Talai uaqyttardan berı közden tasa bolyp kelgen Maǧjan Jūmabaevtyŋ «Batyr Baian» dastany bertın, toqsanynşy jyldardyŋ basynda qalyŋ oqyrmanmen qaita tabysty. Şaǧyn poemaǧa siujet etılıp sol kezdegı qazaq-qalmaq soǧysynyŋ bır kezeŋı, batyrdyŋ öz basynan ötken tragediialyq oqiǧa (tūtqynǧa tüsken qalmaqtyŋ qyzymen bırge qaşyp ketken özınıŋ ınısı Noiandy atyp öltıruı) jäne Baiannyŋ özınıŋ Balqaş kölı maŋyndaǧy ūrysta opat boluy söz etıledı. Kezınde Baian batyr men onyŋ ınısı Noianǧa qatysty osy oqiǧany Iliias Esenberlinnıŋ «Jantalas» romanynan da oqyǧanbyz. Ilekeŋnıŋ sol uaqytta būl oqiǧany öz şyǧarmasyna detal etıp Maǧjannyŋ «Batyr Baianynan» da aluy ǧajap emes. Sebebı Ilekeŋ zamanyndaǧy adamdardyŋ «Batyr Baiandy» sonau zamanda alǧaş basylǧan kezınde-aq oqyǧany dausyz. Keiın Maǧjan aqyn aqtalyp, «Batyr Baian» tasqa basylyp, qalyŋ elge tarady. B. Tıleuhanov qobyzǧa qosylyp dastannan üzındı oryndaityn boldy. Kinofilm tüsırıldı. Halyqtyŋ Baian batyr tūlǧasyna degen qyzyǧuşylyǧy oiandy.
Būnyŋ bärın söz etıp otyrǧan sebebımız, HÜIII ǧasyrdyŋ abyz jyrauy Ümbetei Tıleuūlynyŋ «Jantai batyr» dep atalatyn dastany bar. Bır qyzyǧy ekı dastanǧa da arqau etılıp alynǧan Balqaş kölınıŋ maŋynda bolǧan qazaq-qalmaq ūrysy, iaǧni «Şaŋdy joryq» atanǧan bır ǧana oqiǧa. Maǧjan aqyn el auzynan estıgen tarihi äŋgımege aqyndyq qiialyn jalǧap, körkem dastan tudyrsa, Ümbetei özı tıkelei ışınde bolyp, közımen körgen oqiǧany jyrlaǧan. Aita ketetın bır jait, auyzdan-auyzǧa auysyp jürıp, Ümbetei dastanynyŋ bıraz stildık özgerısterge ūşyraǧany baiqalady. Bıraq oqiǧa jelısı sol qalpynda saqtalǧan…
Ümbetei şau tartqan şaǧynda Bögenbai batyrdyŋ nemeresı Bapan bi kelıp: «Jyrau ata, babam Bögenbaimen joryqtas boldyŋyz, sol zamannan qalǧan ǧibratty äŋgıme bolsa aitpaisyz ba?» – degende, qart jyrau osy «Jantai batyr» qissasyn jyrlap bergen eken. Keiın dastandy Bapannyŋ özı de aityp jürıptı. Kezınde Ümbetei şyǧarmaşylyǧy jaily bıraz ızdengen qalamger, şejıreşı Ǧalymjan Mūqatov 1953 jyly «Jantai batyr» dastanyn auyl jyrşysy Jylybaidyŋ Jūmaǧūly degen adamnyŋ auzynan jazyp alyp, qaidan üirendıŋ dep sūraǧanda, Jūmaǧūl qissany Töleş degen adamnan üirengenın aita kelıp:
«Töleş-au, üirendıŋ sen mūny qaidan? –
Degende ol ūqtym dedı Atqybaidan.
Atqybai –Ümbeteidıŋ şöberesı,
Qissany auyzymen jūrtqa jaiǧan.
Qissany odan būryn Bapan aitqan,
Bapan bi öz tūsynda bopty jaisaŋ.
Qazaqta belgılı ǧoi tıldıŋ maiy,
Kei jerın keiıngıler köp ūlǧaitqan»,– dep dastannyŋ bıraz özgerıske ūşyraǧanyn da meŋzep ötedı.
