Bır ǧasyrdyŋ ışınde bolǧan tört jüzge juyq qazaq köterılısterınıŋ barlyǧy bırdei tarih sahnasyna şyǧa aldy deuge negız joq. Oǧan zertteu ısıne degen saiabyrlyq pen qūlyqsyzdyq, köterılıstı köterılıs retınde tanu üşın dälelderdıŋ jetkılıksızdıgı, ony zertteitın keibır sala mamandarynyŋ da syn kötermeitın bılıksızdıgı, qarajat qatşylyǧy jäne basqa da tolyp jatqan sebepterdıŋ köp ekendıgın moiyndauymyz kerek.
Sondai-aq köterılıske memlekettık märtebe bergızetın qūzyrly oryndar täuelsızdık qaqpasyn aşqan Jeltoqsan köterılısın de künı bügınge deiın oqiǧa sanatyna qosyp keledı. Bas köterulerdıŋ türlerı – ereuıl, stachka, baikot, piket, qaruly qaqtyǧys, oqiǧa, bülık, qozǧalys, t. b. bolyp jıktelıp kete beredı. Al syrttaǧy qandastarymyzdy qamtyǧan Ospan, Zūha, Demejan, Qalibek, Qalmanǧazy, Qali, t.b. qozǧalystarynyŋ sebebın mektep oqulyqtarynan ızdeseŋ tappaisyŋ. Sondai ekpındep kele jatqan qandy topanǧa tosqauyl qoiuǧa jantalasqan eldegı eleulı oqiǧanyŋ bırı – Alaq köterılısı. Mūny rulyq-taipalyq ürdıstı qoǧamdyq qatynastardyŋ qūramdas bölıgı retınde qoldanyp kele jatqan keibır qandastarymyz Mūryn köterılısı dep te ataityn körınedı. Sydyq batyr köterılısı degen de söz bar. Būryn «bandylar bülıgı» atalǧan oqiǧany köterılıs sanatyna qosa bastaǧanymyzǧa da köp bolǧan joq.
Köterılıstıŋ negızgı saldary 1928-1933 jyldardaǧy ūjymdastyru saiasatyn ūşpaqqa şyǧarǧan alǧaşqy besjyldyqtyŋ asyra sılteuınen bastaldy. «Qatyn da, mal da ortaq bolatyn bolypty» dep qazaqy paiymdaumen jalpaq jūrtqa taraǧan sybys er-azamattarǧa otyrarǧa jer taptyrmady. Stalindık-goleşekindık «Kışı töŋkerıs» 1936 jyly aiaqtaluǧa tiıstı tüpkılıktı sosializmdı jyldamdatuǧa jantalasty. Jäne ony K.Marks topşylaǧan bes qoǧamdyq-ekonomikalyq formasiianyŋ ışındegı feodaldyq qatynastary basym qazaq jerıne auyr industriiany düniege äkelıp, kapitalizmge soqpai-aq, jüzege asyrudy közdedı. Kompartiia tarapynan jasalǧan «qūndy» qozǧalys qazaqtyŋ malyn ajdahadai sypyra qylǧytty. Sūrqiia salyq pen közsız et josparynyŋ kömeiıne maly ketkennıŋ jany da bırge jūtyla bastady. Ärnenı jıktep, jılıktep otyrmai-aq, köterılıstıŋ basty saldary osy desek, oqiǧanyŋ däl sol kezde bastalyp ketuıne mūryndyq bolatyn sebepter de bolady. Patşalyq Reseidegı «Lena qyrǧynynyŋ» bastalyp ketuıne sol künı jegen şırıgen kartoptan jūmysşylardyŋ ulanuy sebepker bolsa, Jeltoqsan köterılısınıŋ bastalǧan uaqyty Mäskeudıŋ qorlyǧy azdai, G.V.Kolbinnıŋ kelıp, sūrausyz basqa şyǧuymen sipattalady. Sol siiaqty Alaq köterılısınıŋ de özındık bastalu sebebı bar.
