Küştıŋ teŋ emes ekendıgın İsatai Taimanūly da jaqsy tüsındı. Bıraq, būl jaǧdai ony jasyta alǧan joq. Mahambet aqynmen bırge el aralap ügıt-nasihat jürgızıp, halyqty han men otarlauşy äkımşılıktıŋ ädıletsız saiasatyna belsendı qarsylyq körsetuge şaqyrdy. Sol arqyly bilık oryndaryn halyq būqarasyna bailanysty ūstanǧan äleumettık saiasatynan bas tartqyzudan ümıttendı. Osy baǧytta tıpten müldem basqa közqarastaǧy müddelerı üilespeitın Qaiypǧali Esımūly sūltanmen de ymyraǧa bardy.
İsakem soŋyna ergen halqynyŋ ümıtın aqtau üşın jaryq dünienıŋ qyzyǧynan baz keştı. Sūltandar Qaiypǧali Esımūly jäne Şyŋǧali Ormanūly siiaqty kürdelı sätterde tülkı būlaŋǧa salyp, el müddesıne satqyndyq jasau onyŋ tabiǧatyna jat mınez ekendıgın tanytty. Ol zamany men qalyŋ qazaq ortasynyŋ qaiyspas qara naryndai jügın kötergen dara tūlǧaly perzent edı. Sondyqtan da aqtyq şaiqasqa tüse otyryp, orta joldan qaitpady. Eger batyrdyŋ zamandasy Baimaǧambet Aişuaqūly sūltan siiaqtylar qazaq elın «juasytu» (usmirenie) ısınde «erekşe jıger jäne Reseige berılgendık» tanytsa, İsaekem, Mahambet jäne olardyŋ Qabylanbai, Übı siiaqty serıkterı sol tarihi kezeŋde qazaq dalasyn qūşaǧyna alǧan Kenesary Qasymūly men Jolaman Tılenşıūly bastaǧan azattyq qozǧalystarǧa öz ünderın qosyp, halqynyŋ jıgerın janydy. Batyrdyŋ sol bır kürdelı tarihi kezeŋde körsetken önegesı keiın de ruh köterer quatyn joǧaltqan emes.
İsatai Taimanūly bastaǧan Orda būqarasynyŋ köterılısı (1836-1838 j.j) aldyna qoiǧan maqsatynyŋ aiqyndylyǧymen jäne ruhani tazalyǧymen erekşelenedı. Tabiǧatynan kösem, halyqşyl tūlǧa İsaekem serıkterımen bırge Jäŋgır hanǧa joldaǧan hatynda «Dūşpandarymyz qastyq sözder taratsa da, bızder odan adalmyz», – dep jazdy. İsatai starşyn men onyŋ ideialas serıkterı ūlt tarihyna el müddesıne degen adaldyqtyŋ jinaqy körınısı retınde endı.
Batyrdyŋ berık küreskerlık ūstanymy onyŋ otbasyna jaily tigen joq. Özı maidan dalasynda mert bolsa, ūldary Jaqiia men Dınbaiandy 1837 jyly jeltoqsanda Baimaǧambet sūltannyŋ jıbergen äskerı tūtqynǧa alyp, kelesı jyly Orynbor korpusynyŋ äskeri soty ekeuın 3 jylǧa Latviiaǧa krepostniktık jūmysqa jıberedı. Olardyŋ keiıngı taǧdyry belgısız. Sūltannyŋ tūtqyny bolǧan äielı Nesıbälı men qyzy Dılzadanyŋ da keiıngı ömırı beimälım.
İsaekemnıŋ portretın bırge jürgen üzeŋgıles ınısı Mahambetten artyq eşkım jasai alǧan joq. Ol:
Han ūlymen qas bolyp,
Qara ūlymen dos bolyp,
………………………………..
Tört-bes jyldai alysyp,
Myna tūrǧan İsaekem
Hannyŋ bır tauyn qaitarǧan.
At tuarma şūbardai,
Er tuarma būlardai? – deidı.