Ökınışke orai, Ümbetei şyǧarmaşylyǧy kezınde jete zerttelmei, būl dastan ötken ǧasyrdyŋ 40-50 jyldaryna deiın el ışınde aitylyp kelgenımen, tasqa basylyp, qalyŋ oqyrmanǧa taramaǧan.
Tübı ereimentaulyq jornalşy, auyz ädebietınıŋ ülgılerın jinaumen ainalysqan marqūm Ǧalymjan Mūqatov: «Ümbeteidıŋ artynda 1500 jol ädebi mūra qalǧan» dep jazady. Sonyŋ negızgı bölıgın qūraityn osy «Jantai batyr» dastany. Dastandy bergı zamanǧa jetkızgen Ümbeteidıŋ özınıŋ şöberesı Atqybai jyrau Baikenjeūly, onyŋ balasy İmaqan aqyn, Qypşaq Satybaldynyŋ Jamanqūly, Beisekeidıŋ Töleşı, Jylybaidyŋ Jūmaǧūly degen adamdar eken. Taǧy bır aita keterlıgı, osy oqiǧaǧa arnap Saqqūlaq bidıŋ nemeresı, belgılı aqyn, talai jyldar Ereimentaudaǧy Qorjynköl bolysyn basqarǧan Oljabai Nūralyūly da dastan jazypty. Odan basqa sol öŋırdıŋ taǧy bır jüirıgı, Oljabaidyŋ zamandasy Jadaidyŋ Moldajany da kezınde «Jantai batyr» degen bır dastan şyǧarǧan (Bögenbaidyŋ aǧasy Kölbaidan taraityn Moldajan asa daryndy aqyn, aituly zerger bolǧan kısı.
Onyŋ «Jantai batyr», «Bögenbai batyrdyŋ bır joryǧy» atty dastandary men bıraz öleŋderı QR Ǧylym akademiiasynyŋ qoljazba qorynda saqtauly). Qolǧa tüsken tarihi derekterdı özek etıp bız de (S.B.) özımızşe 2000 jyly «El qonǧan» atty dastan jazǧan edık. Söitıp, osynşama adamǧa şyǧarmaşylyq şabyt bergen «Jantai taqyryby» nesımen qūndy, nesımen qyzyqty degen zaŋdy sūraq tuady. Onyŋ sebebı bızdıŋşe, Jantai bastaǧan batyrlardyŋ sol alapat şaiqasta erlıktıŋ asqan ülgısın körsetuınde. Jantaidyŋ az ǧana qolmen (bır derekte 500 dese, endı bır derekte 80 adam delınedı) qalyŋ qalmaqqa şabuy. Sol kezdegı Ereimendı jailap jatqan qalmaqtardy on myŋ tütın edı deidı bügınge jetken äŋgımelerde. Osy on myŋnyŋ şaŋyraqtan joq degende atqa mınetın üş-tört myŋ sarbaz şyǧady desek, ol az küş emes. Sonşama jauǧa azǧana äskermen qarsy şabuǧa qandai jürek kerek ekenın bıle berıŋızder! Degenmen küş teŋ bolmaǧan osy ūrysta qazaqtar jaǧy tegıs opat bolyp, Jantai özınıŋ qos ūly Myrzageldı, Toqaşpen ǧana qalady. (Myrzageldı ol kezde otau tüsırgen, besıkte Janbolat atty bır ūly bar, al ınısı Toqaş älı üilenbegen, jasy on altyda ǧana eken). Osy qiian-keskı şaiqasta Jantaidyŋ nemere ınılerı Üisınbai men Naimanbai, uaq Baian batyr da şahit keşedı. On jetı jerınen jaraqat alyp, äbden qansyraǧan Jantai būl jerden aman şyqpasyn bılıp, ülken ūly Myrzageldıge: «Bızge topyraq osy aradan būiyrady, bılem, üşeumız bırdei opat bolsaq, Bozymnan (qanjyǧaly ışındegı bır ata) el qondyratyn adam qalmas! Sadaqty bır tartyp, saǧan jol aşatyn halym bar, Sarybauyr atqa mın de, qorşaudy būzyp elge qaş» deidı. Bıraq atadan batyr tuǧan Myrzageldı: «Joq, äke, men ölsem, soŋymda atymdy atandyratyn Janbolatym bar. Älı otau köterıp, üi bolmaǧan myna Toqaş ketsın elge, ölıp ketse, ömırge kelmegendei bolady ǧoi!» dep bas tartypty. Söitıp äkelı-balaly üşeuı qoş aitysyp, Toqaş Sarybauyr atpen qorşaudy būzyp, şyǧyp ketedı. Eger Myrzageldı janyn küittegen adam bolsa, tura kelgen ajaldan basyn sauǧalap, özı keter edı. Bıraq olai ıstemei, basyn ölımge qiyp, ūrpaqsyz qalmasyn dep jolyn ınısı Toqaşqa ūsynady. Mıne, şyn erlıktıŋ ülgısı! Qalam ūstap jürgen kez kelgen adamdy tebırentetın-aq oqiǧa!
