannyŋ qandy qoldy jüz äskerın
Sol joly oŋdyrmai-aq aldap soqqan.

Körse de talai ömır ötkelegın,
Tılegın berdı Qūdai köksegennıŋ.
Jöneldı jıgıtterın ertıp alyp,
Artynan Ūlytauǧa köşken eldıŋ…

San ret kök börıdei ūlyp qalǧan.
San ret qolyn sozyp külıptı arman…
Tıredı attyŋ basyn Kenesary
Arnaiy aq ordaǧa tıgıp qoiǧan.
* * *

Alpys jyl han Abylai qaitqanyna,
Janynda Äzıret Sūltan jatqanyna.
Mūŋ men şer, qaza, qaiǧy, ūrys, soǧys
Jarq etken jai sekıldı qas qaǧymda.

Myŋ jetı jüz seksen bır – ūlu jyly,
Qazaqty qatty soǧyp, sürındırdı.
Abylai aq tu tıkken aq ordany
Qaitadan tıktelmestei bülındırdı.

Zeŋbırek keŋ dalaǧa sūǧynǧaly,
Qazaqtyŋ şyryldady şybyn jany.
Taǧdyry tastai qatyp tarpaŋ eldıŋ,
Dauysy şyqqan kezı qūlyndaǧy.

Alpys jyl – alas-qapas, iiu-qiiu.
El bolu mümkın emes, estı jiiu.
Būrǧanşa attyŋ basyn dendep kırdı,
Raqymsyz Reseidei sestı diiu.

Mūŋ boldy keŋ jailauǧa köşpek degen,
Buradai şöktı qazaq keskektegen.
Qaimana qara halyq bylai tūrsyn,
Handyqqa sūltan, töre «hoş, hoş!» degen.

Topyrlap tuǧan ūldar Abylaidan,
Közderı orys körse bajyraiǧan.
Mäz bolyp şendı şekpen kigenıne,
Patşaǧa, qoldan kelse, jaǧyna alǧan.

Tek qana daralanyp, Qasym şyqqan,
Jan edı mūz şainaǧan, jasyn jūtqan.
Qalmaq qyz Topşy anadan jalǧyz tuyp,
Tanbaǧan sūltandyqtan, batyrlyqtan.

Tuypty ol qan şeŋgeldep jatyrynan.
At jalyn tartyp mıngen batyr ūlan.
Ordasyn Abylaidyŋ tıkter me edı,
Qaptaǧan qoldau körse jaqynynan?!

Qairan er qara qapas şermen kettı.
Qartaiǧan qart buradai elden kettı.

Onyŋ da köz aldynda öle-ölgenşe
Aq tuy Abylaidyŋ kölbeŋdeptı.

Sordan sor üstı-üstıne jamalǧasyn,
Er Qasym tıge almady han ordasyn.
Aianyş, taianyş ta tappai kettı,
Anadan jalǧyz bolyp jaralǧasyn.

Jetse de daŋqy Künge, aibyny Aiǧa,
Sol Qasym köp körındı bır Qūdaiǧa.
Jolbarys kettı ömırden amanattap,
Armanyn Kenesary, Nauryzbaiǧa…

Amanat – ūrpaqqa syn, adamǧa syn.
Küilemek jaman ǧana zamanǧa şyn.
Qasymnyŋ kökjal ūly Kenesary
Tıktedı, mıne, bügın han ordasyn!

Būl orda – ordasy eken Abylaidyŋ
Qazaqqa tūrǧan zäulım bolyp aibyn.
Jaŋartyp tuyrlyǧyn tūtasymen,
Aldyrtqan sätı keşe er Bopaidyŋ.

Keremet Bopai hanym ıs qylypty,
Tektınıŋ tektılıgın ūqtyrypty.
Süiegın būl ordanyŋ Kökşetaudan,
Aldyryp, ınısı üşın tıktırıptı.

Būl orda ataq-daŋqyn san asyrǧan.
Süiegı Kökşetaudyŋ aǧaşynan.
Kökteptı bır jyl boiy keregesın
Şyn şeber şyqqan köptıŋ arasynan.

Baqany altyndalǧan san qūbylar,
Şabylǧan kümısınde taŋ nūry bar.
Tıgılıp Kökşetauda alǧaş ret,
Tırelgen Türkıstanǧa taǧdyry bar.

Bau-şuy myŋ örnekpen ädıptelgen,
Būl orda jyr tılınde därıptelgen.
Äkesı ölgennen soŋ Qasym sūltan
Kökşege Türkıstannan alyp kelgen.

Būl süiek sol tūrǧannan tūryp qalǧan,
Qazaqtai qara jūrtta ūlyp qalǧan.
Qalaida osy ordany köterem dep,
Qasymdai ötıp kettı ümıtker jan.

Tektı adam tiek körmes alasany.
Bekzatqa beldı buǧan jarasady.
Alpys jyl ötkennen soŋ aq ordaǧa,
Tūr, mıne, bas sūqqaly Kenesary.

Körmegen daŋqqūmarlyq tıptı meŋdep,
Aiqasyp aty şyqty küştımen köp.
Şynynda, Kenesary oilamaǧan,
Äkelıp osy ordany tıktırem dep.

Söndırmes keudedegı jaryq künın,
Er Bopai namystysy namystynyŋ.
Äldısı, äiel zattyŋ aqyldysy,
Söileser qūstyŋ daǧy tauyp tılın.

«Bolmaidy taqsyz patşa, ordasyz han.
Ordasyz – ol daǧy bır qorǧansyz han» –
Dep oilap, qūpiialap tez aldyryp,
Tıktırıp qoiǧanynşa söz jasyrǧan.

Bopaidyŋ aitqany – sert, sözı – pärmen.
Soǧystyŋ san türlısın jäne körgen.
« Kenenı qoldamadyŋ, qatynsyŋ!» dep,
Ketısken küieuınen – Sämekeden.

Sämeke – şolaq aqyl, şoljaŋ sūltan.
Ūltaraq ūlyqtarǧa bolǧan sūltan.
Kektenıp Bopai sondai qylyǧyna,
Auylyn neşe şauyp, salǧan şūrqan!

Kökesı sol emes pe kelekenıŋ,
Köşkenı sol emes pe berekenıŋ –
Qolynan kese tüsıp ketedı eken,
Bopaidyŋ aty estılse Sämekenıŋ.

Qorlady Bopai baiyn «kön, şırık! – dep.
Şırkın-ai jıberer me em öltırıp !» – dep.
Sämeke Bopaiǧa ergen Nūrqan ūlyn
Qarǧady «qanǧa bökkır böltırık!» dep.

Sol Nūrqan batyr boldy jastan asqan.
Dūşpanyn däl jürekten, bastan atqan.
Orystyŋ tūtqynynan sytylypty,
Joldasyn qasyndaǧy tastamastan.

Ondailar sirek tuar elden müldem.
Taǧdyrdyŋ erte ulanǧan kermegınen.
Äkege namysy joq bır tükırıp,
Ketıptı köterılıs dürmegımen.

Bopaidyŋ körmegenı, körgenı ne –
Jau körse qan tolatyn közderıne.
Qylyşpen saiysudy at üstınde
Jasynan ainaldyrǧan ermegıne.

Adamnyŋ bölmei zoryn, alasasyn,
Keudesı biık şyŋmen talasatyn,
Qol bastap keter edı, tüiıp tastap,
Qylyndai tu bienıŋ qara şaşyn.

Tūrpaty jolbarystyŋ qanşyryndai.
Sipaty – sarqyryǧan tau suyndai.
Qylpyǧan kök qylyşy jarq etkende,
Dūşpanǧa körınetın jan şybyndai.

Kım körgen «qyŋq» etkenın, auyrǧanyn.
Qyrandai keude tosty dauylǧa myŋ.
«Orysqa artyn satqan el emes!» dep,
Qaqsatqan Uälihan auyldaryn…

Jıgıtter atqa mıngen ylǧi myqty,
Köterıp aq ordany zorǧa tıktı.
Qasyna halqyn ertıp han kelgenşe,
Būl ıs te tynǧan eken tyŋǧylyqty…

Köp oidan basy ainalyp, daŋǧyra bop,
Ordanyŋ han toqtady aldyna kep.
Işınen säl ırenjıp, qabaq şytty,
« Būlary artyǧyraq boldy ma?» dep.

Osy jūrt aldyn, artyn oilamai ma,
Baiaǧy zaman qaida, orda qaida?!
Irgesın handyǧynyŋ qymtap alsa,
Ordasy öz-özınen ornamai ma?

Sıŋgenşe han ataǧy qaşan miǧa,
Kök qaru, azamat pen atan jina!
Handyǧyn moiyndai ma eŋ äuelı
Tapsynǧan Rusiia, Qoqan, Hiua.

Tentırep telımdengen jūrty mynau
Tūralap qalǧan attai tūrqy mynau.
Aq orda aspan tırep tūra ala ma,
Bolǧan soŋ ışı de jau, syrty da jau.

Keudesı baiaǧydai asqaq emes.
Jüregın jep-aq jatyr aşy ereges.
Tıktırıp aq ordany, sūlu jailap,
Hansynyp, qaharsynyp jatpaq emes.

Jata almas būl arada orda tıgıp,
Ketedı kün erteŋ-aq jolǧa şyǧyp.
Altyn taq at üstınıŋ özı emes pe,
Arman ne ataq alsaŋ jau qaşyryp!

El üşın tu köterıp ötpegı – zaŋ.
İılmei qas dūşpanǧa ketpegı – zaŋ.
Jetkenşe basy jerge, soǧys salyp,
Atanar at jalynda «köşpelı han».

Ūqqan bar, ūqpaǧan bar zaryn, mūŋyn.
Köp kördı üstem eldıŋ zalymdyǧyn.
Qazaqtyŋ el bolaryn bılıp ketse,
Alsa da dän riza Täŋır bügın!

Bılse de zalymdyqty jeŋe almasyn,
Tauǧa da, tasqa daǧy soǧar basyn.
Qalsa da qairan jerden aiyrylyp,
Halqynyŋ märt senımı joǧalmasyn!

«Qazaǧym, qaiǧym sensıŋ, qaraǧym-ai,
Oŋ jaqtan soǧar qaşan samalyŋ-ai!»
Dep öksıp, esın jisa, tabynyp tūr,
«Keneke, attan tüs» dep er Aǧybai.

Batyry süiep-demep attan aldy.
Adamnyŋ eŋ zory osy asqaraly.
Ataqty Şūbyrtpaly Aǧybai būl –
Özınıŋ oq qaǧary, tas qamaly.

«Al endı aq tıleumen qadamdaŋyz.
Artqa da, oŋǧa, solǧa qaranbaŋyz.
Alty Alaş bas qosatyn altyn üi ǧoi,
Ornyqty bolsyn däiım aq ordaŋyz!»

Osyndai aityp tıleu qorşaǧandar,
Aq köŋıl, aq tıleumen arsalaŋdar.
«Qalaida Kenesary han bolsyn!» dep,
Niet qyp, osy kündı aŋsaǧandar.

Han Kene bosaǧadan attai berdı,
Jep-jeŋıl, özın müldem jastai kördı.
Jorysyn jaqsy yrymǧa mūnyŋ bärın,
Qaiauly qam köŋıldı tastaidy endı.

Kenenı qarsy aldy orda asqaq türmen,
Janaryn jalt-jūlt älem jasqap bırden.
Köz tartyp oimyştalǧan dödegesı,
Uyǧy bastyrylǧan aq basqūrmen.

Qoşqarat, şynjaraly, terme basqūr
Uyq pen keregenı jalǧap jatyr.
Salbyrap aluan-aluan salpynşaǧy,
Uyqbau, şaŋyraq qorşau tıptı sal tūr.

Köz tartyp aq jolaqty üzıkterı,
Jarasqan ainalma qūr jügırtkenı.
Qaptaǧan orama şi keregenıŋ,
Ön boiy şekpelengen kümıstelıp.

Ordanyŋ jer edenı taqtailanǧan.
Kılemder türlı-tüstı ottai janǧan.
Osynşa köp äşekei, jaltyldaǧy
Taǧy da han Kenege jaqpai qalǧan.

Şynynda hannyŋ jüzı keiıstı edı,
Mūnşama tyraştyqqa kelıspedı.
– Äi, köse, osynda äkep qoiǧan ba özı
Sän menen saltanatty peiıştegı? –

Dep Kene Aǧybaiǧa būrdy moiyn.
Degen joq äzıl aityp, küldıreiın.
«Han basy han bolmaidy saltanatpen», –
Jetkızsem degen edı sol bır oiyn.

Aldymen berdı Bopai sözge negız:
– Aldiiar, böten oidy közdemeŋız.
Qylatyn dūşpan közı osy orda ǧoi,
Bar edı belgı-beder özge neŋız?

Būl ordaŋ syrt közderdıŋ mysyn basar,
Daŋqqūmar, dünieqordyŋ qūty qaşar.
Handyqtyŋ barlyq şartyn ūstansaŋyz,
Byqsyǧan ışmerezder tıptı sasar!

Kenege osy bır söz ūnap qaldy.
Syrtynan kelıspegen siiaqtandy.
«Er tūryp, äiel söileu ne josyq!?» – dep,
Bopaidy ıştei mūqap, synap ta aldy.

– Būl dünie tar bolsa da at ainalym,
Baiqarsyz qanatyŋyz qataiǧanyn.
Ordanyŋ saltanaty – el mereiı,
Jauǧa – sūs, dūrys aitty Bopai hanym!

Üirengen halyqpyz ǧoi köşkenge bız.
Qonarmyz oipaŋǧa da, töskeige bız.
Qazaqqa alpys jylda bır tıgılgen,
Qasterlı aq ordany köp körmeŋız.

Bişı men saiqymazaq oinatpai-aq,
Alyŋyz jasauyldy sailap-sailap.
Jap-jasyl janyp tūrǧan jasyn ottai
Qoiyŋyz orda üstıne bairaq bailap…

Aitaryn aityp şyǧyp ainalsoqtap,
Nysanbai tez arada qaldy toqtap.
Kenenıŋ qabaǧyna qarai qaldy,
Tūr ma dep Abylai tūtqan tudy joqtap.

Jalt ettı ötkır közı han Kenenıŋ.
Ūştyǧyn ūstaǧandai äldenenıŋ.
– Nelıkten jasyl tüstı taŋdap tūrsyŋ,
Sol tüste ne qasiet bar dep edıŋ?

– Tūrǧam joq men özımşe syr aşam dep.
Nemese özıŋızben sanasam dep.
Esımde anau jyly aitqanyŋyz –
«Jalǧanda jasyl tüstı ūnatam» dep.

Jymiyp, Kene sonda qasyn kerdı,
Keudesı köterılıp, basyldy endı.
Şynynda ūnatatyn bala jastan
Jasyl köl, jasyl şalǧyn, jasyl beldı.

Masan bi jasy ülkenı osy arada.
Aialdap tūryp qalǧan bosaǧada.
Bataǧa, bätuaǧa qatysam dep,
Sabylyp jetıp edı keşe ǧana.

– İnşalla, aitqany jön aqylşynyŋ,
Men daǧy osy sözge maqūlşymyn.
Ǧadauat maidanynda paiǧambarym
Ūstaǧan dürıldeuık jasyl tuyn.

Ainaldym el iesı azamattan.
Özıŋ de ülgı alarsyŋ ǧadauattan, –
Dep söilep, şariǧattan bıraz soqty,
Dındar şal aldy-artyna qaramastan.

– Han iem tūryp qaldy nege būlai?
Irkıltken şariǧattyŋ sebebın-ai! –
Dep külıp, han iesın törge ozdyryp,
Būl sözdı būzyp kettı er Aǧybai…

* * *

Otyrys mūndai kezde tündı asatyn,
Ülkender zaman jaily syrlasatyn.
Bolǧan soŋ et jelınıp, qol juylyp,
Masan bi qaiyrdy endı bır batasyn.

Barşasy «Äumin» desıp bet sipady.
Auyrlap, maujyratyp toq qūrsaǧy.
Tūǧjiyp, tıs şūqysyp, tünerısıp,
Beine bır joq sekıldı basqa aitary.

Qisaiyp taqiialar töbelerde,
Qūnarly et sıŋbei jatyr denelerge.
Jatqan jūrt yŋyranyp, selt etıstı,
Tamaǧyn Kenesary kenegende.

Būl kezde kelıp qalǧan qymyz daǧy,
Kütıp tūr endı aldyda tün ūzaǧy.
– Nysanjan, dombyra alşy,– dedı Kene,–
Tarihty ait ötıp ketken būryndary.

Jatqan jūrt bas köterdı şyntaqtasyp.
Barlyǧy bır adamdai būl şaqqa asyq.
Nysanbai dombyra alsa ketuşı edı,
Asqynyp, aruaqtanyp, şyrqap, tasyp.

Nysanbai dombyraǧa qolyn sozdy,
Jan edı jaǧy quşyq, qyran közdı.
– Han iem, Joşy hannan berı qarai,
Tolǧaiyn, pärmen bolsa, bıraz sözdı. –

Dedı de dombyrasyn dürıldettı.
Şaiqaltyp aq ordany, dırıldettı.
Bastady ūzaq jyryn bırazdan soŋ,
Qai qūlaq būl şırkınge tıgılmes-tı!

Kösılıp has tūlpardai jyrau kettı.
Sıleitıp, sılkıp, jyrtyp mynau köptı.
Eles bop sary dalanyŋ üstımenen
Şaŋdatyp qūlan köştı, jylan köştı.

Joşy eken sonyŋ bärın aidaǧan han,
Boiynda Şyŋǧys qany qainaǧan han.
Ekı özen – Ertıs penen Edıldeiın
Arasyn jalpaq jatqan jailaǧan han.

Şyŋǧystyŋ jol-jorasyn ol ūstanǧan,
Qaǧanmen tıze qosyp soǧys salǧan.
Qazırgı qazaq jerın bilep-töstep,
Kökşetau, Ūlytaudy qonystanǧan.