Mahambet aqyn ūstanymynda İsatai jai köterılıs basşysy ǧana emes, kemel de kemeŋger, qoǧam üşın, ony jaŋa sapaǧa köteru üşın tuǧan küresker, qairatker tūlǧa. Aqynnyŋ aituynda eşqandai da asyra baǧalau joq.
İsaekemnıŋ küreste ötken ömırıne bailanysty aqynnyŋ aitpaǧy, ökınışke qarai, mūnymen aiaqtalmaidy. Onyŋ jasaǧan tūjyrymy tıpten de auyr, mūŋly da qaiǧyly. Ol tūjyrym myna joldarda:
…Taimannyŋ ūly İsatai
Aǧaiynnyŋ basy edı,
Altyn erdıŋ qasy edı,
İsataidy öltırıp
Qyrsyq ta şalǧan bızdıŋ el.
Tarihi şyndyq sondai, İsaekem siiaqty jalpyūlttyq tūlǧanyŋ ölımı azattyq üşın kürestıŋ keiıngı kezeŋderınde de öz jalǧasyn tauyp jatty. Kenesary Qasymūly, Bekbolat Äşekeev, Älihan Bökeihanov bastaǧan Alaş qozǧalysynyŋ qairatkerlerı, Qairat Rysqūlbekov…
Degenmen, bız bügın İsatai Taimanūly men Mahambet Ötemısūlynyŋ biık ruhy aldynda basymyzdy ie otyryp, ötkenge salauat aityp, olar armandaǧan zamannyŋ endı kelgenın, qanşalyqty auyr kezeŋderdı basynan keşırgenımen, qazaq elı özınıŋ negızgı, basty qūndylyqtaryn saqtai bılgendıgın senımmen aita alamyz. İsatai men Mahambettıŋ ızdegenın ızdep, olardyŋ ısın ūlyqtap jatsaq, būl äreket, ūmtylys dūrys jolda tūrǧandyǧymyzdyŋ körınısı emes pe!
Mahambet aqynnyŋ tūlǧasy men şyǧarmaşylyǧyna tän mynadai bır erekşelıkke köŋıl audarǧan jön. Ilkı zamandardan jazuşy nemese aqyn öz şyǧarmaşylyǧy arqyly ömırge, özın qorşaǧan qoǧamdyq şyndyqqa qatynasyn bıldırıp, zamandastarynyŋ sanasynda jäne keiıngı ūrpaq jadynda öz ornyn anyqtaudan ümıttenedı. Al şyǧarmaşylyq ielerınıŋ tuyndylaryn oqyǧan qauym olardan özderınıŋ talǧam-tılegıne jaqyn oilar men tūjyrymdar tauyp, solar arqyly ışkı ruhani sūranysyn qanaǧattandyrady. Osy negızge jazuşy men onyŋ oqyrmany arasynda özara bailanys ornap, jeke qalam iesıne ǧana tän şyǧarmaşylyq aktı endıgı uaqytta qoǧamdyq mänge, maǧynaǧa ie bolady. Iаǧni jazuşylyq bastau közınde jeke tūlǧaǧa ǧana tiesılı prosess bolǧanymen, tabiǧatynan qoǧamdyq jügı bar qūbylys. Mūndai qasiet HIH ǧasyrda qazaq şyndyǧy jaǧdaiynda ömır sürgen Mahambet Ötemısūly siiaqty şyǧarmaşylyq iesıne de tiesılı. Degenmen, būl arada Mahambet aqyn şyǧarmaşylyǧyna tän mynadai bır erekşelık bar, oǧan köŋıl audarmai öte şyǧu qiianat bolar edı. Mahambet jazba mädenietı erte kezeŋderden damu alǧan europalyq qoǧamdardaǧy aqyn-jazuşylardai ataq, daqpyrt üşın şyǧarmaşylyqpen ainalysqan joq. Aqyn ömır sürgen qoǧamda şyǧarmaşylyq iesı üşın belgılengen türlı marapat, syilyqtar bolǧan emes, talantty syilaǧan halyqtyŋ qūrmetınen basqa. Tıpten aqyn şyǧarmalaryn keŋ auqymda tarata alatyn baspa qūraldary da joq-tyn. Aqyn janynan şyǧyp, köpşılıkke arnalǧan oi ony tyŋdaǧan kısınıŋ jadynda saqtalyp, auyzekı aitylǧan türınde tarap, jaŋa tyŋdauşylaryn tabady. Al kısı auzynan şyǧyp, aitylǧan türınde qabyldanyp, jadta saqtalǧan şyǧarmanyŋ keremettıgı sonda, söz qadırın bıletın oi elegı men süzgısınen ötken onyŋ ön boiynda artyq eşteŋe qalmaidy. Iаǧni ūly talant aqylynan şyqqan tūjyrym köpşılıktıŋ synynan ötıp baryp, özınıŋ soŋǧy formasyn tabady. Sonan soŋ jattalyp, ūrpaqtan ūrpaqqa ötedı. Mahambet aqynnyŋ ärbır tuyndysy, mıne, osy joldan, iaǧni uaqyt tezınen ötken.
