Äskeri mekemeler men oqu oryndarynda orys tılınıŋ üstemdıkke ie bolyp otyrǧany jasyryn emes. «Otan – ottan da ystyq» dep, tuǧan elı üşın janyn beruı tiıs er-azamattardyŋ qazaqşa tıl syndyruǧa qinalatyny ökınıştı-aq. Būl – äskeri mekemelerde ūlttyq tärbienıŋ, otanşyldyq sezımnıŋ älı de bolsa aqsap tūrǧandyǧynyŋ aiǧaǧy. Jauyngerlık ruhty sıŋıretın Kültegın, Tonykök jyrlarynan bastap eren erlıktı kökseitın batyrlar jyryna deiın oqytu bolaşaq äskeriler men Otan aldyndaǧy boryşyn öteuşılerge arnaiy pän retınde jürgızılmei, osy taraptaǧy qordalanǧan mäselenıŋ betı berı qarai qoimasy belgılı.
Kez kelgen saladaǧy ūlttyq ideologiia jūmysy bızde bır ızge tüspei otyrǧany – soqyrǧa taiaq ūstatqandai anyq jait. Äsırese sonyŋ ışınde äskeri salada da qazaq batyrlarynyŋ erlıgı men ülgı-önegelerın nasihattauda kemşılık bary jasyryn emes. Qol bastaǧan batyrlardyŋ soǧys jürgızu aila-täsılderı de auyz ädebietı men jyr-dastandarda tūnyp tūr. Qazaq jyrlarynda kezdesetın äskeri şen-şekpender men qaru-jaraq ataularyn, tarihi ūǧym-tüsınıkterdı qaita jaŋǧyrtyp, bügıngı ömırge qaita oraltu – basty mäsele. Şeteldıŋ qaŋsyǧyn taŋsyq körgenşe öz töl söz tırkesterımız ben tarihi ataularymyzdy tırıltu üşın endıgı kezekte jüielı oqulyqtar jazylyp, arnaiy pän baǧdarlamaǧa engızıluı kerek. Qazırgı jas buynnyŋ qabyldauyna jeŋıl bolu üşın audio-video, surettık slaid-şou, sūraq-jauap jäne taǧy basqa oqytu mehanizmderı paidalanylǧany abzal. Ūlttyq tanym-tüsınıgı qalyptasqan bılıktı de bılımdı oqytuşylarǧa barynşa jaǧdai jasai otyryp, sapaly mamandar qataryn arttyru jolynda sübelı jūmys jasalǧany jön.
Tarihşy, etnograf, äskeri-tarihi taqyrypta qalam terbeitın jazuşy, jyrşy-jyraularmen kezdesu arqyly da ūlttyq sana-sezımdı oiatuǧa, jyr-dastandardyŋ maǧynasyn aşuǧa belgılı bır därejede mümkındık bar. Damyǧan elder özderınıŋ ūlt qorǧandaryna arnap körkem jäne derektı filmderdıŋ neşe atasyn tüsırıp tastaǧan. Qazaq batyrlary men jyr-dastan keiıpkerlerınıŋ aŋyz ben aqiqatyn aiyratyn derektı filmderge tapsyrys berılıp, ony atalǧan arnaiy pände körsetse, nūr üstıne nūr bolar edı. Osy pännıŋ aiasynda ruhty köteretın küiler men änder de tyŋdalyp, olardyŋ şyǧu tarihy aitylǧany jön siiaqty.
Baianǧali ÄLIMJANOV, jyrşy-jyrau:
– Arǧy tarihqa köz jügırtsek, ata-babalarymyz batyrlar jyryna, auyz ädebietıne qatty män bergen. Osy jyrlardan halyqtyŋ jauyngerlık ruhy, soǧys jürgızu, qaru-jaraqty qoldanu ädıs-täsılderı, batyrdyŋ astyndaǧy atynyŋ sipatyna deiın kezdestıruge bolady. Mūnda soǧys täjıribesı jinaqtalǧan. Jyrlar arqyly jas balanyŋ sanasyna «ne üşın soǧysamyn?» degen ūǧymdardyŋ jauabyn sıŋıretın bolǧan. Ata-babalarymyz bıreudıŋ jerın tartyp almaǧan, jaulamaǧan. Ondai soǧystar sätsız aiaqtalyp otyrǧan. Şapqynşylardan öz jerın azat etuge kelgende batyrlarymyz erlıktıŋ şyŋyna şyqqan. Özınıŋ janyn da aiamaityn batyrlyqtyŋ arqasynda jauyn jeŋıp otyrǧan. Osynyŋ bärı batyrlar jyrynda, joryq jyrlarynda körınıs tabady. Jyrlarymyz arqyly el qorǧaityn jürektı batyrlar tärbielengen. Äskerilerımız Terminatordy emes, Qobylandyny, Alpamysty, Qarakerei Qabanbaidy, Qanjyǧaly Bögenbaidy, Aqjoltai Aǧybaidy, Oljabai batyrdy ülgı etuı kerek. Qan maidan kezınde Kerei er Jänıbek batyr Abylai hanǧa astyndaǧy atyn tüsıp bergen. Abylai han: «Joldasyn jauǧa tastaǧan han atanbaimyn, senı tastap ketpeimın» degende, Jänıbek: «Men ölsem, bır qatynnan taǧy batyr ūl tuar, halyqqa qiyndyqta jol tabatyn han kerek», – deptı. Hannan paida tabaiyn dep emes, han halyqqa kerek ekenın sezınıp, basyn bäigege tıkken. Ahillestıŋ ökşesınen oq ötedı, Alpamystyŋ oq ötetın bırde-bır jerı joq. Otqa salsa – janbaidy, suǧa salsa – batpaidy. Qobylandy batyr Qaramanǧa erıp, Köbektıŋ jylqysyn alamyn dep barǧanda jeŋılıs tapty. Ädıletsızdıkten küş berıp tūrǧan aruaǧy ainyp ketken. Öz elın qorǧaǧan kezde küşı qaityp keledı. Jyrlarymyzda osyndai ūly oilar, ırı obrazdar, kesek mınezder tūnyp tūr.
Mūhamedjan ÄBDIBEKOV, Qūrlyq äskerlerı äskeri institutynyŋ bılım sapasyn baǧalu bölımınıŋ bastyǧy:
– Qazırgı balalar aitqandy tyŋdamaidy, körgendı qaitalaidy. Batyr babalarymyzdyŋ erlıgın nasihattau qajet. Negızı, tärbielık jūmystar mysqyldap bolsyn jasalyp jatyr. Tärbie ideologiialyq, patriottyq, etikalyq-estetikalyq, qūqyqtyq, sana-sezımdık, eŋbek jäne äskeri bolyp bırneşe baǧyttarǧa bölınedı. Oqu baǧdarlamasyna jyr-dastandar men joryq jyrlaryn qaitıp arnaiy pän retınde kırgızuge bolady? Öitkenı bızde oqulyq qūraldary joq. Sabaqty jürgızu ädıs-täsılderı qalyptaspaǧan. «Qazaqstan tarihy» oqulyǧynda oryn alǧan tarihi tūlǧalar barynşa aitylyp, nasihattaluda. Jas sarbazdardy ūlttyq tärbiege beiımdeitın körnekı qūraldar jazylsa, qūba-qūp bolar edı.
Arman ÄUBÄKIR