Bolmaǧan tırlıgınde jaŋylysy,
Joşy da ölgen eken – Täŋır ısı.
Sonan soŋ Batys jäne Şyǧys bolyp
Ekıge bölınıptı Joşy ūlysy.

Han boldy batysyna Batu ūly –
Adamnyŋ aq berenı, aqiyǧy.
Batuǧa Edıl boiy tūtas könıp,
Soltüstık Horezm de bas iıptı.

Tūrǧandai tolqyp künı, tolqyp tünı,
Batudyŋ orys elın qorqytty ünı.
Qyrymdy tūtasymen tügel alyp,
Qaraǧan Qap tauynyŋ sol tūstyǧy…

Orda Ejen bilık qūrdy şyǧysyna.
Qūdıret quat bergen qylyşyna.
Arasyn Altai, Aral meken etıp,
Tört tarap qūlaq türgen dabysyna.

Ertıs pen Aq Jaiyqtyŋ jaǧalauy,
Balqaş pen Araldyŋ da pana, bauy,
Tep-tegıs qarap tūrǧan Orda Ejenge,
Tarihtyŋ däl osylai şamalauy…

Teŋızın terbep jyrau zamandardyŋ,
Üstınen qarap otyr tämäm jannyŋ.
Orda Ejen bilık qūrǧan osy aumaqtar,
Qalanǧan negızı eken Aq Ordanyŋ.

Būl aumaq Alty Alaştyŋ qos kemerı.
Babalar jauǧa bermei ūstap edı.
Bar qazaq Aq Ordanyŋ aiasynda
Atanǧan sol kezderde Qypşaq elı.

Jaulary jaǧalasyp, közın süzgen,
Aq Orda ekı jüz jyl ömır sürgen.
Qazaqtyŋ handyǧynyŋ basy sol dep,
Ǧūlama şejıreşı sözın tızgen.

Aq Orda qūlasa da, handyq qaldy.
Zamana toǧystyrdy san jūrttardy.
Handyǧy Äbılqaiyr qyryq jyldai.
Özgeden ören şyǧyp, saŋlaqtandy.

Äuletın Orda Ejennıŋ būl ysyrǧan.
Qan tögıp, qahar seuıp qylyşynan.
Tūqymy Şaibanidyŋ sol handyqty
Qyryq jyl şyǧarmaǧan uysynan.

Būl handyq Aq Ordanyŋ mūrasy edı,
Qazaqtyŋ tūmasy edı, tūrasy edı.
Sol alap, altyn alap, ardaqty alap,
Bolǧany bızdıŋ meken ras edı.

Düniede auma-tökpe ne tūraq bar,
Qūiylar ärbır közge topyraq bar.
Taǧdyrdyŋ tezı jetıp, qūlap tynǧan
Handyǧy Äbılqaiyr osy uaqtar.

Odan soŋ oipyl-toipyl ömır öttı.
San soǧys san halyqty eŋırettı.
Köşpelı özbekterdıŋ būl öŋırden
Bölınıp ketetūǧyn kezı jettı.

Apşyǧan Äbılqaiyr nemeresı –
Mūhammed Şaibanidyŋ kezeŋı – osy.
Özbektı ap, Mauarannahr asyp kettı ol,
«Şataǧy Şaibanidyŋ» degen – osy.

Ör qazaq basqa joldy taŋdamastan,
Naiza men qylyşyna qan jalatqan.
Bas boldy Kerei menen Jänıbek han,
Tu ūstap, tulap tuǧan han Baraqtan.

Balasy Qasym han da Jänıbektıŋ
Ūstanǧan maqsatyna kämıl jettı.
Haqnazar odan keiın eŋ ūly han,
Halqynyŋ öle-ölgenşe qamyn jeptı.

Būl tūsta qazaq halqy jaidy örkenın,
Tüiılıp, talai jaudyŋ alǧan şebın.
Tūsynda qazaq elı qatty örlegen
Täuekel, Esım menen Äz Täukenıŋ.

Jaiy osy būl qazaqtyŋ handyǧynyŋ.
Estıgen tört qūbyla jaŋǧyryǧyn.
Qataiyp qabyrǧasy qalǧan kezde,
Jau joŋǧar bürke keldı qandy jynyn.

«Aq taban şūbyryndy, sūlamadan»
Qaŋǧyryp, qazaq bar ma jylamaǧan?!
Tek qana tu köterıp Äbılmansūr,
Sol sordan jūrtyn aman şyǧara alǧan.

Alysty ol qytaimen de arystandai,
Bırese bola qalyp tabysqandai.
Orystyŋ oiyn bılıp, tılın tapty,
Alaida, bas igen joq ǧarıp jandai…
Ör aqyn örlei tüstı asau jandy,
Ol endı Abylaidan Qasymǧa audy.
Qūdai-au, netken daryn, netken aryn,
Sidyrǧan uysyna ǧasyrlardy!

Mız baqpai tyŋdap otyr melşigender,
Jasynan küi süigender, jyr süigender.
Aralap jūlyn-jüike, jürekterdı,
Ottai bop qyzyl jalyn tıl süireŋder.

Eles bop ötken ömır qaraŋdaǧan,
Jaidai bop jalaŋ qylyş jalaŋdaǧan.
Qai ǧasyr, qai handyqty jyrlasa da,
Deidı aqyn: « zaman jaman, zaman jaman!»

Adamnyŋ dır-dır eter qūs jüregı.
Bır yzǧar tu syrtynan üskıredı.
Qoqannan qopaŋ atty qylt-qylt etse,
Üisınnıŋ tūla boiy tıksınedı.

Orta jüz jylqy ışınde teŋbıl edı,
Kışı jüz tüie ışınde zeŋgır edı.
Teŋbıl de, zeŋgır daǧy būǧyp qaldy,
Orystyŋ «ars-ars» etse zeŋbıregı.

Qoqanǧa berıp tyndy Syrdyŋ boiyn,
Jetısu, Türkıstan men Şudyŋ boiyn.
Baiaǧy balpaŋ basqan zaman qaida,
Jalt etıp öte şyqqan bır kündeiın.

Orystyŋ bilık qūrǧan jandaraly
Qaidasyŋ, Esıl, Nūra, Qarqaraly?!
Qaidasyŋ, qaiǧy jūtqan Aqtau, Ortau,
Jerūiyq, jer töresı Arqadaǧy.

Estılgen qasırettı saryn, ünıŋ,
Qaidasyŋ, qara jūrtym – Qazylyǧym.
Qūsmūryn, qūsalanyp tūr ma ekensıŋ
Qazaqtyŋ bırı edıŋ ǧoi qazyǧynyŋ!

Airylyp Jarqaiyŋ men Obaǧannan,
Jasyŋdy tiia almaisyŋ soralanǧan.
Tobyldyŋ topyraǧy eske tüsse,
Jetım el jer bauyrlap, domalanǧan!..

Kelgende osy tūsqa Nysan aqyn,
Şabyttyŋ Kenesary tūsady atyn.
Ezılgen eŋselerdı közben tüirep,
Jasady «toqtat!» degen işaratyn.

Nysanbai dombyrasyn baiaulatty.
Būl kezde taŋ da atuǧa taiau qapty.
Kün erteŋ mäslihat qūrmaq bolyp,
Jatuǧa jön-jönıne aiaŋdasty.

* * *

Kırpık ılmei Nysanbai ūzaq jatty,
Syrtty küiıp, al ışı jylap jatty.
Talmausyrap, talyqsyp et jüregı,
Keudesınen basqandai bır albasty.

Qalai özı, jyrlaudan şarşaǧan ba?
Baqyt syilap jüruşı ed barşa janǧa.
Jany jasyp, jabyrqap qaluşy edı,
Keŋ zamandy kepşegı aŋsaǧanda.

Jiyrmadan jaŋa asypty jasy mūnyŋ,
Ernın öbıp körmeptı ǧaşyǧynyŋ.
Törelerge ılesıp, bılmei kettı
Amandyǧyn bır tuǧan jaqynynyŋ.

Sarnauşy edı Nysanbai bala jastan,
«Tek, tegıne» äkenıŋ qaramastan.
Aqyndarmen tıstesıp, jaǧalasqan,
Şejıreşı şaldarmen aralasqan.

Mūnda äkeldı bır Alla dedektetıp,
Jelep-jebep perışte kömektesıp.
Erkesı bop osy eldıŋ qalyp qoidy,
Bas jyrauyn Qasymnyŋ jeŋıp ketıp.

Ardaq tūtyp, aialap asyl erdı,
Qanşama jyl Qasymnyŋ qasyna erdı.
Abylaidan otyz ūl tarasa da,
Barlyǧynan sol Qasym basym edı.

Tapqany anau jūrt mūŋyn mūŋdaǧanda,
Tüsıp kettı tübı joq şyrǧalaŋǧa.
Jürer me edı aman-sau künı bügın,
Qoqan jaqqa moiynyn būrmaǧanda!..

Ötıp ketken, dariǧa-ai, qanşa däuren,
Taŋdy kütıp, jol tappai tün ışınen!
Kım bıledı – kım ketıp, kımder qalar,
Aiyrǧanşy kürmektı kürışınen.

Han köterdı Kenenı keşe ǧana,
Endı qazaq betkeige bet ala ma?..
Şyr ainalyp Nysanbai tūryp qalar,
Kelgen kezde şyrmalyp osy araǧa.

Qalyŋ tūman tarai ma töne kelgen,
Kırgen jylan keter me keregeŋnen?
Qarapaiym qalyŋ el demes pe eken,
«Arqalaidy toqymyn törege ergen».

Solmaidy ǧoi ümıttıŋ gülı bıraq.
Oi oilasam deidı aqyn tūnyǧyraq.
Tarih jyryn jyrlaǧan Qasymǧa da,
Qalyp edı bır kezde tym-aq ūnap.

Onda bıraq bastaǧan Şyŋǧys hannan.
Qūsty tıstep auzymen, kündı ūstaǧan.
Uälidı «soŋǧy han» dep soqqanda,
Qasym sūltan reŋı tünge ūqsaǧan.

«Uälidı, äi, Nysan, han degenıŋ –
Ata saltty közıŋe ılmegenıŋ.
Qazaq emes, han etıp orys qoiǧan
Ol käpırdıŋ orynyn bılmegenıŋ!».–

Dep qabaryp, ornynan tūryp ketken.
Uälige yzasyn ırıkpesten.
Sodan berı Nysanbai ökınulı –
Sol bır sözdı nege aitty qūryp ketken!

Uälige ūzyn kek tarqamaǧan.
Ekı jaqqa ekeuı şalqalaǧan.
Qasym sūltan äuletı qasqyr jürek,
Amanattai sol kektı arqalaǧan.

Esengeldı, Sarjan er jalyndady.
Küşık sūltan būl jolǧa salynbady.
Tartyp tudy qanyna Mūsa sūltan,
Kenesary, Nauryzbai, Äbılǧazy.

Kenesary jan tartyp köbıne-köp,
Tyŋdaitūǧyn qaşanda sözın elep –
Bauyrlary – Nauryzbai, Äbılǧazy,
Osy ekeuı ūnaityn özıne erek.

Sūŋǧaq boily Nauryzbai – symbatty jan.
At üstınen tüspeitın künqaqty jan.
Saiypqyran sarsadaq, saigez atqan,
Sıltep te ūrǧan naizasyn, yrǧap ta ūrǧan.

Jürgen batyr aǧasy jürgen jolmen.
Şyrq üiırıp naizasyn jalǧyz qolmen.
Jaimaşuaq jas jıgıt jaişylyqta,
Baladaiyn aq köŋıl külmeŋdegen.

Qos müşelge būl Nauan jaŋa jettı.
Jürdı keşe oinatyp qara köktı.
Handyǧyna Kenenıŋ baiǧazym dep,
Bır narkesken soqtyryp ala keptı.

Jūmsaq jürek, sabyrly, nätı berık,
Nūr jüzınen imany jatyr örıp.
Qūlyn-taidai oinaqtap bozbalalar,
Jüredı ylǧi Nauannyŋ qasyna erıp.

Attastyrǧan joq älı qalyŋdyǧy,
Sūlu bıtken syrtynan tanyr mūny.
Bırıne de solardyŋ qūryq salmai,
Jürgenı sol barlyǧyn saryldyryp.

Bır ınısı Kenenıŋ – Äbılǧazy,
Hatşysy osy senetın janyndaǧy.
Orysşaǧa jüirık, tym sauatty,
Tynyştyǧy jūrtynyŋ – saǧynǧany.

«Bılım, ǧylym orystan üirensek, – dep,
Oqu oqyp, bır ǧajap türge ensek», – dep,
Armandaryn aitady Nysanbaiǧa,
Keibır oiyn qūpiia ymmen şektep.

Tanidy ony Nysanbai tälımınen,
Ädıletsız ısterge jany küigen.
Orysşany üirengen bır tatardan,
Sabaq alyp jürgende «älıp-biden».

Tılın bılıp, üirengen jazuyn da.
Bır daryny bar mūnyŋ tanuynda.
Ǧalym bolar jıgıt qoi, amal qanşa,
Qor bolady-au zamannyŋ aǧymynda!..

Kürsındı de Nysanbai aunap tüstı.
Taŋ daǧy atyp keledı qaimaq tüstı.
Baǧanaǧy özı aitqan ūzaq jyrdan,
Şarşap qalǧan sekıldı aimaq qūtty.

İt ürmeidı, jylqy da pysqyrmaidy.
Azdan keiın qūbyltyp qūs sairaidy.
Şaŋyraqtan qarasa, ekı-üş jūldyz
Söner ottai bolymsyz ūşqyndaidy.

Oilanbaiyn deseŋ-aq oi quady,
Oidyŋ özı jirentıp, toidyrady.
Bastyŋ ışı jatqandai ulap-şulap,
Mıne, taǧy şulady qai qūlaǧy?

Eles bere bastady kıl töreler.
«Töre» dese qu jürek ürke berer.
Bırı byljyr bolǧanda, bırı – tūnjyr,
Boq-sıdıgın töresıp bürkemeler.

Bırı asqaqsyp, bıreuı maŋǧazdanar.
İt jemestı asauǧa barǧan da bar.
Būt körsetu üşın tek qalǧan ba eken,
Şyŋǧys hannan tūqym bop qalǧanda olar?!

Qaisysynan qazaqy şyrai kördı,
Eŋsenı ezıp, qūzdai bop qūlai berdı…
Tūra qaldy aqynnyŋ köz aldyna
Qoŋyrqūlja … balasy Qūdaimendı.

Jarqanat köz, sirek qas, salpy erındı,
El ışınde esırse, erke, jyndy.
Qarsy kelseŋ, sol jerde qanyŋdy ışıp,
Aluǧa bar sypyryp jon terıŋdı.

Arǧy atasy Sämeke han da bolǧan.
Orta jüzdıŋ betıne taŋba bolǧan.
Qyryq myŋdai jylqyny aidap jürıp,
Esıdertı dünie men malda bolǧan.

Elden būryn es tappai edıreŋdep,
Aq patşaǧa hat jazǧan «berılem» dep.
Däl sol kezde kenetten ölıp kettı,
Oilamapty ol şırkın kömılem dep…

Qūdaimendı bai bolǧan öz äkesı.
Mal jiiumen şektelgen äreketı.
Otyz myŋdai jylqy aidap, qonǧan eken
Qoŋyrqūlja ūlyna «berekesı».

Qoŋyrqūlja – eŋ baiy sūltandardyŋ.
Esepke alyp otyrar bır tamǧanyn.
Alty arǧymaq jıberıp siiapatqa,
Auzyn alǧan Bırınşı Nikolaidyŋ.

Jaǧa tüstı patşaǧa mūnan keiın.
Keŋ aşyldy arany qūlǧa beiım.
Bosatyldy salyqtan onyŋ elı,
Myŋ segız jüz qyrqynşy jylǧa deiın.

Aǧa sūltan osylai küş tastyrǧan,
Aqyly men qulyǧyn ūştastyrǧan.
Tükırıgı tükırgen jerge tüspei,
Duanyn Aqmolanyŋ ūstap tūrǧan.

Qarai almai betıne jan balasy,
Asyp-tasyp tūr edı meimanasy
Būrq ettı de kütpegen köterılıs,
Qalǧan jandai būl künı dauda basy.

Azu tısın kezı joq qairamaǧan,
Bes qaruyn jastanyp sailamaǧan.
Üş jyl būryn osydan Kenesary
On ek myŋ jylqysyn aidap alǧan.

Qoŋyrqūlja qūlşyndy kek almaqqa.
Maqsaty da bolmady onan basqa.
Starşyn Karbyşev pen bes jüz soldat
Bastap şyqqan kek alyp oralmaqqa.

Joly bolmai, Kenenı taba almaǧan.
Kek aludyŋ joldaryn amaldaǧan.
Jau auyldy basam dep äne-mıne,
Köşke ılesken küşıktei salaŋdaǧan.

Naizasyna ıle almai naǧyz jauyn,
Qaitpaiyq dep qandamai qarularyn,
Aiyrtauda otyrǧan qyrdy kelıp,
Küşık penen Seidaqtyŋ auyldaryn.

Kısılıkten ol solai ketken adam,
Būzyqtyǧy şegıne jetken adam.
Er-äieldı alpystai jer jastantyp,
Alyp qaitty tūtqynǧa seksen adam.

Qyrdy solai qazaǧyn jazyǧy joq.
«Ūrpaǧy ǧoi Qasymnyŋ – bärıbır!» dep.
Aqmolany alǧanda Kenesary,
Kettı-au, ätteŋ, qūtylyp qara jürek!

Kenesary sol joly bastan aldy.
Qahar sepken jer ettı Aqmolany.
Qoŋyrqūlja, Karbyşev jan sauǧalap,
Qaşyp ketken sätı osy masqaraly!..

Nysanbai elestetıp törelerdı,
Oiynan oi tuyndap kele berdı.
Ylǧi aǧa sūltandar şetterınen,
Kenenıŋ degenıne köne me endı!..