Mahambet üşın poeziia ataq, daqpyrtqa bastaityn jol emes, onyŋ janynan, ışkı tereŋ tebırenısınen tuǧan jyr qas jauyn jairatatyn semser, qūral. Endı, osy arada Mahambet jyryndaǧy han, sūltandar men halyq arasyndaǧy özara qarsylyq, eges jönınde. Bız būl taqyrypqa maqalanyŋ būdan būrynǧy bölımderınde toqtaldyq. Al būl arada onyŋ mynadai bır qyryna nazar audarudy jön dep bılemız. Soŋǧy jyldary būl mäselenı tarihi konteksten jūlyp alyp qarastyru baiqalady (äsırese, jazuşy jäne jurnalist aǧaiyndar tarapynan). Mäselen, M.Qūlkenov pen Otarbaev 1992 jyly «Ölke» baspasynan jaryq körgen eŋbekterınıŋ soŋynda baqilyq boluǧa bet būrǧan hannyŋ auzyna «Äi, qos tentek, bırıŋ aǧam, bırıŋ ınım, bırıŋ batyr, bırıŋ er kımge qarsy qol jinaǧanyŋdy bılmei öttıŋ-au. Aqyry, balaqtaǧy ökpege aspandaǧy menı sattyŋ… «Qara albasty baqyrsyŋ» deu maǧan emes, üidegı qatyndaryŋa aitar qarǧystaryŋ edı ǧoi», – degen sözdı sala otyryp, köterılıs basşylaryn bır sät bolsa da hannyŋ biık parasatyn tüsıne almaǧan paryqsyzdar därejesıne tüsıru baiqalady.
Ärine, būl berılgen pıkırdı jazuşylyq ädıske jatqyza saluǧa da bolar edı. Olai bolǧan künde kıtap atyna qosymşa berılgen «jaŋaşa közqaras» degen anyqtau tırkestı qaida qoiamyz?
Tura osy mazmūndaǧy pıkırdı T.Boranǧaliūlynyŋ «Egemen Qazaqstanda» jaryq körgen «Mäŋgılık Mahambet» atalatyn tartymdy da kölemdı maqalasynan da oqimyz. Onda avtor «Ätteŋ, qazaqtyŋ İsatai, Mahambet, Qarauyl sekıldı bedeldı adamdary el men jer tūtastyǧy üşın bırauyzdy bolu ornyna özara attandasyp, alysyp-jūlysyp şyǧa keldı. Baq-däuletke ūmtylǧan jerde toiymsyzdyq, ese ketken jerde aşu-yza qai zamanda qatar jürmegen?», – degen tūjyrymǧa keledı.
Körıp otyrǧanymyzdai, jalpy būl atalǧan eŋbekterge ortaq bır saryn bar. Ol bügıngı kün biıgınen kezınde el ışı özara bıtıspes jaulyqqa ūrynǧan ekı toptyŋ ūstanǧan pozisiialaryn özara tabystyru, jarastyru. Tıpten būl az bolǧandai osy teketıres barysynda İsatai jaǧyn bätuaǧa kelmegen «tentek», al Mahambettıŋ jeke basyn «qaida barsa da kezengen jauǧa kez kelıp, soŋynda «erkındıktı naiza ūşymen jeŋıp alu mümkın emestıgın» keş ūǧyp, qalǧan ömırın qūsalyqta ötkızgen qaiǧyly tūlǧa retınde körsetu baiqalady. Al osy pozisiia qanşalyqty negızdı?
