Är halyqtyŋ tarihynda ūltty ūiystyrarǧa, saqtap qaluǧa, örleuıne sebepker bolǧan jekelegen tūlǧalar, aqyl ielerı men batyrlary kezdesedı. Sonyŋ ışınde batyrlar mäselesıne kelgende qazaqtyŋ eske alary köp. Sonau kök türıktıŋ zamanynan berı talai bahadürler öttı. Qazaqtyŋ ūlt retınde qalyptasyp, memlekettılıgın damytyp, ony saqtap qaluda batyrlardyŋ qosqan ülesı, jankeştı ıs-äreketterı ölşeusız. Qazaq batyry qai kezeŋde de ol elınıŋ, jūrtynyŋ bırtūtastyǧy üşın, täuelsızdıgı üşın qyzmet ettı dep aita alamyz. Batyr är halyqta bolady. Bıraq onyŋ funksiiasy bärınde bırdei emes. Tarihi aspektıden qaraǧanda qazaq batyry bılek küşınıŋ ǧana iesı emes. Ol – ärı jauynger, ärı qolbasşy, strateg, ärı saiasatker, el bileuşı ärı dau şeşetın söz adamy, kedei-kepşıktıŋ sözın söilep, jetımın jarylqauşy.
Batyrlyq – mülık pen taq emes. Ony qūjat jüzınde bekıtıp, ösiet boiynşa mūraǧa qaldyru mümkın emes. Soǧan qaramastan, qazaqta batyrlar äuletı degen ūǧym bar. Batyrdyŋ ūrpaǧynan batyr şyǧuy – zergerdıŋ balasynyŋ zerger boluyna ūqsamaidy. Zergerdıŋ balasy köp jaǧdaida atasynan üirengen täjıribe arqyly eptı bolady. Al batyr, eŋ aldymen, babalarynyŋ qanymen daryǧan tek arqyly batyrlyqqa beiım bolady.
Qazaqta batyrdan batyr tuǧan mysal jetıp-artylady. «Qazaq batyry» degen kezde auyzǧa eŋ aldymen oralatyn Qabanbai, Bögenbai, Raiymbek, Nauryzbai, Janqoja, tama Eset, Alybai, İsatai syndy tūlǧalardyŋ qai-qaisysy da tektı batyrlardyŋ ūrpaqtary. Jyrlarda aitylatyn Er Qosai, Edıge, Er Tarǧyn syndy batyrlardyŋ bärı de ata-babasynan ūrpaǧyna deiın batyr bolǧandar. Ata käsıptıŋ batyrlar äuletınde ūrpaǧyna jalǧasuyn «şynjyry üzılmeu» dep ataǧan. Batyrlar ūrpaǧy üşın ata käsıbın jalǧastyrmau – masqaralyq bolyp sanaldy. Äskeri äuletten bolǧandyqtan batyrlar alǧaşqy erlık jolyn köbıne soǧysta ölgen äkesınıŋ, tuysynyŋ kegın aludan bastaǧan.
«Atam menıŋ Qangeldı, Qazaq üşın qan berdı. Er Tükeden men tudym, Er boluǧa bel budym…» – degen eken Raiymbek batyr babalarynyŋ batyrlyǧyn paş etıp.
Arǧynnyŋ qanjyǧaly ruynan taraǧan Qanjyǧaly Bögenbai batyrdyŋ atasy Äldeuın batyr – Esım han äskerınıŋ qolbasşysy, al äkesı Aqşa batyr – Täuke hannyŋ 80 myŋ qolyn basqarǧan sardar bolǧan adam.
Al Qarakerei Qabanbaidyŋ atasy Mämbet te, äkesı Qojaǧūl da, Qojaǧūldyŋ aǧasy Küşık te öz zamanynyŋ aty şyqqan batyrlary bolǧan. El auzyndaǧy äŋgımeler deregıne qaraǧanda, jastaiynan batyr tanylǧan Küşık batyr Eŋsegei boily Er Esımnıŋ Taşkenttı alatyn soǧysyna qatysyp, sol Tūrsyn han ölgen jyly jambasyna uly naizanyŋ ūşy tiıp, 25 jasynda qaitys bolady.
Qysqasy, tıze bersek är batyrdyŋ tegındegı qaisarlyqtyŋ qaidan daryǧanyn tarqatyp kete beruge bolady. Būl mäselenı büge-şıgesıne deiın aşu üşın batyrlar institutyna tolyqqandy zertteu jasau qajettıgı anyq. Qazaqy batyrlar instituty – özge halyqtardyŋ bolmysyna ūqsai bermeitını anyq qūbylys.
Qoryta aitqanda, batyrdyŋ tektılıgı ūrpaǧyna daritynyn ärkez moiyndaǧan halyqpyz. Tıptı qazırdıŋ özınde «pälenşe batyrdyŋ ūrpaǧy eken» dep qūrmet körsetıp jatamyz. Onysy tek babasyna degen qūrmet qana emes, «mūnyŋ da boiynda sol tektı qan aǧyp jatyr ǧoi» degenge saiady.
Baǧy men baby şapqandardyŋ atyn qamşylaityn qazaqtan qaradan şyqsa da, därejesı hanmen teŋesken tūlǧalar az emes. Qazaqtyŋ tūraqty äsker ūstamaǧany tarihta köp aitylady. Qazaqtyŋ äsker sany erkek kındıktıŋ sanymen esepteledı. «Tüzge şyqsam batyrmyn, üige kelsem qatynmyn» demekşı, eşkımge soqtyqpai jai jatqan eldıŋ ärbır azamaty – jauynger. Būl da bızdıŋ genımızge jazylǧan.
Säken NŪRQABEKŪLY, «Alaş ainasy».