Atadan asyl şekpen – mūra kigen
Sūltandar bır Kenege künänı üigen.
Būlardyŋ köpşılıgı taraǧandar
Sämeke, Bökei menen Uäliden.

Kenege būlar qanşa qaryspady.
Bas qosyp, ant ışısıp, nan ūstady.
Işınde Uälidıŋ Şyŋǧysy bar,
Jantörenıŋ Ahmet, Arystany.

Nysanbai Ahmettı talai körgen.
Mınderın boiyndaǧy sanai bergen.
Badyraq baspaq közdı, talys tanau,
Jan edı boişaŋ boily, jarau kelgen.

Jasynda Orynbordan oqyp kelgen.
Sondyqtan orysşany jetık bılgen.
Şen alyp, şekpen kigen şoŋnyŋ bırı,
Qazaqty qan qaqsatyp, öşıktırgen.

Atasy Aişuaq ta han bolǧan jan,
Ol daǧy aq patşaǧa arbalǧan jan.
Jantöre onyŋ ūly jauyz bolyp,
Qan menen, jürgen jerı, zar bolǧan jan.

Azuyn qairasa da ol aiǧa janyp,
Ajaldan qūtylmady aila tauyp –
Özınıŋ jasauyly erıp jürgen
Öltırdı arqasynan naiza salyp.

Balasy sol Jantöre osy Ahmet
Bıledı el baryp tūrǧan tozaqy dep.
Torǧaidy bilep tūrǧan aǧa sūltan,
Kenenıŋ közın qūrtpai mazasy joq …

Töre me?!. Töbetter köp qaradan da ––
Namystan, jūrdai bolǧan, sanadan da.
Anau bır Eseneiler töbe bi bop,
Öz elın mal ornyna sanaǧan ba!?

Jatsa da bala jylap, ana jylap,
Keudesı künnen-künge joǧaryraq.
Şyntaqtas, tızeles bop Şyŋǧystarmen,
Zaŋyna zar jylaidy Kerei –– Uaq.

Patşadan Kerei –– Uaq jüdegen el.
Bes bolys belın busa –– türegeler!
Tızege salyp bıttı Eseneiler ––
Dıŋkenı qūrtyp bıttı so nemeler!

Esenei jylan syndy qara şūbar.
Qulyǧyn qoly jetse, san asyrar.
Jüirık at, sūlu qyzdy körse boldy,
Jan tappai, alyp bolmai alasūrar!

Kerei men Uaqta köp asau jandy –
Naiza ılıp, qylyş ūstap jasanǧan-dy.
Esenei sol erlerdıŋ köbın aidap,
Ūlyqqa «eŋ jaqsy bi» atanǧan-dy.

Qūtylmai bodandyqtan, boryştan da,
Aiyrylyp jatsa jūrty qonystan da,
Jüregı şımırıkpei bailap berdı-au
Er tuǧan bauyrlaryn orystarǧa!..

Uai, dünie-ai, oi degenıŋ oiǧa asady ––
Juannyŋ közı malǧa toimas älı!
Qazaqtyŋ qanyn ışıp jatyr bärı,
«Toidym!»dep qaşan endı jailasady?!

Bır aspan, bır Täŋırge ötınış köp.
Osy ǧoi jatqan türım kösılıp kep.
Dür ūldar tuar ma eken, tumas pa eken,
Dūşpanyn tastaitūǧyn ekı büktep!..

Elınıŋ esten tanǧan körgen künın,
Osylai el ışınde soǧysty kım?
Kenege keneu bolǧan jylqysy ǧoi
Nar şökken Naiman menen Tobyqtynyŋ

Soǧysty kım salypty sanamyzǧa,
Kedendı kım tūrǧyzǧan aramyzǧa.
Kenege qolyn sozǧan, qūpiialap,
Ar bolsyn Qūnanbai men Tana myrza.

…Būl kezde jūldyz sönıp, taŋ da atqan.
Bır bala tüsıp jatyr arǧymaqtan.
Bır bala mınıp kettı taŋǧa şauyp,
Döidala tūlymdaryn salbyratqan…

A, Kene, jalǧyzsyŋ ǧoi, arlysyŋ ǧoi,
Nysannyŋ sanasynda qaŋǧysyn oi.
«Qazaqty qalǧytpaimyn!» deseŋ daǧy,
Öŋ boidy jailap aldy ürei-sürei!»

Asqynyp, adal joldy taŋdamastan,
Sūltandar osylaişa qan jalasqan.
Nysanbai yŋyrsydy közın jūmyp,
Auyrlap azapty oidan janǧa batqan.

KEŊES. JARǦY JOBASY.

Han Kene üş kün boiy jiyn qūrdy.
Jan tartar jaqyndaryn süiındırdı.
Tyrnaǧyn ışke bügıp jürgenderdı
Bettetpes bedelımen küiındırdı.

Bärınen mäjılıstıŋ mänı bölek –
Jol-joba, joralǧy men mämıle köp.
Oilaryn ortaǧa sap otyrǧansyp,
Är nenıŋ alady han dänın elep.

Ol sözın tereŋderden tolǧaidy köp.
Qai ru qalai bızdı qoldaidy dep.
Handyqty qūru üşın äsker sany
Kem tüsse jiyrma myŋnan bolmaidy dep.

Būl ıstıŋ şyrmauy bar, şyrǧasy bar.
Uaqyttyŋ sudai susyp tūrmasy bar.
Talaspai, tartyspai-aq oilanysyp,
Tezırek sailau kerek myŋbasylar.

Qaşanda bos tūrmasyn orda maŋy.
Ordanyŋ jauǧa sūsy sol bolady:
Jasauyl bes myŋ sypai daiyn tūrsyn,
Boiynda bes qaruy – jau jaraǧy.

Äsker bar – ädıldık pen şyndyq barda –
Temırdei tärtıp bolsyn myŋdyqtarda.
Satqyndyq, kısı öltıru degen syndy
Aiausyz tiym bolsyn sūmdyqtarǧa.

Handyqta biler soty üstem tūrsyn.
Bilıgın ıspen qylsyn, küşpen qylsyn.
Qaşanda eldı qolda ūstau üşın,
Zūlym men jylymdardy seskendırsın.

Endı bi bi bolmaidy bas-basyna.
Janbasyp keter olar jaqtasyna.
Bilerdı hannyŋ özı taǧaiyndar,
Qaramai bailyǧyna, basqasyna.

Toqtatyp «bū» degendı «o» degendı,
Ūstau şart auyzdyqtap törelerdı.
Äkımdık jürgızuge är qaşanda
Taŋdau şart tapqyr menen köregendı.

Bi menen batyrlarǧa taŋdamaly
Belgılı qaşannan da el qarary.
Naq solar nazar salsa barlyq ıske,
Dau bıtken tez şeşılıp, oŋdalady.

Barymta, kısı ölımı toqtatylsyn.
Sot ısı ädılettı jaqta tūrsyn.
Täuke han jazyp ketken «Jetı jarǧy»
Elenıp, ärqaşanda basta tūrsyn.

Bolmaidy Qūran menen nan ūstamai.
Adal jol käpırmenen qabyspaǧai.
Zaŋdaryn Mūhammedtıŋ tūtu kerek,
Şariǧat joldarynan alystamai.

Rular arasynda janjaldar köp.
Jazyqsyz japa şegıp qalǧandar köp.
Han Kene kesıp aitty: «Būl jaraǧa
Em bolar estı joldy taŋdaŋdar!» dep…

Kenenıŋ oiy myqty, sözı küştı.
Barlyǧyn özı kesıp, özı pıştı.
Bi, batyr, sūltandardyŋ milarynda
Myŋ san oi seŋdei bolyp soǧylysty.

Qūryldy «Han Keŋesı» osy arada.
Söitpese, han erteŋdı tosa ala ma?!
«Keŋesı Aqsaqaldar» bır -aq sätte,
Şynynda şyǧyp qaldy bosaǧaǧa.

«Bilıkten – bır bi otyr – tüstım ǧoi!» dep…
«Dünieden – bır töre otyr – küstım ǧoi!» dep…
Bıldırmei bır bai otyr ışkı mūŋyn:
«Bekerge osy jolǧa tüstım ǧoi!» dep…

Osylai tastap kettı talaiyn baq.
Basqandai basyn būlt, samaiyn aq.
Han Kene kedei demei, qara demei,
Qoiypty keŋesşıler taǧaiyndap.

Bilıktı jergılıktı baqylauǧa,
Äskerdı aş qaldyrmai asyrauǧa,
Nasihat, ügıt ısın jürgızuge
Şyǧatyn boldy erekşe jasauyldar.

Bailardan boldy «zeket» alynatyn,
Dihannan boldy «ūşyr» alynatyn.
Ataldy hatşy menen tılmaş taǧy,
Qaşan da han qasynan tabylatyn…

Han Kene būl jiyndy üş kün qūrdy.
Qabaǧy qars mūzdai qystyŋ küngı.
Jūbantyp bıreulerdıŋ jylau janyn,
Jüregın bıreulerdıŋ tıksındırdı.

«Neler tūr bız bılmeimız tosyp alda.
Jolǧa – jaq, köŋılge taq bolsyn Alla!
Qazaqtyŋ qaita tuar aq künı üşın
Şeiıtpız opat bolsaq osy jolda!» –

Dep Kene tūryp kettı orynynan.
Dın aman bet älpetı toryǧudan.
Endıgı joryq joly eren bolmaq
Jasaǧan būǧan deiın joryǧynan.

Kenenıŋ endı salar soǧysyna
Bır toiar Qoqany da, orysy da.
Äzırşe attyŋ basyn būra tūrar
Torǧaidyŋ boiyndaǧy qonysyna.

TORǦAIDA. TÜS.

San batyr sandal kögın alşaŋdatqan,
Torǧaidyŋ dalasy keŋ jalpaq jatqan.
Boiynan Qarakeŋgır Kenesary
Osynau ör qonysty aŋsap qaitqan.

Aŋsaityn jönı de bar osy arany –
Altyn tör aimaq qoi būl bosaǧaly.
Torǧaidyŋ ūlan-baitaq öŋırınde
Qol jiyp, basyn eldıŋ qosa alady.

Şükırlık ümıtı köp Arqadaǧy.
Jauyna joryq jolyn tartady älı.
Artynan tūtasymen köşıp keldı
Öz jūrty – Aqmola men Qarqaraly.

Erkındep, eru bolyp, bie bailap,
Aqqūm men Qaraqūmdy jatyr jailap.
Torǧai men Jylanşyqtan qatar ışıp,
Erlerı at jaratyp, qaru sailap.

Bas tıgıp, batyr tuǧan erge ılesıp,
Aimaǧy Saryarqanyŋ keldı köşıp.
Jinaldy Orta jüzdıŋ batyrlary,
Tularyn naizaǧa ılıp, jelbıretıp.

San jarau jüiırıkter sabyldy endı.
Qaǧady qas batyrlar dabyldy endı.

Kenenı han dep bılgen özderıne
Şömekei, Törtqara men Tabyn keldı.

Jem, Elek,Yrǧyz boiy aumaǧynan,
Mūǧaljar, Jylandydai taularynan
Keldı olar Kışı jüzdıŋ tuyn ūstap,
Kün sönıp qalardai bop şaŋdarynan.

Han Kene endı nege toqtalady –
Qara küz äne-mıne bop qalady.
Jolbarys jemge tüser siiaqtanyp,
Ol endı Qoqan jaqqa oqtalady.

Qoqannyŋ ötken äbden yzasy bar.
Aluǧa sony Kene tym asyǧar.
Qazaqtyŋ qanşa jerın tartyp alyp,
Sol üşın qanyn töktı şyn asyldar.

Äke men aǧalardyŋ kegı qaida!?
Qazaqtyŋ jauda qalǧan elı qaida!?
Qaitaryp bodan jūrtty ala almasa,
Sengen el mūny ezge jorymai ma?!

Qoqannyŋ däl astynan su şyǧyp tūr,
Būqarmen ekı arasy uşyǧyp tūr.
Qazaqtyŋ batyrlary, mıne, bügın
Qan aŋsap, qylyş qairap qūlşynyp tūr.

Hiuanyŋ hany Allaqūl aiaq tartar.
Qosylmai būl soǧysqa saiaq tartar.
Oryspen tıze qosyp soǧysuǧa.
Oiy bar Kenemenen tabaqtasar.

Qauıp az tönıp tūrǧan Būqardan da.
Ūqsaidy aiaǧynan tūsalǧanǧa.
Qoldasa Qūdai, Aruaq osy joly
Qorlyǧyn körsetedı Qoqan laŋǧa!

Qorlyqtyŋ tanytady ne ekenın!
Qazaqtyŋ tanytady el ekenın!
Qalasyn qalyŋ örtke qūşaqtatyp,
Közıne körsetedı köreşegın!

Erlerdıŋ qardai borap jai – sadaǧy,
Aspanyn azap, tozaq aiqarady!
Qazaqtyŋ ata jūrtyn tügel alyp,
Jetı myŋ şaŋyraǧyn qaitarady.

* * *

Anasy kırmeuşı edı tüsıne bır.
Jan edı tögıp tūrar kısıge nūr.
Oilanyp otyr, mıne, Kenesary,
Ötkendei köz aldynan bükıl ömır.

Aikümıs būl Kenenıŋ anasy edı
Bırge ötken säbi şaǧy tamaşa edı.
Aruaǧyn eske aludy ūmytypty,
Tüsıne kırdı bügın, qaraşy endı.

Qolynda anasynyŋ asasy bar.
Türınde, tılınde de japasy bar.
Aldynda būl jügınıp otyr eken,
Baladai babasynan bata sūrar.

Janyna aq perışte janasady.
Basyna aq kimeşek jarasady .
Osy bır tüsın oilap tünde körgen,
Meŋ-zeŋ bop kübırleidı Kenesary:

«A, Jaratqan!
Anam kırdı ǧoi tüsıme!
Tık söilemeuşı edı kısıge,
Kırpıkterı oqşa qadalyp,
«Qaŋsyp qaldy ǧoi – dedı – qara jūrt!».
Ne dedı taǧy?..
Batyrlyq…. Bailyq…. Danalyq…
«Üşeuı de sende joq» –
Dedı me?..
Älde, degen joq,
Estılgen şyǧar solai bop.
Dese eger… mynau qūlaǧym
Qalǧany jaqsy-au kereŋ bop!
«Bes qaruyŋ saily bolmaidy,
Qonǧan jerıŋ jaily bolmaidy!»
Osy da sonyŋ ymy ma?
Ai, ana! Ai-Ana!
Olai demegın ūlyŋa!
Qaŋsyp qalsa da qara jūrt,
Halqym qalsa da qamalyp,
Jasymdy ystyq jüregımde qainatyp,
Qasymdy töbe-törımde oinatyp,
Qaşan qalyp em omalyp?!
Özıŋ ait, ana!
«Batyrlyǧyŋ joq» dedıŋ be?
Ot oinap tūrdy ǧoi közıŋde.
«Batyrmyn!» dep qaşan doldandym?
Kek qylyşyn erte qolǧa aldym.
«Baimyn!» dep qaşan aityp em?
Jarly-jaqybaiymmen toŋǧanmyn.
«Danamyn!» dep qaşan aityp em?
Esım kırgende-aq bılgenmın
Esım men Qasym sap ketken
Qasietın sara joldardyŋ!
Jazǧyra körme, jan ana,
Kezeŋın kördım taulardyŋ,
Tereŋın kördım orlardyŋ!
Tebırenbei janym tūra almas,
Tebırenbegender, sırä, oŋbas,
Qozdandym daǧy qozǧaldym!
Bılmeimısıŋ sen, anaşym,
Ūly Baitaqtan bızdı quǧanyn?
Kösılıp jatqan beibıt el
Kökıregın jaspen juǧanyn?
Jarq etken sonda jasyndai
Äkem şyǧyp edı Qasymdai.
Ūmytyp, älde, qaldyŋ ba,
Ūlyŋnyŋ mynau jasymai,
Äkenıŋ jolyn quǧanyn?
Öitkenı men…
Özımnıŋ
Ören bıtımdı elımnıŋ
Qandy jasyn jeŋımmen,
Jeŋımmen emes, kegımmen
Sürtu üşın tuǧanmyn!
Ainalaiyn atajūrt
Jau tabanda qala ma,
Qalai tözem tabaǧa?!
Örkenı üşın osy eldıŋ,
Erteŋı üşın osy eldıŋ
Şybyn janym sadaǧa,
Qyzyl qanym sadaǧa!
«Bes qaruyŋ saily emes!» –
Dedıŋ-au sen, ai, ana
Öksıgımdı öitıp sen
Alqymyma taiama.
Oŋdy-soldy jaq tartqan,
Aldyǧa atqan, artqa atqan
Narkeskenı
Naiqalǧan
Talai jaudy qaqsatqan!
Adyrnadan ketken oq,
Jauǧa qahar tökken oq
Qyzyl jalyn bailanyp,
Qyzuly örtke ainalyp,
Jau qalasyn joq etken,
Körgen künın köp etken!
Adyrnasyn aŋyratqan,
Jebelerın jamyratqan
Jüzdıkterım jürektı
Emes pe edı, ai ana!
Tolǧamaly aq balta,
Bolat basty kök naiza,
Tıktep tura tigende,
Tözbes sauyt, şaraina!
Artynda Alaş halqy bar
Jasyl tuym şarq ūrar!
Talaq etıp saltymdy,
Satyp ketsem halqymdy,
Myna menı ant ūrar!
Naiza ūstaǧan erlerım
Namysy jer bop qalsa eger,
Keŋ dünie maǧan tar şyǧar!
Bıldıŋ be sony, ai, ana?!..
Namysymdy taptaǧan
Qoqanǧa erteŋ attanam.
«Ar bol! Bar bol!» deuşı edıŋ,
Qamymdy köp jeuşı edıŋ,
Sol bataŋdy keudemnıŋ
Tükpırıne saqtaǧam.
Qolda menı, Ai-Ana!…».

