Ár halyqtyń tarıhynda ultty uıystyrarǵa, saqtap qalýǵa, órleýine sebepker bolǵan jekelegen tulǵalar, aqyl ıeleri men batyrlary kezdesedi. Sonyń ishinde batyrlar máselesine kelgende qazaqtyń eske alary kóp. Sonaý kók túriktiń zamanynan beri talaı bahadúrler ótti. Qazaqtyń ult retinde qalyptasyp, memlekettiligin damytyp, ony saqtap qalýda batyrlardyń qosqan úlesi, jankeshti is-áreketteri ólsheýsiz. Qazaq batyry qaı kezeńde de ol eliniń, jurtynyń birtutastyǵy úshin, táýelsizdigi úshin qyzmet etti dep aıta alamyz. Batyr ár halyqta bolady. Biraq onyń fýnkııasy bárinde birdeı emes. Tarıhı aspektiden qaraǵanda qazaq batyry bilek kúshiniń ǵana ıesi emes. Ol – ári jaýynger, ári qolbasshy, strateg, ári saıasatker, el bıleýshi ári daý sheshetin sóz adamy, kedeı-kepshiktiń sózin sóılep, jetimin jarylqaýshy.
Batyrlyq – múlik pen taq emes. Ony qujat júzinde bekitip, ósıet boıynsha muraǵa qaldyrý múmkin emes. Soǵan qaramastan, qazaqta batyrlar áýleti degen uǵym bar. Batyrdyń urpaǵynan batyr shyǵýy – zergerdiń balasynyń zerger bolýyna uqsamaıdy. Zergerdiń balasy kóp jaǵdaıda atasynan úırengen tájirıbe arqyly epti bolady. Al batyr, eń aldymen, babalarynyń qanymen daryǵan tek arqyly batyrlyqqa beıim bolady.
Qazaqta batyrdan batyr týǵan mysal jetip-artylady. «Qazaq batyry» degen kezde aýyzǵa eń aldymen oralatyn Qabanbaı, Bógenbaı, Raıymbek, Naýryzbaı, Janqoja, tama Eset, Alybaı, Isataı syndy tulǵalardyń qaı-qaısysy da tekti batyrlardyń urpaqtary. Jyrlarda aıtylatyn Er Qosaı, Edige, Er Tarǵyn syndy batyrlardyń bári de ata-babasynan urpaǵyna deıin batyr bolǵandar. Ata kásiptiń batyrlar áýletinde urpaǵyna jalǵasýyn «shynjyry úzilmeý» dep ataǵan. Batyrlar urpaǵy úshin ata kásibin jalǵastyrmaý – masqaralyq bolyp sanaldy. Áskerı áýletten bolǵandyqtan batyrlar alǵashqy erlik jolyn kóbine soǵysta ólgen ákesiniń, týysynyń kegin alýdan bastaǵan.
«Atam meniń Qangeldi, Qazaq úshin qan berdi. Er Túkeden men týdym, Er bolýǵa bel býdym…» – degen eken Raıymbek batyr babalarynyń batyrlyǵyn pash etip.
Arǵynnyń qanjyǵaly rýynan taraǵan Qanjyǵaly Bógenbaı batyrdyń atasy Áldeýin batyr – Esim han áskeriniń qolbasshysy, al ákesi Aqsha batyr – Táýke hannyń 80 myń qolyn basqarǵan sardar bolǵan adam.
Al Qarakereı Qabanbaıdyń atasy Mámbet te, ákesi Qojaǵul da, Qojaǵuldyń aǵasy Kúshik te óz zamanynyń aty shyqqan batyrlary bolǵan. El aýzyndaǵy áńgimeler deregine qaraǵanda, jastaıynan batyr tanylǵan Kúshik batyr Eńsegeı boıly Er Esimniń Tashkentti alatyn soǵysyna qatysyp, sol Tursyn han ólgen jyly jambasyna ýly naızanyń ushy tıip, 25 jasynda qaıtys bolady.
Qysqasy, tize bersek ár batyrdyń tegindegi qaısarlyqtyń qaıdan daryǵanyn tarqatyp kete berýge bolady. Bul máseleni búge-shigesine deıin ashý úshin batyrlar ınstıtýtyna tolyqqandy zertteý jasaý qajettigi anyq. Qazaqy batyrlar ınstıtýty – ózge halyqtardyń bolmysyna uqsaı bermeıtini anyq qubylys.
Qoryta aıtqanda, batyrdyń tektiligi urpaǵyna darıtynyn árkez moıyndaǵan halyqpyz. Tipti qazirdiń ózinde «pálenshe batyrdyń urpaǵy eken» dep qurmet kórsetip jatamyz. Onysy tek babasyna degen qurmet qana emes, «munyń da boıynda sol tekti qan aǵyp jatyr ǵoı» degenge saıady.
Baǵy men baby shapqandardyń atyn qamshylaıtyn qazaqtan qaradan shyqsa da, dárejesi hanmen teńesken tulǵalar az emes. Qazaqtyń turaqty ásker ustamaǵany tarıhta kóp aıtylady. Qazaqtyń ásker sany erkek kindiktiń sanymen esepteledi. «Túzge shyqsam batyrmyn, úıge kelsem qatynmyn» demekshi, eshkimge soqtyqpaı jaı jatqan eldiń árbir azamaty – jaýynger. Bul da bizdiń genimizge jazylǵan.
Sáken NURQABEKULY, «Alash aınasy».