Joǧaryda atalǧan ädebi şyǧarmalardan basqa, Jantai batyr jaily derekter Şoqan eŋbekterınde bırşama aitylady. Kezınde Şyŋǧys sūltan özınıŋ qasynda bolǧan qypşaq Satybaldynyŋ Jamanqūly degen jyrşyǧa «Jantai batyr» qissasyn aitqyzyp, ony Şoqanǧa jazdyrtyp alyp, oblystyq şekara bastyǧy polkovnik M.Ladyjenskiige tapsyrǧan eken.
Jantai batyr jaily el ışınde aitylǧan eskı äŋgımelerdıŋ negızge alyp Şoqan özı bylai dep jazady: «…han stoial na sbornom meste, ne dvigaias, on dojidalsia hrabrogo batyra Baiana, nesmotria na ropot drugih batyrov. Nakones iavilsia s 540 chelovekami i on predstal pered hanom.
…V eto vremia kandjigalines Djanatai batyr (Jantai batyr.S.B.) derjavşii peredovoi karaul s otriadom v 500 chelovek v rasstoianii sutochnoi ezdy, byl ubit kalmykami.
..Kogda uznal Djanatai o smerti liubimogo svoego brata, sdelal prokliatie i poklialsia protiv ubis: «İli umru, ili napius vaşei kroviu!» Velel podat loşadei, s 500 chelovek vorvalsia v stavku kalmykov, ih bylo 10 tysiach, i utonul v bitve-bitva byla straşnaia, kirgizy şli na smert. Uisinbai s rasporotym jivotom, derja vnutrennosti v polah svoego halata, dralsia i spraşival: «A chto, Djanatai batyr, s rasporotym jivotom mojno li jit?».
Vse pali, ostalsia Djanatai i 8 chelovek i syn ego Tokyş (Toqaş. S.B.). Djanatai slez s loşadi, podal ee synu, govoria: «Otpravliaisia domoi, probeisia, ibo ne budet cheloveka kotoryi pri sluchae mog by za menia otomstit».
Kogda Ablai uznal o smerti Djanataia, plakal neuteşno, govoria: «ne davavşii sebia tochit, chernyi bulat moi!». (Ch.Valihanov. 1 tom. Str. 225-226. Almaty.1961)
Bır ökınıştısı, tarihi tūlǧa retınde sonşama qyzyǧuşylyq tudyrǧan, qanşama ädebi şyǧarmalarǧa özek bolǧan Jantai batyr Tölekūlyn Ereimentau elı bolmasa, bylaiǧy jūrt bıle bermeidı. Onyŋ basty sebebı keŋestık kezeŋde tarihymyzdyŋ dūrys zerttelmeuınen jäne Jantaiǧa bailanysty joǧarydaǧy şyǧarmalardyŋ ädebi ainalymǧa tüspeuınen dep bıluımız kerek.
Tıptı Jantai esımı köp uaqytqa deiın Janatai bolyp qate jazylyp keldı. Mysal, Qazaq Sovet Ensiklopediiasynda būryndary «Janatai» bolyp jazylsa, keiıngı jyldary şyqqan Qazaq Ūlttyq Ensiklopediiasynda «Jantai» bolyp tüzetılgenımen, «…batyrdyŋ süiegı Soltüstık Qazaqstan oblysy, Esıl audany, Janatai auylynyŋ janynda jatyr» degen jaŋsaq derek jür.