QOQAN HANDYǦY. MÄDELI. JEŊIS.

Ertede Qoqan kışıhandyq bolǧan.
Qosylǧan eldei edı qaŋǧyp joldan.
Būqardan bır büiırlep bölıngende,
Elıne jer-mekenı tarlyq bolǧan.
İrdan-bi baǧyn aşqan būl handyqtyŋ,
Jasaǧan neşe türın qūrbandyqtyŋ.
Ändıjan, Namangan men Margelandy
Jaulap ap, azamatyn qylǧan tūtqyn.

Nyǧaiǧan handyq bolyp, astamsyndy,
Körşıge köz alartyp, batpansyndy.
Älım bek han bolǧan soŋ būl Qoqanǧa,
Basqalar bolmai qaldy astar qūrly.

Älım bek atanbaǧan tekke myqty,
Alysqan dūşpandaryn bökterıptı.
Jel estı aidarynan, daŋqy dulap,
Alǧan soŋ kındık qala Taşkenttı.

Ol qoidy jaugerşılık talapty alǧa,
Köz süzdı kök jailau men sabattarǧa.
Semserın sıltep qaldy bır künderı
Taşkent maŋyndaǧy qazaqtarǧa.

Aiyrmai qasyn daǧy, dosyn daǧy,
Bastary qazaqtardyŋ qosylmady.
Köz jūmyp, köp şaŋyraq Qytai asty,
Sonşalyq Älım bekten şoşynǧany.

Älım bek on jyl boiy qūrdy handyq.
Artynda ısı qaldy söz qylarlyq.
Odan soŋ Omar han bop keldı daǧy,
Sairam men Türkıstandy aldy tartyp.

Qazaqtar şyǧa almady qara sordan
Qūnysyp, qūtylmady qūrǧan tordan.
Salyndy bekınıster – Jölek, Merkı,
Şymqorǧan, Kümısqorǧan, Jaŋaqorǧan.

Erlerdıŋ keudesınde tūndy qapa,
Külkısız, kürsınumen kündı ūzarta.
Äuelden qos bekınıs boi kötergen –
Ataqty Aqmeşıt pen Äulieata.

Qalyŋ el baz keşken şaq jaryǧynan,
Kenenıŋ ümıt kütken dabylynan.
Suyrdai ınde qalǧan ıi bop kettı.
Qoqannyŋ qaruynan, salyǧynan.

Būl kezde Mädelı han Qoqandaǧy.
Halqy ony jaqsy körıp, hoş almady.
Būqardan, Hiuadan da qysym körıp,
Belbeuı būl handyqtyŋ bosaŋdady…

Han jatyr, mıne, şalqyp saraiynda.
Ötkızdı oiyn-toimen jaz aiyn da.
Būldyrlap közı jetpei bolaşaqqa,
Bılmeidı tartar sätın sazaiyn da.

Qasynda Hanpaşa aiym – sūlu hanym.
Örteude kökıregın qyzyl jalyn –
Äkenıŋ jas toqalyn äiel qyldy ol,
Estıgen mūndai sūmdyq būrynda kım?!

Hanpaşa sūlu edı, rasynda,
Bölengen tal müsını kıl asylǧa.
Ol daǧy arsyzdardyŋ arsyzy eken,
Äitpese, būl qūşaqqa qūlasyn ba?!

Qūmarlyq qūryǧynda ömırı ötıp,
Mädelı mas bolady köŋılı eltıp.
«Mahabbat! Mahabbatym!» dei beredı,
Aruaǧyn äkesınıŋ küŋırentıp.

Sanasyn saitan bilep,tūman basqan.
Dındarlar tükırınıp mūnan qaşqan.
Tüs kördı tünde ǧana, jatyr eken
Qyp-qyzyl qalyŋ örtten şyǧa almastan.

Oianyp, «būl ne eken?» dep oiǧa batty.
Bır ürei tamyrlaryn boilap aqty.
Artynan tez ūmytyp körgen tüsın,
Künahar küpırlıgı bastan asty.

Ajalyn aŋǧarmady tüske kırgen.
Söz boldy aram-azǧyn ısterımen.
Boljamai alty aidan soŋ ne bolaryn,
Tek läzzat, tek rahatty küttı ömırden.

Bılmedı ol nas aŋyz bop qalatynyn,
Tozaqqa o düniede baratynyn.
«Haram» dep, dın jolymen Nasrulla
Bauyzdap, basyn kesıp alatynyn….

Osylai han Mädelı jatqan edı,
Taǧy da tamaşa oiǧa batqan edı.
«Jau şapty! Jau şapty!» dep apalaqtap,
Üstıne bas qolbasşy attap endı.

Jastyqtan basyn oqys jūlyp aldy,
Denesın ürei qaryp bır yzǧarly.
Elestep Būqar hany Nasrulla,
Sūsymen şoşytqandai tym yzbarly.

«Ne deisıŋ? Ne deisıŋ?» dep qyryldady.
Közıne körıngendei şybyn jany –
Qalasyn qorşap alsa Nasrulla,
Däl bügın tögılmei me qyzyl qany?!..
Qolbasşy: «Kenesary keldı!» dedı…
Būl habar qalai mūny sendıredı?
Torǧaida keşe ǧana jatqan Kene,
Būl jerde tuy qalai jelbıredı?

«Anyqtap aitşy!» dedı qolbasyǧa.
Qolbasy jaŋa tüstı arnasyna.
Qalyŋ qol jerdı jaryp şyqqandai bop,
Sozaqty qorşap apty taŋdy atyra.

Kenege Sozaq bıraq berılmei tūr.
Alaida, ümıt oty körınbei tūr.
Qazaqtyŋ qan aŋsaǧan qasqyrlary
Qaladan qarys-süiem şegınbei tūr.

Qalaǧa otty jebe oq atuda.
Qamalǧa, orǧa taman janasuda.
Sozaqtyq sūr mergender qarap qalmai,
Olar da jauǧa jebe boratuda.

Kenenıŋ kelgen qoly qalyŋ eken.
Dep tūr ǧoi jau qamalyn jaryp ötem.
Bıldırmei bır-aq künde basyp qalǧan,
Qanyşer Kenesary zalym eken!..

Boldy endı Mädelınıŋ közı atyzdai.
Bır küiıp, bırde jaurap toŋatyndai.
Mynau bır Qoqan degen qalasynda
Omalyp qala ma endı sory aşylmai?!.

Küdıgı Mädelınıŋ ras şyqty ––
Ekpını Han Kenenıŋ tym-aq myqty.
Qamal men or qorşaǧan Sozaqtyŋ da,
Qaqyrap şaŋyraǧy qūlap tüstı.

Sap tüzep Syr boiynda daralanǧan,
Būl künde qamal bolǧan, qala bolǧan ––
Az künde oiran boldy bekınıster ––
Aqmeşıt, Jölek penen Jaŋaqorǧan.

Qūnysyp qoqandyqtar dırıldedı.
«Ne şara! Ne şara!» – dep kübırledı –
Kergısek, kelıspesek, keiın tartsaq,
Künge de zar bolamyz bügındegı.

Aitaiyq «senı han dep sanaiyq, – dep,
Tar kezde kömegıŋe jaraiyq, – dep.
Bärımız bır mūsylman balasymyz,
Mäŋgılık odaq bolyp qalaiyq» – dep.

Osylai qoqandyqtar söz bailasty.
Päleden basyn solai bailai qaşty.
Kenege asyl qaru, pūl köterıp,
Üş elşı atyn endı borbailatty…

Üş elşı köp ūzamai qaityp keldı.
Joldary bolmaǧanyn aityp keldı.
Kene han kelıspeptı būl bopsaǧa,
Sonymen, būl oilary mansūq boldy.

Aitypty Kene sözın tym nyǧyzdap:
«Kım eken qoiǧan eldıŋ bırlıgın ap?!
Mädelı qalai ǧana ūialmastan,
İılıp «dos» moiynyn bızge būrmaq?

Kım jaulap alyp edı mynau maŋdy?!
Qazaqtyŋ basy sordan şyr ainaldy.
Körsetıp qorlyq-zorlyq momyn elge,
Qalaişa bola qaldy tym imandy?!

Jerıme qalyŋ äsker keltırgen kım?!
Mazasyn kımder alǧan erkın eldıŋ?!
Sarjan men Esenkeldı, Äljan sūltan,
Qasymdy qas jauyndai öltırgen kım?!

Özımdı tūtqyn etıp, bailaǧan kım?!
Malymdy matap alyp, aidaǧan kım?
Hiuamen qabattasyp, qatar soryp,
Qazaqtyŋ jerın erkın jailaǧan kım?!

Bıledı, besıktegı bala mūny.
Qoqanǧa qor bop qaldy qazaq ūly .
Qanşa jyl qaptyŋ tübın qaqty emes pe,
Salyǧy –– zeketı men haradjy!

Qazaqqa Qoqan hany ne ıstemedı?!
Bop qapty bılmegendei eşteŋenı!
Otyrǧan Täşkendegı qūşbegısın
Şırkın-ai, jerge tyǧyp ketsem edı!

Ol jauyz körmei tūr-au türımızdı,
Tün qylsam deumen jür ǧoi künımızdı.
Bittei bop borbaidaǧy semırıptı,
Qaqsatyp Syr boiy men Ūly jüzdı…

Äkesı Mädelenıŋ Omar edı.
Moinynda ketken qazaq obaly edı.
Omarǧa Tentek töre qarsy şapty,
Säl bolsa basyn kesıp alar edı!

Sol joly Tentek töre «ätteŋ» dedı.
Artynda azdau boldy äskerlerı.
Sairam men Şymkentte qamalyp qap,
Jeŋılıp, sol kez edı jalt bergenı…

Mädelı bızdı qalai «dos» degızer.
Dūşpanmen dostaspaidy köşpelıler.
Aita bar osy sözdı, Mädelıge,
Arttaryn qysar bolsyn qūşbegıler.

Bastysy –– bersın qaityp bızdıŋ jerdı.
Syr boiy ata jūrttyŋ kındıgı edı.
Qazaqtyŋ qanşa jerın otarlap ap,
Nesıne «dos bolsam» dep dılgıredı?

El üşın terım aqty, qanym aqty.
Mädelı Kenenı älı tanymapty!
Qaitarsyn öz elıne, bodan bolǧan,
Mūndaǧy san myŋdaǧan şaŋyraqty!».

Elşıler Kene sözın naqtap aitty
Mälımdep, mänerımen jaqsy-aq aitty.
Bıreuler qanyn tartty sūp-sūr bolyp,
Bıreuler tas közderın aqşyraitty.

Barady bır oi hannyŋ janyn jalap –
Mynau ört odan saiyn qabyndamaq.
Jer jaiyn qyla tūrsyn tülkı būlaŋ,
Elıne köşse köşsın köşer qazaq.

Keŋesıp, däl osyndai şeşım aldy,
Almasqa mūndai şeşım nesı qaldy?!..
Şattanyp, Han Kenenıŋ pärmenımen
Qalyŋ jūrt Torǧai jaqqa köşıp aldy.

KENESARYNYŊ SARYARQAMEN QOŞTASU
NEMESE
TÖRT JYLDYQ BAIаN
Saryarqa saǧan şaǧam endı mūŋdy,
Qyzyǧym artta qaldy kemdı küngı.
Maŋ dalaŋ maŋdaiyma simasa da,
Keudeme sidyramyn keŋdıgıŋdı.
Köretın kün bola ma qaita ainalyp,
Özen, köl, qalyŋ toǧai, seŋgırıŋdı!?

Sanamdy sansyratty ūla armanym,
Bolaşaq qandai bolar bıle almadym.
Köbesı tyrnaǧymnyŋ sögılgendei,
Sonda da bır qanaǧat ıle almadym.
Dariǧa-ai, tügel örtep keter me edım
Orystyŋ qaptap ketken duandaryn!

Qordam men qonysymdy ainala almai,
Qolymdy tarşylyqtyŋ bailaǧany-ai!
Özıŋdı derbes qylsam degen oimen,
On jyldai küresıp em jandy aiamai.
Artymnan soŋǧy tört jyl taǧy tüstı,
Ümıtpen ūstaimyz dep äldeqalai.

Azǧana şartyma orys kelıspedı.
Aiaǧym oŋǧa bassa «terıs» dedı.
Bauyrym, auylymdy qanǧa boiap,
Dūşpandyq äreketı örıstedı.
Bäibışem Künımjandy tūtqyn etıp,
Ne kelse oilaryna sony ıstedı.

Örekpıp, örttei jailap ainalamdy,
Tört tülık maldy tügel aidap aldy.
Ahmet, Arystandai törelerdı
Aitaqtap, töbetındei paidalandy.
Baiaǧy bıtımdesu, şarttasu da,
Qyp-qyzyl ötırık bop, jaiǧa qaldy.

Saryarqa-ai, men ışımnen egılem ǧoi,
Aldymda ne tūrǧanyn sezınem ǧoi!
Ketpesem senı tastap, alys auyp,
Tyndym bop, tym erterek jeŋılem ǧoi.
Ümıtım aqtala ma, aqtalmai ma,
Üisınge ausam degen kelıp edı oi.

Ketemın Torǧaidan da, Yrǧyzdan da.
Moinymdy jau artyma būrǧyzǧan ba?!
Üisınge jetıp alyp, äsker jiyp,
Söz salyp körsem deimın qyrǧyzǧa da.
Qyrǧyz da mūŋdas el ǧoi, bauyr el ǧoi,
Peiılın sol būrady, bır būrǧanda!

Saryarqa-ai, ör törıŋde ösken edım,
Kökşenıŋ kök şalǧynyn keşken edım.
Jahanda saǧan, sırä, jer jeter me,
Özıŋdı endı artyma bökteremın.
Bauyryn saǧan tösep jylap jatyr,
Artymnan eremın dep köşken elıŋ!

O, täubä! Men orysqa ūstatpadym,
Qorqauy, qorşauyna mız baqpadym.
Känıgı kärı qasqyr, sırä aldyrmas,
Şynynda, men de soǧan ūqsap qaldym.
Äure etıp, tiıp-qaşyp soǧysumen,
Aldamşy, adastyrar ız tastadym.

Orystar qanşama ret qaŋǧyp kettı,
Jetetın jerlerıne mäŋgıp jettı.
Qaiteiın, äitse daǧy, amalym ne,
Jazyqsyz auyldardy qan ǧyp kettı!
Audym da Mūǧaljarǧa Ūlytaudan.
Äldärmen jasaqtadym ärbır şeptı.

Keterde Mūǧaljarǧa tek ketpedım,
Burasyn dūşpanymnyŋ keskektedım.
Yzasy Ahmettıŋ äbden ötken,
Men sonyŋ äskerıne bettep keldım.
Bır künı tyrp etkızbei qorşap alyp,
Körsettım ne ekenın öşteskennıŋ!

Sūltandar sol bır qolǧa jiylypty,
Kenenı ūstai almai küiınıptı.
«A, qūdai, jolymyzdy qyla kör!» dep,
Boz şalyp, aruaqtarǧa siynypty.
Aqyry, qyryq törtı ajal qūşyp,
Sol bır kün imandaryn üiırıptı!

Sol künı olar tozaq türın kördı.
Döp kelıp, tyrnaǧyma ılıngen-dı.
Saryarqa-ai, sen kuäsıŋ barlyǧyna,
Köterıp jatyrsyŋ ǧoi būl ızderdı!
Jelıŋmen jer-düniege taratarsyŋ, ––
Kımge aitam, saǧan aitpai şynymdy endı?!

Men üşın Peterborda bas qatypty.
Nikolai generalyn qaqsatypty.
Patşasy ūlyq eldıŋ ūialmastan,
Üş myŋ som bır basyma aqşa tıktı.
Deidı ǧoi: «Būratana bır halyqtyŋ
Qanışer qaraqşysy basqa şyqty».

Körsettım özderınıŋ körsetkenın,
Sol üşın qanşama qan, ter tökpedım.
Ordamdy bır aulaqqa tıgıp qoidym,
Qalqan ǧyp Mūǧaljardyŋ örkeşterın.
Orystyŋ mekenderın şekte tūrǧan
Talqandap, malyn aidap, örtep kettım.

Men mūny saǧan aitpan maqtan etıp,
Är ısım tūrǧan şyǧar haqqa jetıp.
Qairatyp qylyşymdy, qainatty qan.
Dūşpandar ör tösıŋdı taptap ötıp.
Sen üşın sendeldım ǧoi, şerlendım ǧoi,
Otyrmyn, mıne, mūndai şaqqa jetıp.

Resei bıraz tızgın tartyp kördı.
Sandalmai, dem aludy artyq kördı.
Bızdegı tūtqyndarmen almastyryp,
Bäibışem Künımjandy qaityp berdı.
Elşısı «Qatardaǧy sūltan bol» dep,
Nazdanyp, nasihatyn aityp kördı.

Sūraǧam Yrǧyz benen Torǧaiymdy
Ūlytau, Sarysudy tal-qaiyŋdy.
Esımnen şyqpauşy edı Esıl-Nūra,
Tösıne köp tigızgen maŋdaiymdy.
Ala almai sonyŋ bırın, qaŋǧyp qaldym,
Saryarqa, tüsındıŋ be jaǧdaiymdy?!

Endı men bır özıŋe «Qoş! Qoş!» deimın.
Köşken jūrt közdıŋ jasyn tökpek deimın.
Däm jazyp qaita oralar kün bolar ma,
Kärı ölıp, jas baldyrǧan öspek deimın.
Dariǧa-ai, dalamyzǧa lyqsyp tolsaq,
Örteŋge qaulap şyqqan kök şöpteiın!

Betımdı Jetısuǧa būrdym, mıne.
«Alla!» dep aqboz atqa mındım, mıne.
Syrtymnan äne bıreu sūq qadap tūr,
Artymnan kül şaşpaqşy kölgır neme!..
Kırpıkten ekı-üş tamşy domalady-au,
Sen bıraq köz jasymdy kördım deme!..