Būl arada atalǧan avtorlardyŋ mynadai tarihi astarǧa (kontekst) köŋıl audara bermeitındıgı baiqalady. Bırınşıden, İsatai starşyn men Jäŋgır han arasyndaǧy eges belgılı därejede jalpy qazaq qoǧamynda, onyŋ ışınde kışı jüzde qazaqty orys bilıgıne süienıp basqarudan ümıttengen han-sūltandar men eldı basqaru ısınde būrynǧy qalyptasqan dästürdı basşylyqqa alu jaǧyndaǧy ru basylary arasyndaǧy egestıŋ logikalyq jalǧasy edı. (Syrym batyr men Esım han arasyndaǧy j.b.s.s.).
Ekınşıden, HIH ǧasyr älem tarihynda äleumettık-taptyq qaişylyqtardyŋ şielenıse tüsuımen sipattalady. Būl tek marksistık ǧylym ǧana emes, basqa da közqarastyq ūstanymdaǧy aǧymdar tarapynan moiyndalǧan tarihi qūbylys. Naqty Bökei Ordasyndaǧy tarihi jaǧdaiǧa kelsek, mūnda äleumettık şielenısterge negız bolǧan jergılıktı mal şaruaşylyǧymen ainalysatyn būqaranyŋ jer tapşylyǧyna ūrynuy boldy.
Mıne, osy qalyptasqan tarihi jaǧdaiǧa bailanysty Mahambet aqyn şyǧarmaşylyǧy äleumettık-būqaralyq baǧyt aldy. Oǧan deiın qazaq ädebietınde «qara qazan, sary bala» qamyn şyǧarmaşylyǧynyŋ negızgı özegıne ainaldyrǧan mūndai sūŋǧyla aqyn bolǧan emes. Al onyŋ «ejelden taban aŋdysqan» has jauy qara qazaq qamyn qaperıne almaǧan Jäŋgır han siiaqty handar men Baimaǧambet siiaqty sūltandar, solardyŋ soŋynan ergen jaŋa buyn «qarny juan biler».
Paradoks! Kezınde memlekettık ideologiia funksiiasyn atqarǧan marksistık közqarastyq ūstanymnan bas tartqan myna zamanda aqyn şyǧarmaşylyǧyna bailanysty osy aqiqatty moiyndamasqa laj joq. Mahambet aqyn jersız qalǧan būqaranyŋ, qorlanǧandardyŋ, bıraq qūldyqqa moiynsūnbaǧandardyŋ, qasiet tūtqan ata-qonystarynan yǧystyrylǧandardyŋ, bıraq sol qonys üşın jan berıp, jan alysuǧa äzır, aşynǧan köptıŋ ünı, jan dausy. Aqyn bır jyrynda «Bızderdaǧy, Bäieke oza köşıp, keŋ jailap, erkın jatqan el edık», – deidı. Mıne, sol keiın qalǧan şynaiy ömırdı qaitaru üşın «ereuıl atqa er salǧanyn» bıldıredı.
Tarihi derek közderı İsatai men Mahambettıŋ Jäŋgır han men Baimaǧambet sūltanǧa qarsy qol jinaǧanda eldı aralap ügıt-nasihat jūmysyn jürgızıp, özderınıŋ küres maqsatyn tüsındırıp, halyqtan qoldau aludan ümıttengen. Būl jalpy barlyq qoǧamdarǧa tän küres tärtıbı. Özara egeske tüsken küşter halyqtyŋ, köpşılıktıŋ qoldauyn alǧanda ǧana belgılı bır nätijege jete alatyndyǧyn jaqsy tüsıngen. Osy jolmen İsatai batyr bastaǧan saiasi top ta jürdı. Baimūhamed sūltan Orynbor äskeri gubernatoryna jazǧan hatynda mynadai faktını keltıredı: «Maǧan tapsyrylǧan bölıktegı qazaqtar menıŋ basqaruymnan qūtylyp jäne erkındıgın aluy üşın şekara boiynan köşıp ketudı oilastyryp, 1837 jyldan berı türlı keŋester ötkıze bastaǧan, al Taimanov Şektı ruynyŋ Tıleuqabaq, Nazar jäne Qarakesek bölımderın özı aralap, ündeuler taratty».