1930 jyly Abyraly köterılısınıŋ bastalǧanyn özınıŋ küieubalasy Bäken Kempırbaev men onyŋ aǧasy Ysqaqtan estıgen Myrzaş Qaramyrzaūly jerlesterı – kereiler men töleŋgıtterdı qazırgı Şūbartau öŋırıne qarasty 8-şı auyldaǧy üiıne qonaqqa şaqyrǧan bolyp, astyrtyn jinalys ötkızedı. Keiın sol Şūbartau köterılısı qaruly küşpen toqtatylǧanda ūstalǧandary atylyp, jer audarylyp, qalǧanynyŋ jartysy batysqa – Balqaşqa qarai, jartysy «aqtaban şūbyryndyny» Aiagöz arqyly Qytaiǧa jalǧastyrady. Basy şūbartaulyq az ǧana toptan bastalyp, jol boiy ılesuşılerdıŋ sany köbeie bastaidy. Olardyŋ jaqyndap qalǧandyǧy jaily sybys sol kezdegı Qyzyltas audanynyŋ ortalyǧy Qyzylkesıkke jetkende, onsyz da basy qatqan jūrt ne ısterın bılmei sarsaŋǧa tüsedı. Bıraq uaqyttyŋ yzǧaryn erterek sezıp, Mäskeudıŋ taiaǧyn erterek jei bastaǧan serkelerımız köp oilanbai, eldı bır jaǧyna şyǧyp, bas köteruge ündeidı. Eldı taptyq jıkke stalindık jasandy jolmen bölşektep qyr körsete bastaǧanda jappai tärkıleuge ūşyrap, Sıbırge jer audarylǧan jäne būrynǧy Semei guberniiasy Zaisan uezı Ökpetınıŋ on jyldai bolysy bolǧan Jäkulä Küşıkov te köterılıstı ūiymdastyruşylardyŋ bırı retınde tarihta qaldy. Ol türmeden būryn da, keiın de özınıŋ bırbetkeilıgınen tanbaǧan. Eldıŋ aşu-yzasyn tudyryp, köterılıske itermelegen jailardyŋ bırı – Traiys qajynyŋ sebepsız milisiia qolynan öltırıluı bolsa, basqa da qajylar men dıni belsendılerge quǧyn-sürgın şeŋgelı ılıne bastady. Solardyŋ ışınde menıŋ arǧy atam Täkıbai qajy ūrpaqtary da tärkıleuge tüstı. Aǧa sūltan Qūnanbai qajynyŋ äkesı Öskenbaidyŋ Marqa, Narşa degen ekı qaryndasy Dondaǧūl atamyzǧa bırınen soŋ bırı tūrmys qūrǧan eken. Olardan äigılı Şal qajy, Täkıbai qajy jäne basqa da on şaqty qajylardyŋ ūrpaqtary taraidy. Täkıbaidyŋ üş äielınen tuǧan ūldarynyŋ tırılerı tügeldei Alaq köterılısıne qatysqan. Jappai tärkıleu bastalǧanda el basyna tüsken zūlmatty aldyn ala sezgen Jäkulä de ainalasyndaǧy jūrtpen keŋesıp, eldı aman alyp qaludyŋ bır joly «köşke ılesıp, şekaradan ötu» dep esepteidı. Būl oiyn jüzege asyru üşın jaqyn adamdary arqyly el ışıne habar taratuǧa atsalysady. Oǧan jaqyn küieu balalarynyŋ bırı Täkıbaiūly Sadyrbai da kömektesedı. Ol Jäkulänıŋ tapsyrmasymen öz tuystaryn ügıttep, köterılıske qatystyrady. Şūbartau, Aiagöz jaǧynan kele jatqan topqa qosylu üşın jolǧa şyqqan halyqty Alaq şatqalyna jetkende Kökpektıden kelgen okrugtık saiasi basqarma bastyǧynyŋ orynbasary Kliukin (keibır derekte Kuligin), özınıŋ Sizov, Şişmarkin