1960 jyly Ǧalymjan Mūqatov bastaǧan bır top ereimentaulyq azamattar Jantai batyr esımınıŋ qate jazylyp jürgenı jönınde “Qazaq SSR tarihyn» redaksiialaǧan akademik Älkei Marǧūlanǧa hat jazady. Oǧan Älekeŋ tömendegıdei jauap berıptı: «…Jantaidyŋ «Qarabūjar Janatai» bolyp jazyluy Şoqannan tarady. Şoqanda tura Janatai (soch.Chokana Valihanova pod red.N.İ.Veselovskogo,1904 g. Str. 312, 319, 320).
…Jantaidy Şoqannyŋ «Janatai» dep jazuyna sebep bolǧan tegınde arap harpınıŋ tolyq jetkıze almauynan boluy kerek. Mūny tek Jantai batyrdyŋ ūrpaqtary saqtap kelgen qariia sözben, tarihi äŋgımelermen, jyr ūiqasymen özderıŋız ǧana däleldeisızder. Sälemmen Älkei».
Al endı «Qarabūjyrǧa» qaita oralsaq, ol Jantaidyŋ emes, Ümbetei jyraudyŋ laqap aty eken deidı bügıngı ūrpaqtary. Būl jönınde belgılı ǧalym, marqūm Qaiym Mūhamethanov tömendegıdei pıkır aitypty: «…Qanjyǧaly Ümbetei jyraudy Maǧjan da madaqtap: «Ärı aqyn, ärı batyr Qarabūjyr, aitatyn örlep baryp aspanǧa syr» deidı ǧoi. («Batyr Baianda» osyndai joldar bar. S.B.).
Sondai-aq, Qarabūjyr degen ata Pavlodar oblysyndaǧy Aqköl-Aqtoǧai öŋırın jailaǧan qanjyǧalylar ışınde bar. Al Jantai Ereimen qanjyǧalylarynyŋ bır atasy Bozymnyŋ Niiaz degen tarmaǧynan taraidy. Niiazdan – Şaǧyr, Tölek, Qabyl, Küŋbas, Darhan. Tölekten – Mojy batyr, Jantai batyr tuady. Qabyldan – Arqandyr batyr, Küŋbastan – Üisınbai, Naimanbai batyrlar. Jantaidyŋ özınen – Myrzakeldı,Toqaş, Qyrǧyz atty üş ūl. Myrzakeldı Jantaidyŋ özımen bırge şaiqasta opat boldy dedık. Odan tuǧan Janbolat Bapan bidıŋ zamandasy, Qanjyǧalynyŋ töbe biı atanǧan adam. Janbolattyŋ balasy Äuen de el arasyna bilık aitqan, öz zamanynda auylnai sailanǧan, kökıregı oiau, öleŋge ūsta adam bolypty. Äuen aitypty degen keibır sözder bügınge deiın jetıp otyr. Bır atap öterlıgı, osy Niiaz äuletınen batyrlar köp şyqqan. Niiazdyŋ taǧy bır balasy Şaǧyrdan taraǧan ūrpaǧy, el ışınde Bala Syzdyq atanǧan Syzdyq baluan Beisenbıūly 1916 jylǧy Ereimendegı halyq köterılısınde Bas sardar bolyp sailanǧan.