Būl tarihi faktını A.F. Riazanov atalǧan eŋbegınde keltıredı. Eŋbegınıŋ taǧy bır jerınde būl faktını tolyqtyra tüsıp, İsatai Taimanūlynyŋ Orda elın Mahambet aqynmen bırge aralaǧandyǧyn aitady.
Osy mazmūndaǧy tarihi faktılerdı M.P. Viatkin kıtabynan da kezdestıremız. Būl avtor köterılıske bailanysty Mahambetpen bırge el aralap öleŋ-jyrymen qarsylyqqa şaqyrǧan edı dep Şerniiaz aqyndy da ataidy. Jai atap qana qoimaidy, Mahambet Ötemısūlynyŋ şäkırtı, İsatai batyr bastaǧan köterılıske qatysyp, «jalyndy ügıt jäne nasihat», – jürgızdı deidı.
Köterılısşılerdıŋ nasihatyna qarsy bilık oryndary da ügıt jūmysyn jürgızedı. A.F. Riazanovtyŋ körsetuıne qaraǧanda bilık oryndarynyŋ būl şarasy nätijelı bola qoimaǧanǧa ūqsaidy.
Köterılısşılerdıŋ el arasynda ügıt-nasihat ısın jürgızgendıgı Mahambet jyrlarynan da anyq baiqalady. Aqynnyŋ «Jalǧan dünie», «At- jıgıttıŋ maidany», «Arǧymaqtan tuǧan qazanat», «Arǧymaq, senı saqtadym», «Ereuıl atqa er salmai», «Şamdansam, şalqamnan tüser asaumyn» jäne basqa öleŋ-jyrlary halyqty qoǧamdyq ädıletsızdıkke qarsy tūruǧa ündeitın şyǧarmalar ekendıgın aŋǧaru, ärine, qiyn emes.
Arǧymaq, senı saqtadym,
Qūlaǧyŋ senıŋ serek dep.
Azamat, senı saqtadym,
Bır künıme kerek dep…
Aqynnyŋ jyrlary arqyly jasalǧan İsataidyŋ kısılık jäne saiasi kelbetın de, belgılı därejede, osy tūrǧydan qabyldauǧa bolady. Mahambet aqyn köterılıstıŋ maqsat-mūratyn onyŋ kösemınıŋ bolmys-bıtımı men azamattyq ūstanymyn körsetu arqyly köpşılıkke jetkızuge bolatyndyǧyn tereŋ ärı däl paiymdaǧandyǧy baiqalady. Būl tūrǧydan alǧanda da, Mahambet aqyn-jaŋaşyl, navator. Ädebiette, şyǧarmaşylyqta jaŋa jol saluşy. Öz retınde qazaq öleŋı jeke tarihi tūlǧanyŋ portretın somdauda Mahambet şyǧarmaşylyǧy arqyly jaŋa sapaǧa köterılgendıgın paiymdauǧa bolady.