degen serıkterımen bırge joldan toqtatady. Būlarǧa habardy qandai tyŋşy jetkızgenı belgısız. Olar halyqqa äuelı jyly söilep, aldausyrata bastaidy. Orys öktemdıgıne onsyz da zyǧyrdany qainap, temırdı qyzǧanda soǧuǧa äzır tūrǧan top būlardyŋ bır sözın ūǧyp, bır sözın ūqpasa da alǧan betterınen qaitpaidy. Kökıregı men qaruyna sengen saiasi belsendıler soŋynda zaŋmen qorqytyp, qoqan-loqyny özderı bastaidy. Elubai Äkımbaiūlyny atady. Nätijesınde, azdyǧyna qaramai, kışılık tanytqysy kelmegen üş orys ta sol jerde jantäsılım etedı. Būl habardy esti sala Bakin jäne Radchenko bastaǧan GPU-dıŋ otriady Saryşoqy tauynyŋ bır şatqalynda köştı zeŋbırektıŋ oǧymen qarsy alady. Şūbyrǧan halyq otriadtyŋ kele jatqanyn oqiǧa ornyna jetpei tūryp ta baiqaǧan eken. Äuelde jendetterdı de özderıne qosyluǧa kele jatqan qarapaiym top eken dep, män bermeptı. Bıraq jotadan asqanda ekı top bır-bırınen köz jazyp qalǧan. Soŋynda qarusyz jūrtqa qantögıspen jolyqqan jendetterdıŋ bır toby:
– Oq şyǧyndauǧa tūrmaityn būl haiuandardyŋ törteuın bır oqpen jairataiyq, – dep, Kärıpjanǧa aǧasy Ahmetjannyŋ ekı ūly Mūzdybai men Janahmettı jäne taǧy da bır adamdy bırınıŋ artyna bırın kolonnalyq sapqa tūrǧyzyp, tapanşamen basyp qalady. Jendetterdıŋ mazaǧyn aldyn ala bılgende olar sapqa da tūrmai qarsylasyp baǧatyn edı. Bıraq nysana dūrys közdelmei Janahmet qana jaralanady da, qalǧany bytyrai qaşa jöneledı. Būl jerde köşke ılesken 800 adamnyŋ jartysyna juyǧy oqqa ūşady. Jaŋaǧy Ahmetjan dep otyrǧanymyz tärkıleuge ūşyraǧan Boǧas bolysynyŋ bolysy Mūqyş Quanovtyŋ oŋ qoly bolǧan starşyn edı. Bandy retınde ūstalǧan topty atty otriad naizaly myltyqpen pıskılei otyryp aidap, Kökpektı türmesıne jetkızedı. Jäkulälardıŋ tobyna atsalysqan Kärıpjanǧa jauap alu kezınde tergeuşı: «Bandylardy qarulandyryp, bülıktı sender ūiymdastyrdyŋdar» deidı. «Mūny kım aitty?» degen saualdaryna: «Auylnailaryŋ aitty» degen jauap alady. Auylnai degenı Qozan Qajybekov atanyŋ aituynşa, Kärıpjannyŋ soŋyna tüsıp qoimaǧan soŋ, qyl arqanǧa süiretılıp, jūrttyŋ sabyrǧa şaqyruymen aman qalǧan bır belsendı eken. Keşegı Jeltoqsandaǧydai būl köterılıstıŋ de basşysy anyqtalmaǧandyqtan, sol kezdegı belsendılerge de bilık küdıkpen qaraǧan siiaqty. Al köterılıstıŋ naq basşysy jönındegı äŋgıme är qily bolsa da, Jäkulä, Sydyqtardyŋ esımı köbırek atalady. Bala künde özım körıp ösken Beisenbai, Köken, Bäiızǧoja, Altai, Täuırşe ana siiaqty basqa da apalarymyz ben atalarymyz qandy oqiǧanyŋ tırı kuägerlerı edı.