OIJAILAUDA. QYRǦYZDAR

Kım körgen Oijailaudai jer jännatyn!
Barǧan jan esten tanyp taŋ qalatyn.
Baulary jetpıs türlı jemıs berıp,
Taulary köşken būltty qarmanatyn.

Qaq jaryp Oijailaudy Lepsı aǧady
Kök toǧai jaǧasynda toptalady.
Tabiǧat siǧa tartqan sūlulyqty
Körgen jan peiış törı dep qalady.

Oijailau, mıne, bügın abyr-sabyr.
Tolysqan mausym aiy barynşa bır.
Bır jaqta – jūmyrtqadai appaq üiler,
Bır jaqta – orys tıkken qalyŋ şatyr.

Aq üiler saltanatpen naiqalyp tūr.
Qūşady kök kümbezın aiqaryp nūr.
Ökşesı jerge timei jügırgen köp,
Kelbetı bır jiynnyŋ baiqalyp tūr.

Köp şatyr kögereŋdep äsker tıkken,
Äspensıp tıldeskendei töŋırekpen.
Jatyrqap, adam tügıl mal şoşidy
Qaz qatar qūryp qoiǧan zeŋbırekten.

Asylyp jatyr kıleŋ tai qazandar.
As basşy maŋaiynda baibalamdar.
Är üide ūlyqtar men töre, biler,
Joq mūnda joly kışı, maida adamdar.

Ordadai bır ülken üi tıgılıptı.
Irgesı jel jaǧynan türılıptı.
Ūly jüz, Orta jüzdıŋ bi, sūltany
Alqalap otyr kelgen ırı ūlyqty.

Jıbergen osy maŋdy kenen qylyp,
Ne degen deseŋızder kemeldılık –
Ombydan keruen süirep, arnai kelgen
General Vişnevskii degen ūlyq.

Būl ūlyq patşasy üşın tıger basyn.
Aŋdasa bolaşaqty – būl aŋdasyn.
Bedeldı, bettı ūlyqtyŋ bıreuı – osy
Bilegen Batys Sıbır guberniasyn.

Toimaityn aran nenı aŋsatpaǧan,
Tise de azsynady jalpaq ǧalam.
Resei Ūly jüzge qūryq salmaq,
Qoqan men Qytai jaqqa jaltaqtaǧan.

Būl özı köpten bergı maqsat edı.
(Aŋdyǧan tyşqan bır kün qap tesedı).
Silyq köp biler menen sūltandarǧa,
Sondyqtan būl jiynnyŋ asta-tögı.

Jinaldy bükıl Üisın bi, sūltany.
Janyp tūr orystardyŋ siqyr şamy .
Bolmaǧan būryndary būndai jiyn –
Özgermek Ūly jüzdıŋ «tylsym» şaǧy.

Jiynnyŋ bas bop jürgen ūiytqysy,
Özgeden «özım» degen biık kısı ––
Kösemı dulattardyŋ Süiık sūltan
Būd jerde generaldyŋ süiıktısı.

Orysqa qosyluǧa tym-aq asyq.
Osy ıske jüredı ylǧi aralasyp.
Ol byltyr bır top bige hat jazdyrǧan –
«Berse – dep – Qarataldan duan aşyp».
Sol hatta köp ötıngen, köp jylaǧan.
«Äsker ber tym qūrmasa!» – dep sūraǧan.
Köp qorlyq körgen Qoqan, qyrǧyzdan da,
El-jūrttyŋ qamyn şyndap jep sūraǧan.

Mūnysy orystarǧa qatty ūnady.
Körınıp tūrǧan joq pa jaqsy jaǧy?!
General, qūdai qossa, osy joly
Şep-şekpen, altyn medal tapsyrady.

Süiıkke oŋ iyǧyn süiei kelgen
Mūndaǧy Äli sūltan bır – ölermen.
Jaulary – matai, sadyr, qarakerei,
Tünerıp älı de otyr tünergennen.

Būl daǧy ūlyqtarǧa şaǧymdanǧan.
Aiyrylyp qalǧan talai qalyŋ maldan.
Qorǧaityn Orta jüzden äsker alu –
Būl üşın qol jetpeitin saǧymdy arman…

Ūly jüzdıŋ biı men juany da
Būl jiyndy bas şūlǧyp, qūp aluda.
Bölen sūltan bölekşe körınıp jür –
Aǧa sūltan Aiaköz duanyna.

Tündei bolyp tünerıp oilanǧanda,
Kündei bolyp küledı jailanǧanda.
Generaldyŋ qosynyn qondyrǧan sol
Özı jailap otyrǧan Oijailauǧa.

Bıreulerge söileidı bäseŋ külıp,
Sonsoŋ alar türıne sūs endırıp.
Kenesary kelgelı Jetısuǧa
Ketkendeiın artyna tıken kırıp.
Aiyqpaityn mūŋ boldy būl bır özı.
Sezetındei bır päle, qu jüregı.
Dürlıktırgen düleilık düiım eldı,
Jetısudy qaitse de büldıredı.

Kenesary Balqaşqa qūlap jetken,
Qamau degen tübektı tūraq ta etken.
Soŋynan orys qoly qalmaǧan soŋ,
Ilenı keşıp-jaldap bū jaqqa ötken.

Köktemde köşı basty Köksu boiyn.
Üisınge būl qadamy töktı üreiın.
Maitöbe, Küreŋkeidı jailap aldy,
Būratyn türı de joq bettı keiın.

Zaŋǧa emes, būrǧan jan ǧoi qanǧa betın,
Qylyşyn sıltep qalsa, jan beresıŋ.
Ordasyn keŋ jailauǧa tıgıp qoiyp,
Ötkızdı keşe ǧana Han Keŋesın.

Ol qaşan aitqanynan tanyp, qaitty?!
Alaryn alar jerde alyp qaitty.
Basşysy qalyŋ dulat – Äli sūltan
Aldyna sälem berıp baryp qaitty.

Kırmes-au Bölen sūltan būl ısterge…
Qaitedı Kene şyndap kırıskende?
Kenege qabaq berıp, yǧyp otyr
Mataidy qyryp salǧan Rüstem de…

Tübıne batar Bölen oi – tünektıŋ,
Orny bar oryndalar qai tılektıŋ?
Dulattyŋ betke ūstaǧan batyr, biı –
Raiy ūnamaidy Toişybektıŋ.

Mıneki, ūly jiyn jatyr ötıp,
Käpırdı auzy tüktı jaqyn etıp.
Bır dūǧa ışten aitty Bölen sūltan,
«Dınıme kır jūqty-au, – dep, – aqyrettık!

Änşeiın şarasyzdyq dūǧa qylǧan,
Kım attap ketpei jatyr qūranynan –
Keldı ǧoi sūltan, biler Qarqaraly,
Kökpektı, Aiaközdıŋ duanynan…».

Bıldırmei Bölen sūltan bır kürsındı.
Äiteuır, osy orysqa dılgır syndy.
Maŋyna alaq-jūlaq qarap qoidy
Qalardai bıreu baiqap kırbıŋ syrdy…

Ortalap orys-qazaq keŋesı de,
Jaqyndap qaldy jiyn märesıne.
Japyryp kök şalǧyndy şyntaqtasty
Qazaqtyŋ qarasy da, töresı de.

Künınıŋ şılde basy oty küştı –
Keŋ sarai bolmaǧany ökınıştı.
Kök şatyr kölemdı etıp tıgıp tastap,
Orystar oryndyqqa otyrysty.

Jarşy aitty: «Jūrt sözıme jügınsın,– dep, –
Iske aspaq ūly paryz, ūly mındet.
Är eldıŋ mūnda kelgen bi, sūltany
Qaz-qatar, qarsy otyryp tızılsın » –dep.

Qaz-qatar, qarsy otyrdy sūltan, biler.
Äŋgıme sap tiylǧan «üi» der, «büi» der.
Typ-tynyş, tynyp qaldy bükıl aimaq,
Toqtady äsem än men tättı küiler.

Orystyŋ bır ūlyǧy türegeldı,
Sözderın sudyratyp jüre berdı.
Orysşa bılerı bar, bılmesı bar ––
Ūiytyp bara jatyr tämäm eldı.

Täntı etıp mūnşa qazaq, mūnşa orysty,
Äiteuır, nūr şuaqqa bır toǧytty.
Qazaqtar bas şūlǧysyp, izeŋdesıp,
Orystar türegelıp qol soǧysty.

Sonan soŋ söilep kettı jarşy – tılmaş,
Sözınen şeşen eken bır jaŋylmas.
«Küpır bop, kümän oilap jürmeŋızder,
Küşıne Reseidıŋ jan şydamas.

Satqyndyq Reseige qylmaŋyzdar.
Jolyna köldeneŋdep tūrmaŋyzdar.
Beretın ant – uaǧdaǧa adal bolyp,
Ūlyqtyŋ aitqan sözın tyŋdaŋyzdar.

Resei qol astyna kırseŋızder,
Ainymai, aitqanyna jürseŋızder,
Tyrnaqty, tūmsyqtydan jäbır körmei,
Tuady baqytty ömır, bılseŋızder!

Köp qazır Ūly jüzge qauıp degen.
Zūlymdyq şaştan da köp jau ıstegen.
Qosylsa bükıl Üisın Reseige,
Bolady qaptalǧandai sauytpenen.

Bılesız barlyǧyŋyz Qoqan laŋyn,
Kördıŋız Hiua, Qytai topandaryn.
Resei bauyryna kırseŋızder,
Sezesız bır Allanyŋ hoş alǧanyn.

Orta jüz, bılesızder, bügın qalai.
Jaltaqtap jaudan qorqpas būrynǧydai.
Rahatyn duandardyŋ körıp otyr,
Moiyndy būryŋyzdar soǧan qarai.

Būl jiyn jaqsylyqtyŋ jolaşary.
Qaşanda orys-qazaq jarasady.
Degenmen, elge bülık salyp otyr
Qanışer, qaraqşy han Kenesary.

Han deimız… Qaidaǧy han! Qara albasty!
Qūmartyp qyzyl qanǧa, jan almaqşy.
Erteŋın, elın-jūrtyn oilaǧandar
Jüruge soŋyna erıp bara almas-ty.

Ant berdık Reseige adaldyqqa!
Ant berdık barmas üşın jamandyqqa!
Ant berdık Kenesary közın qūrtyp,
Künı erteŋ jetemız dep amandyqqa!

Al endı «Ant berdık!» dep dauystaiyq,
Antty attap, adal joldan auyspaiyq.
Ant berıp bolǧannan soŋ barlyǧymyz,
Qazıret dūǧa oqysyn qolyn jaiyp!».

Aǧyp kep jarşy – tılmaş toqtai qaldy.
Közderı orystardyŋ ottai jandy.
«Ant ettık! Ant ettık!» dep dabystaǧan
Dauysy qazaqtardyŋ köktı ainaldy.
Ortaǧa töseldı bır kılem ǧajap.
Üstıne molla şyqty «ei, allalap».
Mollanyŋ mäsısıne, säldesıne
Män berıp qarap otyr kıleŋ qazaq.

Dauysyn qoŋyrlatyp, qoiulatyp,
Örıltp, örnektetıp, oiulatyp,
Qazıret bır sürenı oqyp kettı,
Köpşılık tyŋdap otyr boiy balqyp.

Käuır men mūsylmandy qauyştyryp,
Qazıret süre oqydy tauyp tūryp.
«Ant qabyl, inşalla!» dep bet sipady,
Saqalyn sausyldaǧan sauyp tūryp.

Jiynnyŋ asyratyn saltanatyn
Sonan soŋ bır ıs boldy el tamsanatyn .
Ortaǧa Äli sūltan şaqyrylyp,
General körsettı oǧan marhabatyn.

Älidıŋ jüzı balqyp, albyrauly.
Moinynda altyn medal salbyrauly.
Qazaqta būl ataqqa jetkender az,
Mynandai altyn taǧyp qarǧybauly.

Jäne aldy şen men şekpen märtebelı.
Özı de osy ataqqa därker edı.
Şynynda ataq-daŋqsyz ūstau qiyn,
Teŋızdei tolqyp tūrǧan tarpaŋ eldı.

Älidıŋ asyp kettı daŋqy būl kün.
Tastady taŋ qaldyryp jalpy jūrtyn.
Sūltannyŋ ataq alǧan qūrmetıne
Atyldy oq zeŋbırekten alty dürkın.

Zeŋbırek ünı taudy tıtırenttı.
Şaŋdatty Oijailaudy, tütındettı.
Köp qazaq – «orys oiran saldy ma?!» – dep,
Būl jaidyŋ anyq syryn tüsınbeptı.

Jüzıne iman tartyp, säl jymiyp,
General söz söiledı altyn iyq.
Qūttyqtap tūrsa daǧy ūly künmen,
Sözderı sekıldendı däl būiyryq.

Söz saby generaldyŋ bylai boldy:
Būl eldıŋ qaiǧy-mūŋyn Qūdai kördı.
Öitkenı – orys elı Ūly jüzge
Bet būryp, qolyn sozyp, şyrai berdı.

Ūlyqtar eldıŋ mūŋyn eskerıptı.
Şekken zar, japasyn da tekserıptı.
Kırgen soŋ Reseidıŋ qol astyna,
Köŋılı generaldyŋ hoş bolypty…

Jiyny Oijailaudyŋ – ūzaq şarua.
Bastysy – qol qoiyldy qūjattarǧa.
Basylyp bas barmaqtar, jürek mörler,
Şart, şara mäselesı tūraqtanǧan.

Terbetıp, tebırentıp, küŋırentıp,
At şabys ertesınde bolyp öttı.
Qisapsyz qūiǧan qymyz, soiylǧan mal,
Qyzyqqa ūlyqtardyŋ köŋılı östı…

Qazaqtyŋ tıs tigızıp qoŋdysyna,
Soŋyna şaŋdy ūşyra, köŋdı ūşyra,
Jarty aidan astam jatyp Oijailauda,
Ūlyqtar qaityp kettı Ombysyna.

* * *

Han Kene tırelgendei bır tūiyqqa,
Oilary tarta berer tūŋǧiyqqa.
Köŋılı bır tolmady Ūly jüzden,
Alsa da jiyrma myŋdai qol jiyp ta.

Aldy-artyn Omby ūlyǧy orasa da,
Syrtynan suyq sözder borasa da,
Qoqannan eldı bölıp alu üşın
Tezdetıp qol jinady kele sala.

Bolsa da bır özıne küdıkterı,
Üisınnıŋ bi, sūltanyn ügıttedı.
Kenenıŋ ündeuıne ünın qosty
Dulat pen şapyraşty jıgıtterı.

Sekıldı tau şyŋynda ūzyn şynar
Basynda şapyraşty Sūranşy bar.
Dulattyŋ Baiseiıttei jas batyry –
Osylar eŋ aituly ūranşylar.

Äkesı Baiseiıttıŋ er Toişybek
Öz elın kele jatyr örge süirep.
Özı bi, özı batyr būǧan qazır
Dulattyŋ Botbaiynda teŋdesı joq.

Ömırı mol şejıre tūnyp tūrǧan,
Dūşpanyn daŋqymenen qyzyqtyrǧan,
Üisınnıŋ eŋ taŋdauly ülkenı osy
Kenege bır büiregı būryp tūrǧan.

Botbaida batyr tuǧan Sypatai bar,
Äkkı bi aldyn-artyn tūtas oilar.
Qaruly, qara tıldı häm aqyldy,
Azuy mūqalmaǧan būta şainar.

Sypatai syr bermeidı, synalaidy.
Köŋılı tau suyndai qūlamaidy.
Sypaiy söilese de, syrdaŋ tartar,
Kenege osynysy ūnamaidy.

Al, Rüstem han Kenege nemere aǧa.
Ol būǧan şyndap süieu bola ala ma?!
«Qasyŋa baraiyn» – dep söz salǧan soŋ,
«Kelseŋ, kel» degen edı osy araǧa.

Bar edı jaman aty el aiyrǧan,
Qyrǧyn sap matailardy orai ūrǧan.
Būl daǧy būltaŋ qaǧar ürkek attai,
Bermekşı jıgıt jinap jalaiyrdan?

Han Kene bır kürsındı osy tūsta,
Bır mūŋdy oi äkelgendei tosylysqa.
Maŋdaiǧa simai kettı er Sauryq.
Qyrǧyzdan qaza tauyp qapylysta.

Oilasa Sauryqty jürek syzdar.
Tuar ma sol bır erdei bılektı ūldar.
Qazaqta Sauryqtar köp bolsa ǧoi,
Elıne süieu bolar tırek şyŋdar!
Jasynda jau jolatpai jasyn atty,
Asaudai aryndady basy qatty.
Qyrǧyzdar aldap soǧyp öltırgende,
Qaiǧyrdy qara tūtyp Şapyraşty.

Bäiterek künı jetpei qūlady ǧoi.
Tau talyp, qyr eŋırep, jylady oi.
Kürsındı taǧy Kene, küiıp ışı ––
Osyǧan jalǧyz özı kınälı ǧoi!

Mazasyz maqsat-müdde tūrǧyzǧan ba,
Uaǧynda tuady ǧoi jūldyzdar da.
Biylǧy köktemnen-aq Kenesary
Üş ret ündeu salǧan qyrǧyzdarǧa.

Kene aitty: «Tuys bolyp qalaiyq, – dep,
Salauat ötken ıske qylaiyq, – dep,
Üisın men qyrǧyzdardyŋ qanyn sorǧan
Qoqanǧa köterılıp şyǧaiyq, –– dep.

Jäne aitty –– uädeme senıŋızder.
Soŋymnan ūran salyp erıŋızder.
Sözıme qūlaq asyp, könseŋızder,
Aldyma räsım jasap kelıŋızder».

Kenenıŋ osy haty – şyndyǧy edı,
Qostar dep oilap edı qyrǧyz elı.
Qoqanǧa pende bolǧan manaptardyŋ
Bar ǧoi dep senıp edı bır bılerı.