Mahambet äleumetşıl aqyn. Bıraq aqynnyŋ äleumetşıldıgı (nemese tapşyldyǧy) bızge tanys sosialistık realizmnıŋ jasandy tapşyldyǧy emes, ömırdıŋ aşy şyndyǧy tuǧyzǧan tabiǧi äleumetşıldık, būqaraşyldyq. Mahambet qazaq jerınıŋ batys öŋırınde (anyǧyraq aitqanda, Orda elınde) belgılı bır tarihi (HIH ǧ. alǧaşqy jartysy) qalyptasqan tarihi jaǧdaidy şyǧarmaşylyǧynda sonşalyqty däl de äserlı berıp ketken körkem oidaǧy fenomendık qūbylys. Osy rette ūly Maǧjan aqynnyŋ «Tabaldyryq» atalatyn baǧdarlamalyq manifesınde aitqan myna pıkırı erıksız eske tüsedı: «Şynynda, qazaqtyŋ özınşe tereŋ adabiiaty bolǧany haq häm bar. Qazaq ömırınıŋ türlı özgerısı, örı-qyry, qaiǧysy-quanyşy, oiy-qiialy adabiiatynda tüsıp otyrǧan. Äzırşe, tıptı tekserılmegen däuırdı qoia tūryp, soŋǧy däuırdı alsaq, keşegı Mūrat, Mahambet, Bazar, Şortanbai, Aqan serı syqyldy aqyndardyŋ eldıŋ mūŋyn, zaryn, oi, qiialyn jyrlai bılgen şyn jyraular ekenı anyq».
Al Mahambet aqynnyŋ tapşyldyǧyna kelsek, taǧy da sol Maǧjan aitqandai «öz tabynan moiny ozyq jalpy taptyŋ, jalpy adamzattyŋ janynda qaiǧyly… ışektı» şertken tapşyldyq. Iаǧni būqaralyq ūstanym qazaq ädebietınde būrynnan, bolşevikter bilıgıne deiın-aq bolǧan, tamyr jaiǧan ūstanym. Al ony şyǧarmaşylyqtaǧy bütın bır ūstanym, konsepsiia därejesıne köterıp ornyqtyrǧan, ärine, Mahambet aqyn.
Mahambet şyǧarmalarynan baiqalatyn taǧy da bır mynandai sarynǧa köŋıl audaruǧa tura keledı. Köterılıs Resei otarşyldyǧyna tän qatygezdıkpen basylyp, onyŋ kösemı mert bolyp, oǧan qatysqan el adamdary qudalauǧa tüsıp, ädıletsızdık saltanat qūrǧan şaqta qūsalyqqa ūrynǧan şermende aqyn endı tereŋ küizelıstegı köŋıl küiın öleŋderı arqyly bıldırıp, «aqyrynda eş boldy-au el üşın etken eŋbegım!» degen tūjyrymdy bır emes, bırneşe märte qaitalaidy. Köterılıs basşysy İsataimen bırge «azdy köpke teŋgerıp» maidan dalasynda mert bolǧan Qabylanbai, Qaldybai, Rysaly, Kebek jäne osy qatardaǧy «jaudan ölgen jolbarystaryn» üzeŋgıles serıkterınıŋ attaryn atap, osynşama atqarylǧan eŋbek, tökken qan men ter tekke kettı-au degen özek örter oidy bıldıredı. «Qorlyqta jürgen halqyma bostandyq alyp berem» degen mūratyna jete almaǧanyna ökınedı.
Osy ökınıştı tarihtyŋ kelesı bır iırımınde Maǧjan aqyn men Jüsıpbektei zor talanttyŋ şyǧarmaşylyǧynan da köremız. Tura bır ǧasyrdan soŋ. Aralarynda ǧasyrǧa juyq merzım jatqan būl aqyndardyŋ şyǧarmaşylyǧyndaǧy mūndai ortaq özek qaidan şyqqan? Mūndai basyŋqy köŋıl küiınıŋ qandai ortaq sebebı bar? Ol sol tarihi kezeŋde eldıŋ şynaiy täuelsızdıgın, jerınıŋ tūtastyǧy men bereke-bırlıgın qorǧai alatyn ūlttyq memlekettılık qūrylymnyŋ bolmauyna bailanysty edı. Türlı tarihi kezeŋderde ömır sürgen ūly aqyndar şyǧarmaşylyǧyndaǧy şarasyzdyqtyŋ tüp-tamyry osy jaǧdaidan bastau aldy. Ūlt müddesın qorǧai alatyn memlekettılıktıŋ joqtyǧyn olar tamaşa tüsındı, öz taǧdyry arqyly sezındı. Ä.Bökeihanov memlekettıgı joq halyq – jetım halyq degende, eldıŋ erlerınıŋ osyndai taǧdyry men mūŋly köŋıl küiın negızge alǧan bolu kerek.