Jäkulänıŋ küieubalasy Sadyrbai 21 jasynda tūtqyndalyp, auyr azaptyŋ bärın tartady. Ol Şişmarkin degen jendettıŋ qūrdasy edı. Sol Sadyrbaidyŋ ūstalyp qaluyna qaşyp kele jatyp, tastan jyǧyluy sebepker bolady. Aiaǧy synyp, qinalyp jatqan jas jıgıttı jendetter tıntıp, qaltasynan komsomol biletın tauyp alady. Tergeu kezınde Jäkulä jaiynda da, özge jaiynda da tıs jaryp eşteŋe aitpaidy. Bır künı apaiy Zūlqiza Qajiiaqyzyn ertıp, türmege barsa, Sadyrbai adam tanymastai jaǧdaiǧa tüsıptı. Bet auyzy men öne boiynan sau tamtyq qalmai soqqyǧa jyǧylǧan qūr sülderın ekı jendet süirep äkeledı. Sonda Sadyrbaidyŋ: «Bızdı de adam dep ızdep keletınder bolady eken ǧoi» degennen basqa eşteŋe aituǧa şamasy kelmegen eken. Qajiia – keiın «ündemeske» ketıp, qaityp oralmaǧan Şaiahmet qajynyŋ äielı edı. Sadyrbai da komsomol belsendısı bola tūra, «bandylardy» ūiymdastyruǧa qatysqany üşın degen aiyppen atu jazasyna būiyrylady. Bıraq ölkelık komitettıŋ ökılı kelıp jetkenşe ony jendetter aiuandyqpen öltırıp te tynǧan edı. Inısın qūtqaruǧa sol joly türmeden amalyn tauyp şyqqan aǧasy Kärıpjannyŋ da qauqary jetpedı. Bırneşe märte türmege qamalǧan Kärıpjan 1932 jyly taǧy da ıstı bolyp, onjyldyq jazaǧa kesıledı. Bıraq Jäkulä syndy ol da türmenı būzyp, qaşyp şyǧyp, Qytaiǧa asyp ketedı. Osy kezde şyǧarǧan «Kezeŋ asqanda» degen küiı bolǧan eken. Soŋynan ornyna ınısı Serıkbai ūstalyp, 18 jyl aidauda bolady. Qalǧandarynyŋ bırazy aştyq pen näubette köz jūmyp, bırazy Qytaiǧa ötıp ketedı.
Kärıpjan Jäkulämen bırge keiın Qytaidaǧy Düngen soǧysyna da qatysyp, jazyqsyz japa şegedı. Sıbelerge qatysty bır dürbeleŋde atu jazasyna da būiyrylyp, qytailarǧa qyzmet etetın küieubalasy qūtqarypty. Būl äulettıŋ basynan ötken azapty jyldar jaily menıŋ «Äulet pen näubet» atty kıtabymda keŋırek baiandalady.
Qazaqstandy jailaǧan köterılıstıŋ bärınde de jazalau otriadyn basqarǧan bolşevikterdı (ışınde qazaqtary da bar) ūlyqtap, ölgen orystarǧa eskertkış taqta ornattyruymyzdyŋ özı – qazırgı täuelsız közqarastaǧy tarihty jasauǧa da järdemdesetın siiaqty. Ūrpaqtyŋ aqty aiyra bıluı üşın qaranyŋ da belgısı qaluy şart. Dialektikadaǧy terısteudı terısteu zaŋdylyǧy körsetkendei, tūlǧalardy aqtau men qaralau ūrpaqtyŋ auysuymen osylai alma-kezek jalǧasa beredı. Bıraq mamandarymyzdyŋ aqiqatty bıle tūra, aituǧa jüreksınıp, älı de būrmalaitynyna qynjylasyŋ. Būl Jäkulä siiaqty qanşama arystarymyzdyŋ azamattyq beinesın somdauǧa da kedergı keltıredı. Keibır maqalalar keŋestık sarynda jazylsa da, tarihtyŋ mülde ūmylyp qalmauyna kömektestı. Eşteŋe jazbasaq, bärın de joǧaltar edık. Būl oraida qart şejıreşı qalamger Qarpyq Egızbaevtyŋ tynymsyz eŋbekterı özındık tarihi derekterımen qūndy.
Bügıngı ūrpaq bolys ataulynyŋ bärın aqtaǧanmen, barlyǧy bırdei öz zamanyndaǧy qarapaiym halyq aldynda talapqa sai bolmauy mümkın. Bıraq adam janynyŋ araşaşysy bolǧan därıger Jäkulänıŋ jany näzık, sezımı sergek bolǧanǧa ūqsaidy. Ol kısıden habary bar adamdardan maqtaudan basqa ǧaibat söz estımedık.
Amanǧazy Kärıpjanäuletı,
aqyn, «Jas qazaq».