Şyny men ötırıgın toǧystyryp,
Qyrǧyzdy aitaqtady orys ūlyq.
«Qosylyp būlar ketse qiyn » ǧoi dep,
Ekeuın qoimaq boldy soǧystyryp.

Qazaqty demei qyrǧyz «bauyrlarym»,
Körsettı qaita-qaita sauyrlaryn.
Bır emes bırneşe ret şauyp kettı
Kenenıŋ kelıp qonǧan auyldaryn.

Būlqyntyp qylyqtary et jürektı,
Doǧartyp dos peiılın, kekşıl ettı.
Qalşa bi bastap kelgen elşılerdı,
Yza bop, bimen qosa tūtqyn ettı.

Bılmeidı –– maqsatyna jete ala ma,
Saparyn jol ortadan kese ala ma?
Qyrǧyzdan däme kütıp qosyluǧa
Taǧy da elşı saldy ekı araǧa.

Äiteuır bır ümıtı jansa-aq igı,
Jüregı qanşa örtendı, qanşa küidı!
Aqylǧa kep qalǧan ba qyrǧyz jaǧy,
Etegın bır künderı tarta jidy.

Bas qosyp, bır bailamǧa tırelıptı.
«Qyrǧyzdar –dep oilady – mıne, endı ūqty».
«Kenenıŋ kelıstık – dep – aitqanyna»,
Manabyn Qalyǧūldai jıberıptı.

Jıbitın sätı kelıp qatqan kektıŋ,
Dauasyn tapqandai bop batqan derttıŋ,
Qyrǧyzdyŋ tūtqyndaryn bosatty da,
Qaruyn qaityp berdı Tastanbektıŋ.

Tastanbek qyrǧyzdardyŋ batyry edı.
Tyrnaǧy qazaqqa köp batyp edı.
Ölgen soŋ «ölmes» degen batyr ūly,
Manaptar şyndyǧynda sasyp edı.

Ör batyr ötem degen elın satpai
Kenege söz söiledı tılın tartpai.
Kektenıp, adyraiyp közı jatty
Basy ūşyp ketken kezde sarymsaqtai!..

Oidan oi tuyndaidy qaşandaǧy,
Han Kene oi tasqynyn basa almady.
Az ǧana uaqyt öttı qyrǧyzdarǧa
Bır emes ekı joryq jasalǧaly.

Bırınşı joryq jaiy bylai bolǧan –
Kezı edı Jetısuǧa qūlai qonǧan.
Keneden «kelıssek» dep hat alǧan soŋ
Köŋılı Orman manap ylailanǧan.

Ordaŋdap Orman manap şalqalady,
Qosylyp, Jantai manap alqalady:
«Būl bızdı bilegısı kelıp jür ǧoi,
Tabanǧa taptalsyn, – dep, –bar talaby!»

«Şırkın-ai, būl Kenenıŋ quyn, – dedı, –
Qyrǧyzǧa oiy böten būnyŋ!» – dedı.
Oralyp Orman manap şalǧaiyna,
Manaptar toqtamastan guıldedı.

Kenege berdı aqyry Orman jauap:
«Ülkendı syilau degen – bolǧan sauap.
Sen emes, men han bolyp otyraiyn,
Osyǧan kelısım ber qorlanbai-aq.

Äitpese, bere almaspyn saǧan tızgın,
Basyma sen tyşarsyŋ jaman bır kün.
Qazaǧyŋ men emespın senen qorqar,
Körersıŋ köp ūzamai zaman yrqyn.

Men – terek bır būtaǧy otalmaǧan.
Jauym joq kek qaitaryp, öş almaǧan.
Janyma kelıp alyp, qolqa salma,
Jaqyndau senen körı Qoqan maǧan!

Ekpının han ekensıŋ basa almaǧan,
Oi keldı bas bolsam dep qaşan maǧan?
Baiqap qoi, batyrsynba, asuym bar
Abylai ataŋ senıŋ asa almaǧan!»

Bıldırdı osy syndy Orman oiyn.
Maŋyna jäne bırlep tolǧady oiyn:
«Eger de er qyrǧyzdyŋ ūly bolsaŋ,
Qazaqqa qaŋǧyp jürgen būrma moiyn!».

Jantai da jalpy jūrtqa söz arnady.
Ol sözın arnamasqa töze almady.
«Arǧy atam Ätekenı qan qūştyrǧan
Qazaqtyŋ Qarakerei Qabanbaiy.

Äteke Abylaimen köp alysqan.
Armanda ketıp edı sol arystan.
Men qalai köne qoiam aitqanyna –
Özımnıŋ ata jauym – myna dūşpan!»

Osylai otyn kösep ar-namystyŋ,
Alauyn lapyldatty janǧan ıştıŋ.
Qazaqqa bar qyrǧyzdy dūşpan ettı,
Qosylyp qos manaby Sarbaǧyştyŋ.

Qarady Kene sonda jau-jaraqqa.
Erıksız baryp qaldy qol sadaqqa.
Üisınnen jiǧan qoldy ertıp alyp,
Toqtamai tartyp kettı Merke jaqqa.

Qoqannyŋ Merke degen bır qamaly.
Qabaryp, qabaq tüiıp, qyrlanady.
Söitse de sūrqy qaşyp, dır-dır ettı,
Kenenıŋ estılgende mır habary.

Han Kene ıs qylmai-aq büldırerlık,
Bolypty bır oqiǧa küldırerlık:
Mūhamed – Äli datqa – qamalbasy
Būtyna qoiǧan eken şyn jıberıp.

Su jürek, qorqaqtyǧy anyq şyǧyp,
Qaqpany aşty esınen tanyp tūryp.
Kenege köldeneŋdep tarta berdı
Tūlparyn – Aqauyzdy alyp şyǧyp.

Şynynda Aqauyz at tūlpar edı,
Bäigeden oza şauyp şyrqar edı.
Han Kene Nauryzbaiǧa tartu etıp,
Qazaqtyŋ taqym basty sūŋqar erı.

Osylai bülınbesten Merke qaldy.
Kenenıŋ qany qainap, arqalandy.
Qyrǧyzdyŋ köp auylyn şauyp alyp,
Aldyna salyp qaitty qanşa maldy.

Ol maldy mal qylam dep şulatpady,
Soiys qyp äskerın de dulatpady.
«Alǧanşa alyŋdar!» – dep jarlyq şaşyp,
Mäz ettı bai-kedeidı dulattaǧy…

Kenenıŋ oi-armany bıtpes boldy.
Kerek qoi tarpyp tastau tısteskendı.
Qyrǧyzdy şyrq üiırıp bilep tūrǧan
Nazary audy myqtap Pışpekke endı.

Ūlydy soǧan qarap kök börısı.
Qairalǧan aq naizanyŋ köpten ūşy.
Alaida, aldyn ala daiyndaldy
Älışer – sol Pışpektıŋ qūşbegısı.

Älışer tumysynan paŋ, ör edı,
Qoǧadai japyrylǧan töŋıregı.
Qoqandyq būl būzaqy qūşbegınıŋ
Qorlyǧyn bükıl qyrǧyz körıp edı.

Halyqqa qarapaiym taŋ atpady,
Artsatar bolyp şyqty manaptary.
Qosylyp Qoqanmenen eldı soryp,
Qorqaudai jemtık körgen jalaqtady.

Mıneki, Orman keldı qūşbegıge.
Bılmekşı – han Kenege ısterı ne?
Ekeuı aqyldasyp, aiyldardy
Köşıru kerek destı ışkerıge.

Syrt qyrǧyz ışke qarai audaryldy.
Bar äsker jasyrynyp tauǧa kırdı.
Qolbasşy Böke sūltan jospar qūryp,
Biıkten salyp tūrdy jauǧa dürbı.

Han Kene soǧysudai soǧys saldy.
Äskerın tau ışıne toǧytqan-dy.
Daladai emes eken tau soǧysy,
Ketetın «dät» degızıp orystardy.

Qyrǧyzdar berıspesten tūryp aldy,
Qazaqtyŋ tau ışınde qūrydy älı.
Pışpekke ötemın dep Kene, söitıp,
Äskerın üş jarym myŋ qyryp aldy.

Saqtady ol būl joryqty myqty esınde.
Dūşpanyn keler joly büktesın de.
Qyrǧyzdan jeŋılmei de, jeŋe de almai,
Qaitadan qaityp kettı İtkeşuge.

İtkeşu – Şu boiynda sanatty aimaq.
Han Kene osy jerden qanat jaimaq.
Būl jerge qamal soqsam dep oilady
Büiırden otyruǧa qaru sailap.

Sät saiyn Kenesary düleilendı.
Keudesın Alatauǧa tırei berdı.
«Bızderge kün bermes – dep – qyrǧyzdy alsa»,
Rüstem, Sypatailar üreilendı.
Kenege äsker jidy qūpiialap,
Äitpese bır pälege ūşyramaq.
«Şyqqan söz otyz tısten…» degendeiın,
Bärıbır qūlaqtandy bükıl alap.

Kenege aǧyp-tamyp qol jiyldy,
Būl joly būrynǧydan mol jiyldy.
El ışı kenış eken, rasynda,
Qaru men azyq-tülık keldı de üidı.

Aryna namys jügın arqalatqan
Bas qosty şyn batyrlar şartaraptan.
Barlyǧy öz elınıŋ bır-bır şyŋy
Jasynan qylyşyna qan jalatqan.

Arǧynnan Jäuke, Şäkır, Tölebai bar,
Tabynnan Qaban, Qūrman, Būqarbai bar.
Qypşaqtan Jänıbek pen İman batyr,
Ataqty şapyraşty Būǧybai bar.

Tamadan qol äkeldı Bärmen datqa,
Şymyrdy bastap keldı Baizaq datqa.
Botbaidyŋ bır batyry Tölepberdı
Jinap ap jıgıtterın mıngen atqa.

Sabyrly, salqyn qandy, sanaly, oily
Batyr bar Qūdaibergen Qaraqoily.
Alşaŋdap Aqqoilydan Bäiet keldı,
Toltyryp bes qaruǧa tūlaboidy.

Soǧysqa Kenesary bek sailandy,
Jatqan qoz jürektegı otqa ainaldy.
Qyrǧyzdan betı qaityp ötken joly,
Ketken öş kele-kele kekke ainaldy.

«Senımın ergen eldıŋ aqtasam, – dep
Handyqtyŋ abyroiyn saqtasam, –dep,
Tolǧatty –– qyrǧyzdardyŋ osy joly
Aspanyn töbesıne tastasam» – dep.

Kezı köp basyn bıraq tūman şalǧan ––
Jetpestei armanyna būl aŋsaǧan.
Bopaidyŋ ötken joly körgen tüsı
Kölkıldep, köŋılıne kümän salǧan.

Talabyn tauǧa süirep, qyrǧa süirep,
Jan – aryn jyrǧa süiep, nūrǧa süiep
Jüretın er Bopaidyŋ boiyndaǧy
Däl joru körgen tüsın – bır qasiet.

Ordaǧa Bopai sonda arnai tüstı.
Sūrlanǧan bet beinesı qandai sūsty!
«Han iem, – dedı sonda, – bır tüs kördım,
Būryndar körmep edım mūndai tüstı.

Men tünde tüs ışınde tüs körıppın.
Qystyǧyp, ūiyqtap jatyp tıstenıppın.
Oiansam, şaşym appaq qūdai eken,
«Qūdai-au, ne boldy?!» dep seskenıppın.

Jyladym aq şaşymdy jaiyp salyp,
Jyǧyldym bosaǧaǧa taiyp baryp.
Aldiiar, osy tüstıŋ türı jaman,
Toqtalyp, bolaşaqty baiyptalyq.

Demep em – talabyŋdy büldıreiın.
Degen em – tüstıŋ türın bıldıreiın.
Jorysam – myna tüstıŋ siqy üreilı,
Bır būlt qorşap tūr-au kündı deimın.

Özıŋsıŋ bükıl eldıŋ bäiteregı.
Özıŋsıŋ batyrlardyŋ saikez oǧy.
Bas tartyp būl sapardan bıraz uaqyt,
Taǧy da bır oilansaŋ qaiter edı!».

Osylai boldy Bopai jalynǧandai.
Tüsıne şyn ilanyp, tabynǧandai.
Kenenıŋ keudesınen basyp qaldy
Bır küdık jazda jauǧan qalyŋ qardai.

Dedı han: «Körıp alam köretındı.
El üşın bere almaspyn nege ötımdı!
Joryqqa bettep tūrǧan şyqpai qalsam,
Aitamyn myna jūrtqa ne betımdı?!»

Dese de, keudesıne küdık jettı.
Sol küdık aş özegın tılıp kettı.
«Özıŋ bıl, han iem», –– dep sözdı sozbai,
Tez basyp Bopai hanym şyǧyp kettı.

Sezdırdı osy tüstıŋ özı nenı?
Sengenı – täuekel men tözım edı.
Qasqaiyp qasyndaǧy Erjan sūltan,
«Tük te etpes, tüs – tülkınıŋ boǧy» dedı…

Kenenıŋ sodan berı joq mazasy.
Barady küdık-kümän bastan asyp.
Siiaqty şyǧa kelgen qara būlt
Tūrǧanda töbesınde aspan aşyq.

Būl tüstıŋ özge tüsten tylsymy özge,
Jai tappai otyr Kene sılkınerge.
Esınde –– osy Bopai tüsın aitqan
Batyrdy Jamanqara öltırerde.

«Bır arqar –– degen Bopai ––atyp apsyŋ,
Qyzyǧyp müiızıne, basyn apsyŋ.
Älgı bas qarq-qarq külıp söilep kettı,
«Äi, Kene, – dep qoiady, – aqymaqsyŋ!».

Söittı de, tırılıp ap, şauyp kettı.
Körınbei bır qiianǧa auyp kettı.
Batyrdy Jamanqara öltırmegın,
Myna tüs sūm jürektı qauıptı ettı».

Han Kene būl sözge de qaramaǧan.
Batyrdyŋ basy doptai domalaǧan.
Jazyqsyz emes edı Jamanqara
Öltırıp, san qazaqty jaralaǧan.

Qazasy Jamanqara dauǧa ainaldy
Qan qatyp, qara qyrǧyz jauǧa ainaldy.
Tübıne Sauryqtyŋ jetıp tynyp,
Arasy egız eldıŋ oirandaldy…

Han Kene būl tüs jaily tym oilandy.
Jerıne bır ainalǧan jüz ainaldy.
«Nysanbai bal aşsyn – dep – qobyz şalyp», –
Jūmsady ertesınde Nauryzbaidy.

Nysanbai qobyz şalyp, bal aşypty.
Janyna Qorqyt pırı janasypty.
Balyna tüsken eken ––han iesı
Tūmannan jol taba almai adasypty.

Osyny aityp keldı batyr Nauan,
Sipaty sary aiazdai saqyldaǧan.
«Tu bailap, qylyş qairap otyrmyz ǧoi,
Tusa da attanamyz aqyrzaman!».

Osylai söz saptady albyrt Nauan.
Jas janyn jamandyqqa aldyrtpaǧan.
Han Kene ınısıne riza bop,
Dedı ıştei: «Alǧys saǧan! Alǧys saǧan!»
KEKILIK –– SEŊGIRDEGI SOǦYS. QAZA.

Kekılık –– Alataudyŋ bır salasy.
Qyrǧyzben aqqan Şudyŋ oŋ jaǧasy.
Toqpaqtyŋ künşyǧysyn jatyr alyp,
Bar deidı bauyrynda qazynasy.

Seŋgır tau Kekılıktıŋ terıstıgı.
Joq mūnda japan tüzdıŋ keŋıstıgı.
Atalǧan Kekılık –– Seŋgır sondyqtan da,
Ör töstı, özge taudan erek türı.

Tūnjyrap tūrady ylǧi Şuǧa tönıp,
Batyrdai jatyp qalǧan mūŋǧa şomyp.
Būl jerden bes-aq attam Maitöbe tūr,
Keudesı ötken tarih –– syrǧa tolyp.

Maitöbe asyraǧan aş-aryqty.
Būl jerde neler qyrǧyn jasalypty.
«Maitöbe» aty jaqsy bolǧanmenen,
Qyrǧyzda «qandy jer» dep atalypty.

Şynynda, meken azdau mūndai jaily.
Özendı, qalyŋ nuly, qaraǧaily.
Köp soǧys ötken şyǧar osy jerde,
Bolǧan soŋ şep qūruǧa tym yŋǧaily.

Tu tıkken Kenesary osy araǧa.
Tūr qazır «törge ozsam!» dep bosaǧada.
Bauyrlas, bastas edı qazaq-qyrǧyz,
Bır qyrǧyn bolmaq endı ekı arada.

Tas tüiın daiyn boldy qyrǧyzdar da.
Sūstanyp qarap qapty şyŋ-qūzdar da.
Myŋ mergen, qos zeŋbırek şep şetınde,
Bır būzar jau tūmsyǧyn būl būzǧanda.

Quantyp qyrǧyzdardy, taŋdandyrtyp,
Qoqannan äkelındı samǧal myltyq.
Jinalyp bükıl elden sūr mergender.
Är qaisy bır-bıreuden alǧan tūtyp.

Kenege tüpkılıktı tüiıp kektı,
Qoqan da myqty äskerın üiıp-töktı.
Tüiege tırkep alyp qos zeŋbırek
Orystyŋ jasauyly alyp keptı.

Tas tüiın! Tūrmas endı tartynşaqtap,
Biıkten zeŋbıregın arsyldatpaq.
Üş eldıŋ qaruyna, äskerıne,
Qalaişa Kenesary qarsy şappaq?!

Manaptar masairasyp, balpaŋdap jür.
Busanyp, būtqa tolyp, taltaŋdap jür.
Äitse de, qoqan, orys ortasynda,
Jaltaŋdap, jaǧymsynyp, jalpaŋdap jür.