Qos dastanǧa arqau bolǧan oqiǧa
Endı oqyrmanǧa tüsınıktı bolu üşın, ekı auyz sözben joǧaryda aitylǧan ekı dastannyŋ qysqaşa mazmūnyna toqtala keteiık. Oqiǧaǧa arqau bolǧan HÜIII ǧasyrdyŋ 20-40 jyldary Syr boiynan aua köşken Momyn Arǧynnyŋ bır tarmaǧy Qanjyǧaly elınıŋ Ereimenge kelıp qonystanuy. Ol uaqytta Ereimen taularyn Usa Seren bastaǧan 10 myŋ üilı joŋǧarlar jailap jatyr edı deidı bügınge jetken Ereimen tarihy jönındegı derekte. Bögenbai bastaǧan batyrlar kündız-tünı ūrys salyp, osy qalyŋ qalmaqty Ereimennıŋ oŋtüstıgındegı Aiuly-Niiazdyŋ Qarakölıne qarai audaryp tastaidy. Mal-janyna örıs tarylyp, qysymşylyq körgen qalmaqtar Abylai hanǧa kısı salyp, onyŋ balasy Qasym törenı qonaqqa şaqyryp, qyz qūmarlau nemege qalmaq begınıŋ qyzy Äinış sūludy körsetelık, alam dese äieldıkke berelık, söitıp Qasym arqyly qazaqqa degenımızdı ıstetermız dep şeşedı. Abylai han Usa Serennıŋ būl ūsynysyna köp oilanyp, aqyry janyna bırneşe kısı ertıp, Qasymdy qalmaqtarǧa jıberedı. «Jantai batyrda» osy mäselege Qasym törenıŋ şeşesı Topyş sūludyŋ da yqpal etkenı aitylady. Ol balasyn Usanyŋ auylyna qonaqqa jıberuge Abylai handy köndırmekke bylai deidı:
«Ei, sūltan, abyroiyŋ jūrttan asqan,
Baǧyŋ men taǧyŋa elde joq talasqan.
Qūmartyp şaqyrtqanǧa jıbermeseŋ,
Demei me bıreu senı asyp-tasqan.
Jaryŋ bop, qosaǧyŋ em qolqa salǧan,
Bır sapar joldas aqym belıme alǧan.
Jıberşı estiiar köp nöker qosyp,
Täuekel, körsın qyzdy Qasym zadaŋ».
Būl tarihta şyn bolǧan oqiǧa, sebebı ol jönınde Ümbetei öz dastanynda bylai dep jyrlaidy:
«Qonaqqa Qarauyldan şeşen Qanai,
Süiındıkten baspa, qu bi Tölebai.
Uaqtan batyr Sary bırge attanyp,
Jyraudy Ümbeteidei qosty bolmai».
Iаǧni, oqiǧanyŋ ışınde Ümbetei özı de bolǧan. Alǧan syi-siiapaty men qalmaq begınıŋ qyzy Äinış sūludyŋ körkıne eltıgen Qasym töre ony äiel etıp almaq bolyp, keiın Ereimennıŋ Qorjynkölınde ötken jiynda «qalmaqtardy qaŋǧytpai, qonys beru kerek» degen ūsynys aitady. Būǧan aşulanǧan Jantai batyr: «Sen telımge tüsken qalmaqtyŋ qyzy Topyştan tuyp edıŋ, naǧaşyŋa büiregıŋ būryp tūr ma, qalmaq bızge el bolmaidy, bırjola ärı qarai asyryp tastau kerek!», – dep qarsy şyǧady. Būl sözdı jalpy Orta jüz batyrlary jaqtaǧanymen, Abylai han men Bögenbai eldı uaqytşa bıtım jasauǧa köndırıp, qalmaqqa Ereimennıŋ syrtqy betındegı terıs qystaulardan qonys berıp, beibıt tırlık jasauǧa kelısım jasap, ekı araǧa Jantaidyŋ nemere ınısı Arqandyr batyrdy şolǧynşy etıp qoiady. Bıraq jaulyqqa bekıngen qalmaqtar Äinış qyzdy endı Arqandyrǧa salyp, qyz onyŋ da basyn ainaldyra bastaidy. Arqandyr bırde aŋ quyp jürgen Üisınbaidyŋ astyndaǧy jürdek naryna qyzyǧyp, sūraidy. Būǧan Üisınbai: «Qalmaqtyŋ asyl tūqym myŋ tüiesı bar, jıgıt bolsaŋ baryp almaisyŋ ba?», – deidı. Namysy kelgen Arqandyr myŋ tüienıŋ ışınen toǧyz nardy aidap alady. Aqyry osynyŋ aiaǧy qantögıske ūlasyp, qalmaqtar dalada jalǧyz-jarym jürgen Arqyndyrdy öltırıp, bır tünde aua köşıp qaşady.