Qūryǧan qūlqyn üşın ar-namystan,
Orman men Jantai manap Sarbaǧyştan.
Būǧydan Borambai men Äjıbai jür,
Ürleumen ümıtterın qarmanysqan.

Betıne qaramaǧan jan balasy,
Soltydan Esqojanyŋ Janǧaraşy.
Kenenıŋ tısı tigen barlyǧyna,
Keudede syzdap tūrǧan bar jarasy.

Bärıne bas bolyp jür Orman manap,
Är nenı oŋnan qarap, soldan qarap.
Tün tüse bükıl betke ot jaqqyzdy,
Qorqsyn dep Kenesary tūrǧan qarap.

Şynynda şımırkenıp būl bır lepke,
Han kene şyn siyndy qūdıretke.
Dep qoidy külıp tūryp Aǧybaiǧa:
«Qūdai-au, qyrǧyz köp pe, jūldyz köp pe?»

Kün şyǧa Kenesary qaqty dabyl,
«Al endı, bahadürler, baq syna bır!»
Aldymen lap qoiysqan ūran salyp –
Kıleŋ er, kıleŋ ūşqyr attylar būl.

Qyrǧyzdar asu auzyn bıtep alǧan,
Bırınen keiın bırı kütedı aldan.
Kenenıŋ batyrlary ıs qyla almai,
Yzadan jarylardai tütep alǧan.

Asuǧa naiza ūşymen ender degen
Köp äsker tau soǧysyn meŋgermegen.
Būl jerdıŋ tauy da jat, tasy da jat,
Kenenıŋ ökpesı öştı öŋmendeumen.

Zeŋbırek dülei ünın töktı aibarly,
Dobynan aldyŋǧy şep örtke ainaldy.
Asudyŋ auzyn alsam dep barǧandar
Oǧyna mergenderdıŋ köp bailandy.

Qyrǧyz joq qorqyp, ürkıp, qorǧalaǧan.
Asudan ajal oǧy sorǧalaǧan.
Bar edı bır zeŋbırek Kenede de
Orystyŋ äskerınen oljalaǧan.

Bır emes, bırneşeuın olja qylǧan,
Qaiysar arba belı salmaǧynan.
Jäne de jauǧa jūmsar doptary joq,
Qajetsız bolyp qalǧan sol jaǧynan.

On doppen bır zeŋbırek alyp şyqqan,
Tük paida timei qoidy jaryqtyqtan.
Dürsıldep tauǧa baryp tiıp jatty
Doptary kömeiınen qaŋǧyp ūşqan.

Batyrlar barmaq şainap, küiınıstı.
Däl mūndai körmep edı qiyn ıstı.
Ärbır qol asu jaqqa bet alǧanda,
«Alla!» dep, aruaqtarǧa siynysty.

Qyrǧyzdyŋ aila-amaly basym keldı.
Qazaqtyŋ bır ekpını basyldy endı.
«Būǧybai bır amalyn tappas pa?» dep,
Nauryzbai söz tartuǧa jaqyn keldı.

Būǧybai Nauryzbaidy tyŋdap boldy,
Oimenen osy taudy şarlap kördı.
Esıne endı tüstı –– bıledı eken
Ūrylar jüretūǧyn tarmaq joldy.

«Ūry jol» qiyn taudyŋ qiiasynda,
Synaityn attyŋ tūiaq, tūrasyn da.
Būǧybai dedı: «Nauan, bastap jürsem,
Sol jolmen maǧan erıp şyǧasyŋ ba?»

Nauannyŋ közı sonda bır jarq ettı,
«Jansyŋ ǧoi, Būqa aǧam, – dep, – sūŋqar tektı!».
Asuǧa ılındırşı äuelı», – dep,
Köŋılı jas batyrdyŋ şyrqap kettı.

Jüregı «Dürs-dürs» etıp, toqtamastan,
Kenege jetıp bardy qosta jatqan.
«Jol taptyq asuǧa!» dep alaulap tūr,
Qyzaryp almastai bop şoqta jatqan.

Ornynan atyp tūrdy han quanyp.
Bır qosta otyr edı jalǧyz nalyp.
«Ber maǧan otyz jıgıt, –– dedı Nauan,
Būzatyn jaudyŋ şebın keldı uaqyt».

– Nauanjan, otyzyŋ az, – dedı Kene –
Az qolmen jauǧa qarai ekılenbe.
–Tise eger tau ışınde otyz batyr,
Qaitpasyn qalyŋ jaudyŋ betı nege?! –

Dep Nauan aǧasyna qarai qaldy.
Taŋdai bop uyz betı arailandy.
Körmeptı osyndai er ömırınde,
Bılse de batyr tuǧan talailardy…

«Alla!» dep Būǧybaidyŋ soŋyna ergen
Otyz er jürıp kettı «ūry jolmen».
Būǧybai barymtaşy, aŋşy da edı ––
Joldardy ūmytpaityn közı körgen.

Būǧybai alda jürdı qūljadai bop,
Tırkeldı otyz batyr tyrnadai bop.
Tar joldyŋ asty da qūz, üstı de qūz,
Teŋselıp tūrǧan syndy jer menen kök.

Batyrlar ılbıp basyp jol qaşyrtty.
Örtenıp, örşelenıp örge asyqty.
Asqardyŋ asu bermes biıgıne
Bolǧanda bie sauym zorǧa şyqty.

Dem alyp, soǧys jaiyn bıraz oilap,
Jer men jau jaǧdaiyn tym abailap,
Qapyda qalyŋ qoldyŋ büiırınen
At qoidy qalyŋ qolǧa «Abylailap».

Tigende alǧy şepke ekpındei kep,
Körındı taudan tüsken köşkındei bop.
Keskılep jaiau-jalpy mergenderdı,
Şalma sap zeŋbıregın kettı süirep.

Äp-sätte asu üstı şaŋ bop kettı.
Bastary qyrǧyzdardyŋ daŋ bop kettı.
Asudyŋ üstı de tar lap qoiuǧa,
Ne ısterın bılmei sasyp, erbeŋdestı.

Saluda Orman datqa baibalamdy,
Asuda qoly erıksız bailanady.
Bır kezde şyǧa kelıp batyr Beder:
«Ei, qazaq, jekpe-jek!» – dep aiǧailady.

Ataqty bet baqtyrmas Beder batyr
Naizasyn bılep ūstap kele jatyr.
«Jekpe-jek» degen soŋ-aq toqtau kerek, ––
Atadan mūra bolǧan köne dästür.

Qazaqtar oşarylyp bögelude,
«Qaisymyz şyǧamyz?» dep tünerude.
Nauryzbai şart tüiınıp, atyp şyqty,
Özınıŋ tūrǧan şaǧy kemelınde.

Beine bır jaidyŋ oǧy sekıldendı,
Jauyna «ajal!» degen kesım berdı.
Jer qūşyp Nauryzbaidyŋ naizasynan,
Baqytsyz batyr Beder kösıldı endı.

Kısınep küreŋ qasqa at şyǧa berdı.
Soltynyŋ has batyry qūlady endı.
Qyrǧyzdar lap qoiysty süiegıne,
Şappastan namysyna tūra ma endı!

Batyrlyq Būqarbaidy bilep kettı,
Artynan tas qiyrşyq tüidektettı.
Bederdıŋ süiegıne būryn jetıp,
Kökpar ǧyp Kökşolaqpen süirep kettı.

Şaŋmenen künnıŋ jüzı qūrsaulanǧan.
Nauryzbai «jekpe-jek» dep şyrq ainalǧan.
Qyrǧyzdyŋ bır batyry Oraz şyǧyp,
Ol daǧy ūşyp kettı bır saiǧannan.

Aǧybai osy sättı kütken edı –
Jazyldy qylyştai bop büktemelı.
Orazdyŋ zıl süiegın öŋgergende,
Saŋylaq Sandyqqoŋyr «myŋq» demedı.

Aǧybai aǧyp-ūşyp ol da kettı.
Qoŋyr at jer-dünienı döŋgelettı.
Eŋıske salyp şapqan qiyn tiıp,
Aldyna han Kenenıŋ zorǧa jettı…

* * *

Nauryzbai oiran saldy jau üstınde,
Ūmytty qaterdı de, qauıptı de.
Oqqa ūşyp, naiza qūşyp şeiıt kettı
Şetınep on bır jıgıt tau üstınde.

Şegınbei qalǧandardy arpalysty,
Asudy tazalauǧa jan salysty.
Toimai tūr bıraq asu kömekeiı,
Jūtsa da ekı jaqtan qanşa arysty.

Barady qan kebersıp, jan auyrlap,
Jūqaryp jūlyn-jüike, sana syzdap.
Nauryzbai bır aşyqqa şyqqan kezde,
Oq tiıp mūrttai ūşty Aqauyz at.

Qazaq ta, qyrǧyz daǧy mūny kördı,
Jas Nauan şybyn jannan tüŋıledı.
Būqarbai şauyp jetıp, sol bır sätte
Töresın at üstınen ılıp edı.

Qiqulap qyrǧyz şapty soŋdarynan,
Aǧybai şyǧa keldı aldarynan.
Soŋynda Şäkır, Qaban, Meŋdıbailar,
Şabysty şyqqandai bop bır armanynan.

Asuǧa Erjannyŋ da qoly jettı,
Yza-şu kernep kettı töŋırektı.
Jalǧyz sät – qas pen közdıŋ arasynda
Jan alyp, jan berısu bolyp öttı.

Qyrǧyzdar sezdı myqtap jaipalǧanyn,
Qazaqtar sezdı jaudy qaitarǧanyn.
Erjannyŋ jıgıtterı alyp keldı
Nauannyŋ öz töl aty – Kertailaǧyn.

Qol jettı qol artynan tau basyna,
Jau qaşty sūrai almai sauǧasyn da.
Qasqyrdai qoiǧa tigen şapty qazaq –
Osylai ketken kegın almasyn ba?!

Qoiyldy qos zeŋbırek tartyp alǧan,
Şyǧatyn uaqyt keldı bır qūmardan.
Dop tüsıp oiran-topan bolyp kettı
Ormannyŋ ordasy jaq qaltyraǧan.

Būl kezde kün de batty alau basyp,
Qyp-qyzyl qan şapaǧyn jalaulatyp.
Qylyştar qynǧa tüsıp, al batyrlar
Toqtatty tūlparlaryn tanauratyp.

Bılmekke bet alysty – kım bar, kım joq?
Alu şart qas qaraimai bır tügendep.
Bır şette qoidai bolyp iırılıp,
Jaraly tūtqyndar tūr bürseleŋdep.

Auzynda köp qyrylyp būl asudyŋ,
Astynda qalǧan qazaq ūlar şudyŋ.
Ketse de talai bozdaq armanda bop,
Būl jerde retı joq jylasudyŋ.

Bır qater –– Erjan joq bop tabylmady,
Kenenıŋ jüregı ot bop jalyndady.
Sarjannan qalǧan közden aiyrylsa,
Sansyrap, sarsaŋ keşıp, sabylǧany.

Qaraiyp, qaiǧy köşıp sanasynan,
Izdettı ölıkterdıŋ arasynan.
Tym qūrsa tabylmady mıngen aty,
Körındı qolǧa tüsken şamasynan.

Nauryzbai: «Qyrǧyz jaqqa baram, – dedı, –
Erjandy tez qūtqaryp alam!» – dedı.
Han Kene: «Kün şyqqanyn kütu kerek,
Äzırşe būl äŋgıme tämäm!» – dedı.

* * *

Jaman bop Orman, Jantai u ışkennen,
Jasydy, jeŋıldım dep tıreskennen.
Közderın jarq etkızıp sol bır şaqta,
Hat jettı Sypatai men Rüstemnen.

Tūr eken hat mazmūny şuaq tögıp,
Qatalap qūlaǧanǧa suat bolyp.
Boilaryn şymyrlatty manaptardyŋ,
Siqyrdai bır-aq sätte quat berıp.

Ol hatta: «Dostyǧymyz anyq, – deptı, –
Ūstaiyq är qaşanda jaryq bettı.
Kenenı san soqtyryp, bügın tünde
Ketemız bükıl qoldy alyp! – deptı.

– Ketemız Kekılıkten oryn berıp,
Senderge dūşpan bolyp körınbelık.
Taŋ ata «jau qaştylap» ūran salyp,
Kenenı basyp qalsyn qolyŋ kelıp»…

Būl jospar oryndaldy!.. Solai boldy!
Qyrǧyzǧa, Üisınge de qolai boldy.
Tar jerde tastap ketıp tuysqany,
Kenenıŋ zarlaǧanyn Qūdai kördı!

Taǧdyr ǧoi, ärbır närse kezegımen,
Kım asqan jazymyştyŋ kezeŋınen.
Han Kene oida joqta zarlap qaldy
Özınıŋ qazaǧynan, öz elınen!

Ol tūrdy qany qatyp, jany suyp,
Tastady taǧdyr mūny taǧy ysyryp.
Qaşqanda, joly bolmai, qolǧa tüstı
Öte almai özenınen Qarasuyq.

Közdegen bır armanǧa naq kım jettı?
Kım bılsın –– jaman, älde jaqsyŋ jettı.
Soŋyna on ekı myŋ äskerın ap,
Äneki, bır tükırıp satqyn kettı.

Kım nala aita alady qūiyn, jelge?
Qūdaidy qarǧaidy adam küiıngende.
Jalǧanda şyn opasyz deuşı edı ǧoi –
Joldasyn satyp ketken qiyn jerde.

Aldamai, alsa jaqsy-au küşı myqty,
Kenenı aldap opqa tüsırıptı.
Aspanǧa qarap tūryp «täuba!» dedı –
Nauryzbai jau qolynan sytylypty.

Ol endı jolyn da aŋdap, joǧyn da aŋdap,
Bolar-au aǧalardyŋ kegın de almaq.
Äiteuır, aman jetsın el şetıne,
Oǧan da orys, qoqan toryn jaimaq.

Keledı Kene, mıne, tas qorşauda.
Bolmaidy būdan bylai joqty aŋsauǧa.
Öz basy ötken kekke öteu bolar,
Qyrǧyzdan sūramaidy janǧa sauǧa!

Nıldei bop būzyluda jan älemı –
Az ǧana būl sapardan dämelı edı.
Altynǧa, ataqqa da qyzyqqan joq,
Kürestı namysy üşın Qazaq elı!

Keşegı er de qazaq, ör de qazaq –
Bügınder bükıreiıp, jorǧalamaq.
Pende bop orys, qoqan arasynda,
Jasqanyp, jetımdei bop qorǧalamaq.

Jettı būl Jetısuǧa qaŋǧyrumen,
Kezınde Abylai salǧan «şaŋdy jolmen».
Mıneki, qanjyǧada kele jatyr,
Tūtylyp Maitöbedei «qandy jerden».

Būl keldı osy jerge arnai basyp,
Qazaqty sılkıntsem dep qalǧan jasyp.
Dariǧa-ai, tym bolmasa qalmady ǧoi
Ölerde öz jūrtymen armandasyp!

On beste joldas bolyp attyŋ jaly,
Boiynda küş-quaty tasqyndady.
«Alaşty adaqtasam!» – degen edı,
Sol maqsat jetkızbedı, bas būrmady.

Endı keş kösese de arman otyn,
Endı joq, būrar sätı taŋǧa betın.
Tūtastai qaitaratyn boldy qyrǧyz
Keşegı Abylaidan qalǧan öşın.

Sypyryp bauyr terı – üiegın de,
İtıne tastar ma eken süiegın de!?
Söitse de nūr jalyndy öşıre almas,
Lapyldap laulap tūrǧan jüregınde!

Sol nūry kök aspanǧa tarar ma eken,
Aualap alaşyna barar ma eken?!
Besıgın terbetısıp beibıt eldıŋ,
Ot bolyp oşaqtarda janar ma eken?!

Bılmeidı-au! Bılmei keter! Kümänı köp.
Būlyŋǧyr būl jalǧannyŋ tūraǧy joq.
Esımı el esınde qalar ma eken
Däuırdıŋ şeşılmeitın sūraǧy bop?!

Tuǧaly tynyş ömır bır tappady.
Aulaqta aşy jasy būrşaqtady.
Jüre me qas dūşpannyŋ qūly bolyp
«Ūlym» dep ümıt kütken ūrpaqtary?

Kün saiyn bır önerdı bastap qasy,
Olardyŋ būl qorlyqtan aspas basy.
Şynynda, beker emes, beker emes,
Bopaidyŋ tüske kırgen appaq şaşy!

Sürınıp bosaǧada jyǧylǧany –
Ketkenı būl fäniden mūnyŋ daǧy.
Basynyp, basqa şyǧyp toi jasaidy-au
Zamannyŋ zymystan men zūlymdary!..

«Tüs attan!» Dauys ūrdy qūlaǧyna.
Jel tidı söner-sönbes şyraǧyna.
Estıdı tūŋǧyş ret mūndai sözdı,
Daq tüstı degen osy, mıne, aryna!

Qyryq bes jyl bolypty tuǧanyna,
Jasynan ata jolyn qumady ma?!
«Tüs attan!» dep zekıdı bır qara qūl,
Şynymen, tüp tamyry qurady ma?

Han Kene dep kürsındı «oi, Allam-ai!»
Tüsınen beine şoşyp oianǧandai.
Aldyna aq ordanyŋ kep tūr eken,
Kırgızdı bır top qyrǧyz aialdamai.

Būl üige jinalypty tämam qasy.
Eşqaisy qol sozbady amandasyp.
Esıne tüse qaldy eŋ alǧaşqy
Özıne arnap tıkken han ordasy.

Oǧan da oi keşumen jetıp edı.
Keŋeiıp, keŋıp edı kökıregı.
Mynau bır aq ordaǧa kırdı, mıne,
Qazaqtyŋ siiaqty bır jetımegı.

Han Kene bosaǧadan qozǧalmady
Dep edı: «Törlet, töre!», törge ozbady.
Jiylǧan köpşılıktıŋ arasynan
Jymsiyp Jantai manap söz qozǧady.

«Han Kene, töre Kene, qalai qalyŋ?
Anyqtap maŋaiyŋa qarailaǧyn.
Qyrjiyp, qyrjaŋ şainap qalǧandaisyŋ,
Qyrǧyzdyŋ alamyn dep bar aimaǧyn.

Qūtyryp qūdai bergen nesıbıŋe,
Elırıp elge simai esırıp eŋ.
Qazaqtyŋ törın bylǧap, mūnda kelıp,
Kıre almai tūrsyŋ ba endı esıgımnen?

Aitşy özıŋ qyrǧyz saǧan ne qylǧanyn.
Deisıŋ be däl qasymnan tabylmadyŋ?
Oryspen soǧysam dep el jylattyŋ,
Halqyŋa qastyq pa edı saǧynǧanyŋ?

Oryspen oinaitūǧyn balasyŋ ba?
Odan da kelmedıŋ be jarasymǧa?
İesı ot qarudyŋ orys degen –
Ol senıŋ kök naizaŋa qarasyn ba?!

Elıne eptestırıp bolar pana
Beiımdeu kelmes pe edı han ortaǧa.
Sen bolsaŋ, mūnda kelıp, menı şaptyŋ,
Men senıŋ baryp pa edım Saryarqaŋa?!

Oryndai almaǧan soŋ kesımıŋdı.
Būrtaŋdap, būzbaq boldyŋ esıgımdı,
Jaqsy jan bolmas pa edı keşırımdı,
Sen nege naizaǧa ıldıŋ besıgımdı?!

Kınäŋdı oilai alsaŋ, bärın oila.
Sen mūnda han emessıŋ, şadyraima.
Atamdy Ätekedei qan qaptyrǧan,
Sälem ait, barǧanyŋda, Abylaiǧa!

Kep mūnda Üisınderdı köterıpsıŋ.
Naizamen jūrtty aidauǧa töselıpsıŋ.
Qyrǧyzdy bılmeisıŋ-au tasta oinaǧan
Kelse de boi bermeitın neşe myqtyŋ.

Hany bop bükıl qazaq qauymynyŋ,
Şetınen ūstamadyŋ auyrynyŋ.
Rüstem, Sypataiyŋ bırdei satyp,
Körsetıp kettı, äne, jauyrynyn!

Tym qoraş jan ekensıŋ, alyp desek,
Sönbegen şoqty jürsıŋ tauyp kösep.
Söz bıttı, endı baryp demıŋdı alǧyn,
Özıŋe salyp qoidyq mamyq tösek!».

Kenenı alyp jürdı jasauyldar.
Kılkıldep jürek ainyp, bas auyrlar.
Jantaidyŋ sözı jettı süiegıne,
Boldy ǧoi ışkızgendei atauyn zär.

Jetelep bır boz üige alyp kırdı.
Taǧy da basy ainalyp, talyp tūrdy.
Eşkımge tıs jarmady, syr bermedı,
Sūm ömır äbden mūny jalyqtyrdy.

Şynynda,üidıŋ ışı şyraily eken,
Dep edı – zyndanyna qūlai ketem.
Üi jaily, qyzmetşı jügırıp jür,
Osylai älde mūny synai ma eken?

Saba tūr bosaǧada meldektegen.
Qazaqty qaşan qymyz şöldetpegen!
Bır aiaq ışıp edı, ūnamady,
Osy ǧoi «jaudyŋ asy – kermek» degen.

Azyraq tatyp kördı jaiadan da.
Mūndaida as batady qai adamǧa!
Mamyqqa Jantai aitqan sūlai kettı,
Kırpıkke ūiqy ūiatsyz taiaǧanda…

Tüsıne tük qorqynyş kırmep edı,
Sezgendei ūşyp tūrdy bırdeŋenı.
Qarasa, Orman manap qalşiyp tūr,
Aitqany: «Batyr ınıŋ bızge keldı!»

Han Kene «Ne dedıŋ?» dep bır aqyrdy.
Körmeptı manap mūndai sūrapyldy.
Közderı jap-jasyl bop şanşylǧanda,
Būl jerden qaşqysy kep… tūra tūrdy.

«Nauryzbai… Nauryzbai…» dep tūtyǧyp tūr
Qozǧalyp jūtqynşaǧy, jūtynyp tūr.
Jaltaqtap küzetşıge, oi oilady:
«Öltırıp jıbermesın qūtyryq būl!»

Bır sätte boiyn jiyp aldy manap.
Aldynda han Kenenıŋ sän qūramaq.
Syrbazsyp, syzdap söilep jauap berdı:
«Özı kep qolǧa tüstı qandybalaq!

Özınıŋ sızben bırge ölgısı bar,
Ölmese, öz qolymen kömgısı bar.
Şyǧardyq üş törege ükım bügın,
Bızde de qal qalmady endı şydar».

Būl habar şybyn janyn şyn şyǧardy –
«Qap! Qap!» – dep, bas barmaǧyn qyrşyp aldy.
«Körset!» dep aituǧa da tılı kelmei,
Keptelıp keŋırdegı, tūnşyǧady.

Bır kezde «Körset!» dedı,taǧy aqyrdy.
Tordaǧy arystandai alasūrdy.
Orman tūr basyn şaiqap, «Bolmaidy» – dep,
Qorlap tūr qolǧa tüsken şarasyzdy.

«Üş kündei bız saqtaimyz üş törenı, –
Dep manap mazaq etıp, tıstenedı.
– Dem alyp, et jeŋızder, qymyz ışıp,
Basqadai sūramai-aq eşteŋenı.

Aitpaqşy, myna tördı bılesıŋ be?
Estıseŋ jylaisyŋ ba, külesıŋ be?
Üiı būl Qalşa bidıŋ aǧasynyŋ,
Ony özıŋ bailap edıŋ küresınge.

Batqanşa mamyq körpe kötenıŋe.
Aunai ber aunaǧanşa tösegıne.
Bılıp qoi bıraq taǧy, sen jüresıŋ
Kegınıŋ Qalşa bidıŋ öteuıne.

Nauryzbai özı keldı, aŋǧalaq pa?
Jarmasyp bolmap edı jau-jaraqqa.
Bız ony batyr Beder öteuı dep,
Beremız aǧasyna – Janǧaraşqa.

Būl sözım bardy ma endı ar jaǧyŋa.
Osylai jettıŋ, töre, armanyŋa.
Oŋ qolyŋ eken senıŋ Erjan sūltan
Sondyqtan üi tıktırdık oŋ jaǧyŋa.

Tör menen kör laqatyn jalǧastyryp,
Däl mūndai künıŋ kökte tūrmas külıp.
Erteŋsız sūltandardy, äitse daǧy,
Qaitemız bır-bırımen syrlastyryp».

Mūny aityp Orman manap kete bardy.
Kenenıŋ qasıretten şaşy aǧardy.
«Közımnıŋ jasyn eşkım körmesın» – dep,
Tösekke tas bürkenıp jata qaldy.

«Nauanym, – dep öksıdı – nege keldıŋ?
Däl qazır el-jūrtyŋa kerek edıŋ.
San türlı tyǧyryqtan alyp şyǧyp,
Kökeŋdı qoltyǧynan demep edıŋ!

Taǧy da «demeiın» dep kelıp pe edıŋ?
Balalyq qiialyŋa erıp pe edıŋ?
Qan qatqan jüregıne qas dūşpannyŋ
Müsırkep, aiaǧanyn körıp pe edıŋ?

Üzılıp qaldym ba endı tamyrymnan?
Köz jazyp qaldym ba endı jaryǧymnan?
Baq kettı-au maŋdaiymnan, qarap tūrsam,
At kettı-au at bailaityn qazyǧymnan!

Nauanjan, sen edıŋ ǧoi säuletımız.
Nauanjan, sen edıŋ ǧoi däuletımız!
Qūdaidyŋ jazyp qoiǧan jazuy ma –
Tek qana jaudan öler äuletımız?

Basymdy tünek bar ma torlamaǧan.
Kökeŋnıŋ jasy, mıne, sorǧalaǧan.
Qan jūtyp, qasıretpen arpalysyp,
Qapasta jatyr, äne, Erjan aǧaŋ!..»

Qyrǧyzdar körsetpei-aq küş, bılektı,
Kenenıŋ jaǧdaiyn müşkıl ettı.
Tozdyryp jūlyn-jüike, sana, midy,
Tozaqtyŋ tura özındei üş kün öttı.

Üşeuın üş top atpen alyp jürdı.
Tūp-tūiyq bır aŋǧarǧa baryp kırdı.
Tıldesıp, ymdasuǧa tappai amal,
Üş sūltan bır-bırınen alys tūrdy.

Aldymen Nauryzbaidy attan aldy.
Batyrdyŋ közı jainap, şoqtanady.
Örekpıp, ör keudesın tauǧa berıp,
Süzılıp kök aspanǧa köp qarady.

Saŋq ettı sonan keiın: «Ei, manaptar,
Men emes qiyn sätte taiǧanaqtar.
Senderde men ūstaityn naiza bar ma,
Senderde men mınetın qandai at bar?

Bar bolsa, bas batyryŋ şyqsyn maǧan.
Batyr ma ata jauyn tyqsyrmaǧan?!
Men edım batyr Nauan – qan maidanda
Qyrǧyzdy qūiyryqqa qystyrmaǧan!

Has batyr şyqsyn maǧan qarsy kelıp,
Önerın osy jerde bır körelık.
Men jeŋsem, han Kenenı bosatyŋdar,
Özımnıŋ obalym joq, qalsam ölıp!».

Qyrǧyzdar tūryp qaldy oşarylyp,
Nauryzbai manaptardan tosady ümıt.
Kenetten Orman manap qarq-qarq küldı,
Barlyǧy jatyr jäne qosa külıp.

Dedı Orman kökıregın paŋ köterıp:
«Ei, sūltan, jan ekensıŋ qanǧa jerık.
Törenıŋ qany tättı deuşı edı ǧoi,
Işkızıp sony saǧan körsetelık!

Alyŋdar basyn Erjan aǧasynyŋ,
Oiyŋdar aŋǧalaqtan qaraşyǧyn.
Köz etın jesın daǧy, qanyn ışsın,
Bır toisyn qarny Abylai balasynyŋ!»

Bailady Nauryzbaidyŋ qol-aiaǧyn,
Bıreuler aityp jatyr «tobalaryn»
Bır jendet Erjan basyn şauyp tüstı,
«Özıŋe boldy ǧoi – dep – öz obalyŋ!»

Erjannyŋ qyzyl qany būrqyrady.
Kenenıŋ şybyn jany şyrqyrady.
Bailauly qol-aiaǧy batyr Nauan
Ökırıp, «Erjekelep» būlqynady.

Nauandy şalqasynan saldy kelıp.
Uystap qūidy auzyna qandy kelıp.
Şyŋǧyryp kısınedı jylqy bıtken,
Qyp-qyzyl aǧyp jatqan qandy körıp.

Boldy ma mūndai qorlau būryndary?
Qyrǧyzdyŋ sūmdyq eken yrymdary –
Erjannyŋ ekı közın oiyp alyp,
Auzyna Nauryzbaidyŋ tyǧyndady.

Tūrǧyzdy Nauryzbaidy betı qan-qan.
Bır qyrǧyz qyldan esken äkeldı arqan.
Keibıreu «būǧan endı ne ıstemek?» dep,
Qyzyqtap qarap qaldy bolyp aŋ-taŋ.

Nauandy qos aǧaşqa kerdı bailap.
Qasqyrdai has batyr tūr közı jainap.
Taǧy da şyǧa kelıp älgı jendet,
Nauanǧa taiap bardy qaru sailap.

«Bar küşı būl batyrdyŋ oŋ qolynda.
Naizasy mült ketpeitın sozǧanynda.
Aldymen şauyp tasta oŋ jaq qolyn,
Sodan soŋ şauyp tasta sol qolyn da!» –

Dep Jantai jendetıne berdı pärmen.
Bas jändet Nauryzbaiǧa keldı sänmen.
Äp-sätte ekı qolyn şapqanynda,
Qalmady jas batyrda endı därmen.

Tık tūryp qūlamastan şögıp qaldy.
Keibıreu aiap ta tūr arystandy.
«Basyn şap!» dep aqyrdy Jantai manap,
Öz qoly qylyşqa da baryp qaldy.

Domalap jas batyrdyŋ tüstı basy,
Qan-qan bop jendet kettı üstı-basy.
Aspanǧa Kenesary qarap qapty,
Jap-jasyl közderınen ūşqyn atyp.

«Baqūl bol, bauyrym!» – dep kübırledı, –
Peiışke sen jetesıŋ bügın!» – dedı
Qarady asqar tauǧa sodan keiın,
Betınen bılınbedı tüŋılgenı…

Osy bır sūrapyldy halyq kördı.
Isıne manaptardyŋ qanyq boldy.
Öltırmei han Kenenı būl arada,
Jantaidyŋ ordasyna alyp keldı.

Orda tūr boi köterıp, oi köterıp,
Jeŋıstıŋ şattyǧyna toi köterıp.
Jıgıtter kılemdı alyp ortadaǧy,
Ögızdıŋ bır terısın jaidy äkelıp.

Kenenı sol terıge otyrǧyzdy.
Külkı men kekesınnıŋ oty qyzdy.
«Al, Kene, bız alamyz basyŋyzdy,
Mäŋgılık öşıremız otyŋyzdy!

Qūdaidyŋ qalauymen, şama jetse,
Bır zaual bolar dep ek qarabetke», –
Dep Jantai, qylyş sailap daiyn tūrǧan
Ym qaqty öz tuysy Qojabekke.

Qylyşqa han Kenenıŋ tüstı közı,
Jüzınen suyq ajal üskıredı.
Baiaǧy Tastanbektıŋ almasy eken,
Joq odan endı qorqyp, tıksınerı.

«Būl eldıŋ bıreuı osy yrysynyŋ.
Būl eldıŋ qūryşy osy qūryşynyŋ.
Adaspai altyn basty tabatyny-ai
Qyrǧyzdyŋ qasiettı qylyşynyŋ!» –

Dep küldı rahattanyp Kenesary.
Jym boldy el būl külküsın köre salyp.
Qojabek qatty boqtap, tısın qairap,
Kenenıŋ basyn qaqty kele salyp.

Bastaǧy jasyl janar aşyq qaldy.
Körgender jypylyqtap, jasyp qaldy.
Otyrǧan jüresınen ūly dene
Sol küiı tıp-tıgınen qatyp qaldy.
SOŊǦY TOLǦANYS

Bır jarym ǧasyr öttı sodan berı
Qūpiia syrdy qozǧap tereŋdegı.
Ruhy han Kenenıŋ köktı şarlap,
Qanşa örlep, qanşama ret tömendedı.
Qazaqtyŋ qazaqtyǧy qaqpaqyl bop,
Qanşa ölıp, qanşama ret kögermedı?!
Beinesın soŋǧy hannyŋ qaldy saqtap
Elınıŋ jyr men dastan, öleŋderı.
Qazaqtyŋ qazaqtyǧyn qaldy saqtap
Elınıŋ ör erlerı, ölermenı.
Taitalas, taban tıres, tartysumen
Bır jarym ǧasyr öttı sodan berı.

Bızdıŋ söz sözındei me narazynyŋ?
Teŋ basqan sätı qaisy tarazynyŋ?
Nazasyn ūmyttyq pa ūly jūrttyŋ,
Jazasyn keşırdık pe jazalynyŋ?
Tarihtyŋ şejıresın oqyǧannyŋ
Közınen qorǧasyndai tamady mūŋ.
Qylyşyn sipar edı ol babalardyŋ,
Jebesın süier edı ol sadaǧynyŋ!
Halqynyŋ qasietın qaster tūtqan
Köptıgı qandai ǧajap sanalynyŋ!
Keudede bır ümıtter ūşqyndaidy
Kenenıŋ otyndai bop janarynyŋ.

Köterıp jügın ötken qara nardyŋ
Bas idık aruaǧyna babalardyŋ.
Aitylar sözder bıraq aityldy ma
Auzynda tūrǧan syzdap jaralardyŋ?
Jauabyn jaidai etıp bere aldyq pa
Namysqa tiıp jatqan tabalardyŋ?
Bet qoiyp, beldı buyp jüre aldyq pa
Öksıgen öteuıne adal ardyŋ?
Älı de bızdıŋ tarih bıteu jatyr
Qūlaǧan ornyndai bop qalalardyŋ.
Öşpeitın zar zamannyŋ qara daǧy –
Sorǧalap qalǧan ızı qara qannyŋ!

Jasynan jau ılınıp nazaryna,
«Attandap» qarsy şapqan ajalyna,
Keşegı kettı emes pe Kenesary
Ar ısın amanattap qazaǧyna!
Daŋq üşın, jaulau üşın şapqan joq qoi,
Oirandap, orys-qoqan qamalyna.
Dūşpanǧa qoldy bolǧan altyn basy
Tüŋılmei, tözıp öttı azabyna.
Dünie-ai, qyrǧyzda ölgen dostarynyŋ
Bastaryn ıldı Qoqan bazaryna!
Basy emes tek Kenenıŋ, qanşa bastar
Tälkek bop, tüstı jaudyŋ tabanyna.

Keudenı, Kenenı aitsaq, qari ma mūŋ?
Tu etıp köteremız fäni – janyn.
Bız bıraq qamauynan şyqpai jürmız
Baiaǧy basqynşylyq qaǧidanyŋ.
Köŋılge medeu ettık, bılgennen soŋ
Ösetın artymyzda säbi baryn.
Şırkın-ai, qazyp, qattap qoiar ma edık,
Tarihtyŋ tylsymynyŋ bärın-bärın!
Şırkın-ai, qaita oraltyp alar ma edık
Zarlaǧan zamandardyŋ saryndaryn!..
Däl bügın Kenesary köterıp tūr
Qazaqtyŋ namysy men ar-imanyn!

---

Äbubäkır Qairan