Būl uaqytta Jantai batyrdyŋ auyly Öleŋtınıŋ boiyndaǧy Ajy tauyn jailap otyrsa kerek. Janbolat atty nemeresın sol jazda besıkke salypty. Suyq habar jetken soŋ qaharyna mıngen Jantai az ǧana kısımen Qorjynköldegı Bögenbaidyŋ auylyna kelıp:
– Böke, qyldyŋ da, tyndyŋ! Qalmaq tübı bır qastyq qylady dep edım ǧoi, aqyry sony ıstedı. Tez atyŋa mın! – deidı.
– Sailanyp bara jatqan jau az ǧana qolǧa aldyra ma, säl aialda, daiyndyq qylaiyq ,-degen Bökeŋ sözın aşuly Jantai qūlaǧyna ılmei, «ne qyrylyp kelem, ne qyryp kelem!» dep attanyp ketıptı.
Jantai ketken soŋ Bögenbaidyŋ bäibışesı Baiau anamyz:
– Älgınıŋ auzynan «qyrylam» degen söz būrynyraq şyqty, bır qaterge ūrynyp jürer, Böke, jyldamyraq şyǧyŋyz! – dep aqyl qosady…
Endı ekı dastan bır oqiǧaǧa arnaldy degen sözımız däleldı bolu üşın bırer mysal keltıreiık. «Batyr Baianda» osy joryqqa atsalysqan batyr-biler jaily:
«Jiyldy öŋşeŋ noian yǧai-syǧai,
Bäijıgıt, Tasbolat pen bi Tolybai.
Tu basta Abylaidy han kötergen,
Qamqory Qarauyldyŋ şeşen Qanai.
Aşuy jauǧan qardai, şökken nardai,
Qart qyran Qanjyǧaly qart Bögenbai.
Bökeŋnıŋ jas jolbarys jetkınşegı,
Auzynan jalyn şaşqan jas Janatai.
Naizasyn naizaǧaidai oinatatyn,
Jas barys Bäsentiın Sarymalai.
Baltaly, ekpındı ottan Orazymbet,
Syrǧaly şapşaŋ oqtan er Elşıbek» – dese,
«Jantai batyrda»:
«Kereidıŋ Emenaly er Jabaiy,
Barystai Bäsentiın Oljabaiy.
Baltaly, Baǧanaly, Sırgelıden,
Elşıbek,Orazymbet, Jaulybaiy», – deidı.
Qazaq qoly quyp jetken soŋ qūtylmasyn bılgen qalmaqtar Abylaiǧa elşı salady. Elşınıŋ sözıne ilanyp, bıraz uaqyt kütpekşı bolǧan Abylaiǧa «Jantai batyr» qissasynda Baian batyr bylai dep narazylyq bıldıredı.
«Han sözın uaq Baian ūnatpady,
Qasaryp bärı de ony quattady.
«Nanbaŋyz, şyn baǧynsa ant būza ma? –
Destı jūrt: «Ol sūmyrai zytat taǧy».
«– Han iem, aŋqau deme Usany sen,
Piǧylyn o zalymnyŋ tanydym men.
Osylai külıp jürıp tūzaq qūryp,
Elıŋe ajal oǧyn bürkedı erteŋ.
Būl Usa şet elderdı san aldaǧan,
Bodansyp Qytaidy da ekı arbaǧan.
Elşısın qūrtu kerek», – dep qanjaryn,
Qynaptan suyryp aldy Sary Baian», – dese,
«Batyr Baian» dastanynda būl jönınde:
«Tūrdy da dedı: Aldiiar, Abylaiym,
Mergennıŋ myltyǧyna qarsy jürmes
Qyrdaǧy adam tügılı qūlandaiyn.
Sözımdı ne kektersıŋ, ne jūptarsyŋ,
Oiyŋdy terıs deidı Baian-aiy!
Talqyǧa salmai şyndyq tabylmaidy,
Qūl ǧana qojany ylǧi qabyldaidy.
Qu qalmaq künı keşe aldamap pa edı,
Şoŋqityp Oi Qytai men Ör Qytaidy», – deidı.
Ekı dastandy oqyp otyryp, Maǧjan kezınde osy oqiǧany Ümbeteidıŋ «Jantai batyrynan» almady ma eken dep oilaisyŋ. Olai boluy äbden mümkın. Sebebı, Qanjyǧaly men Atyǧai-Qarauyl elı Jetı Momynnan taraityn tübı bır tuystas aǧaiyn. Jaz jailauy aralas, qyz alysyp, qyz berısıp jatatyn jūrt. Onyŋ üstıne sol uaqytta «Jantai batyr» Kökşe men Ereimen, Omby aralyǧyndaǧy qazaqtardyŋ arasynda keŋ tarap, jiı jyrlanǧan qissa. Jäne Maǧjan aqyn Omby öŋırınde ǧūmyr keşken, tübı ereimentaulyq Qanjyǧaly-Jienbaidan taraityn Ǧabdyrahman mola Joldasūly, Säken halfe Ǧylmanimen tanys, aralas bolǧan. Sondyqtan Maǧjan Ümbeteidıŋ «Janatai batyryn» estımedı deuge negız joq.
Ekı dastandaǧy bar aiyrmaşylyq – «Batyr Baianda» jaudy quyp jetken soŋ, olardyŋ salǧan elşısınıŋ sözıne ilanyp, keiın qaitpaqşy bolǧan Abylai hannyŋ aitqanyna könbei, Baian batyr qalyŋ jauǧa 100 kısımen şabady. Jäne sol şaiqasta Jantai ekeuı qatar jürıp qaza tabady.
«Qasynda jalǧyz joldas – jas Janatai,
Qansyrap zorǧa ǧana kırpık qaqqan».
«…Qairan er, qaisar Baian, jolbarysym,
Alaida uaqyt öttı, qūlap tüstı
Qūşaqtap Janataidaiyn jan joldasyn», – delınedı.
Al «Jantai batyrda» Bögenbai men Baian bastaǧan bır myŋ sarbaz qaşqan qalmaqtyŋ soŋynan quyp soǧysady delınedı.
El auzyndaǧy taǧy bır hikaia
Osy «Şaŋdy joryq» oqiǧasyna qatysty taǧy bır derek – Ereimentau öŋırınde sonau zamandardan berı atadan balaǧa auysyp kele jatqan, Qanjyǧaly elınıŋ osy jerdı qalai kelıp qonystanǧany jönınde baiandalatyn tarihi äŋgıme bar. Ony bala jasymyzdan estıp öskenbız. Ertede ülkender osy äŋgımenı aitqanda: «Jantaidyŋ janynda öz tuystarynan basqa uaq ruynan Baian degen batyr bolypty» – dep aityp otyratyn. Bıraq ol kezde Baian tūlǧasyna däl būndai qyzyǧuşylyq tuady dep kım oilaǧan… Osy äŋgımenı ötken ǧasyrdyŋ eluınşı jyldary Tūqpidyŋ Ömırbegı degen adam (Qanjyǧaly ışınde Qylşar degen atadan) keiıngı ūrpaq bıle jürsın dep, arap harpımen qaǧaz betıne tüsırıp ketıptı. Ömırbek özı jetpısınşı jyldary seksennen asa berıp qaitys bolǧan kısı. Keiın būl hikaiany tarihtan habary bar Ämırjan Mauin degen el adamy sol kezdegı Ereimentau audandyq partiia komitetınde qyzmet ıstegen Serık Syzdyqov atty janaşyr azamatqa berıp, kirillisamen qaita tergızedı. Qazır osy qoljazba – bızdıŋ qolymyzda.
Atalmyş tarihi äŋgımenıŋ basynda Ömırbek aqsaqal: «Men būl äŋgımenı bala künımde Töre auylyndaǧy Säkei atty jezdemnıŋ üiınde jasy seksennen asqan Kenjaly degen qarttan estıp edım», – deidı. Ömırbek ötken ǧasyrdyŋ 70-şı jyldary seksennen asyp baryp ömırden ozdy dedık. Iаǧni, bır myŋ segız jüzınşı jyldardyŋ aiaǧynda düniege keldı degen söz. Sonda būl äŋgımenı estıgen uaqyty bır myŋ toǧyzynşy jyldardyŋ basy boluy kerek. Al äŋgıme aituşy Kejaly qart seksennen asqan adam bolsa, bır myŋ segız jüzınşı jyldardyŋ basynda ömırge kelgen dep bılemız. Iаǧni, osy hikaiatty Bögenbai zamanyn közımen körgen adamdardyŋ auzynan estıgenı aidan anyq. Sondyqtan būl derek eşqandai alyp-qospasy joq, tarihta bolǧan oqiǧa dep senımmen aita alamyz!
Bır qyzyǧy, osy äŋgımede Baian batyr Abylai men Bögenbai bastaǧan qoldyŋ ışınde emes, kerısınşe, Jantai batyrmen bırge bolady. Jantai aşuǧa mınıp, 40 kısımen Qorjynkölden attanyp ketken soŋ, aldynan 40 kısımen Baian batyr qarsy jolyǧady jäne janynda Jantaidyŋ aǧasy Küŋbastyŋ ūly Üisınbai batyr bar eken. Osy seksen adam üdere jortyp, Balqaş kölınıŋ şyǧysynda qalmaq köşın quyp jetedı. Qalyŋ qalmaqtyŋ közıne köp bolyp körınıp, şaŋdy molaitu üşın attarynyŋ qūiryǧyna bır-bır qūşaq qaraǧan bailap alyp şabady. «Şaŋdy joryq» atanu sebebı osydan eken. Osylai dep Oljabai men Moldajan aqyndardyŋ dastandarynda da, Ümbeteidıŋ «Jantai batyrynda» da, bız söz etıp otyrǧan qoljazbada da aitylady.
Söitıp osy şaiqasta batyrlar tegıs opat bolyp, Toqaş Sarybauyr atpen qorşaudy būzyp şyǧyp ketedı. Abylai men Bögenbai bastaǧan qol soŋynan jetse, qalmaqtyŋ aldy ūzap ketken eken. Soŋynda qalǧandaryn bıraz qyrǧynǧa ūşyratyp, keiın qaitypty deidı. Qaza bolǧan Jantai, Myrzakeldı, Üisınbai, Naimanbai, Baian, taǧy basqa batyrlardyŋ süiekterın tauyp, sol jerdegı Kürkıldek, Şümektı dep atalatyn özenderdıŋ qiylysyndaǧy bır jartastyŋ tübıne sauyt-saimandarymen bırge jerlep, basyna tas ornatypty. Qazır Balqaş kölınıŋ töŋıregınde (derekterde batys jaǧynda delınedı) osyndai özender bar ma eken, ızdep körse dep oilaisyŋ. Mümkın osy maqalany oqysa, bıletın adamdary bızben habarlasar dep oiladyq.
Sol zamannan ūmytylmai bügınge jetken mynadai bır auyz öleŋ de bar:
«Jylqysy er Jantaidyŋ ala sandy,
Kürkıldek, Şümektıde qala saldy.
Öldı dep batyr Jantai estıgende,
Basy Qanys, tört qatyn qara saldy».
Qanys-Jantaidyŋ bäibışesınıŋ aty bolsa eken deidı. Qaşyp bara jatqan jau qoly quǧynşy qazaqtar sudan taryqsyn dep, joldaǧy qūdyq bıtkenge maldyŋ, ittıŋ ölmtıgın tastap aramdap otyrady. Qazaq jaǧy qaitarda sudan tarşylyq körıp, osydan ūşynyp, qara tyşqaqqa ūşyrap, köp adam qaitys bolady. Olardyŋ ışınde Bögenbaidyŋ aǧasy Kölbai da bar eken. Būl jaily Ümbetei dastanynda da, el ışındegı äŋgımede de aitylady. Bügınde Jantai batyrdyŋ üş ūlynan taraǧan ūrpaqtary Ereimentau öŋırınde sau-salamat ömır sürıp jatyr.
Joǧaryda aitylǧan ekı dastanǧa qatysty az ǧana äŋgıme osyndai. Auyz ädebietınde Būqar jyrau sekıldı tūlǧamen iyqtas tūrǧan Ümbetei jyrau Tıleuūlynyŋ şyǧyrmaşylyǧynan, onyŋ «Jantai batyr» dastanynyŋ şyǧu tarihynan, jäne «Batyr Baian» dastanymen bailanysy jönınen oqyrman jūrtşylyqty habardar etsek dep oiladyq.
Sailau Baibosyn,
QR Eŋbek sıŋırgen mädeniet qyzmetkerı,
Ereimentau audanynyŋ qūrmettı azamaty.
