1950 jyldary Şyŋjaŋ-Ūiǧyr Avtonomiialyq audany (SUAR) men Tibettı jūtqan Qytai Ündıstanmen aumaqtyq jäne etno-konfessiialyq qaqtyǧys jaǧdaiynda boldy.
1962 jylǧy qysqa şekaralyq soǧysty QHR jeŋdı. Osydan keiın, «jauymnyŋ jauy - menıŋ dosym» degen qaǧidatqa säikes, İslamabad Qytaidyŋ qaru-jaraq pen äskeri tehnikasyn bırden jıberetın Pekinnıŋ basty strategiialyq odaqtasy boldy («Ündıstanǧa qaruly»). Ras, būl Päkıstanǧa kömektespedı, ol 1971 jyly jeltoqsanda Ündıstanmen bolǧan soǧysta qatty jeŋılıske ūşyrady, nätijesınde eldıŋ Bangladeş Respublikasy bolǧan şyǧys bölıgı keiınge qaldyryldy.
60-jyldardyŋ aiaǧynda, Pekinnıŋ batys şekarasy Jalaŋaşköl kölındegı janjalǧa deiın KSRO-men bolǧan qarama-qaişylyqtyŋ taǧy bır baǧyty boldy («Qytai Germaniiaǧa Sovet gaz kranyn tüsıruge qalai kömektestı»), alaida Daman aralyna qaraǧanda äldeqaida az boldy.
80-şı jyldary QHR Auǧanstandaǧy keŋeske qarsy koalisiianyŋ maŋyzdy müşesı boldy. OKSV äskerlerınıŋ kemınde jartysy däl qytai qaruymen öltırılgen («Sovet auǧanynyŋ amerikandyqtardan qandai aiyrmaşylyǧy bar»). Ärine, ol kezde Pekinnıŋ İslamabadpen yntymaqtastyǧy odan ärı nyǧaityldy.
Terrorizmge degen tar közqaras
KSRO-nyŋ ydyrauymen aimaqtaǧy jaǧdai aitarlyqtai özgerdı. QHR-da ekonomikalyq reformalar qarqyndy jürdı, būl tauardy tez arada bastauǧa, sonymen bırge Ortalyq Aziia elderındegı demografiialyq ekspansiiaǧa mümkındık berdı. Sonymen qatar, Pekin ūlttyq dästürge säikes barlyq üş jaŋa şekaralas elderge aumaqtyq talap-aryz berdı. Şanhai Yntymaqtastyq Ūiymy (ŞYŪ) olardy şeşuge arnaldy. Şekara mäselelerı tūtastai şeşıldı (ärine, Qytaidyŋ paidasyna), sodan keiın ŞYŪ QHR-ny aimaqqa odan ärı enudıŋ tiımdı qūralyna ainaldyrdy («Qytaidyŋ keŋeiuıne järdemdesu ūiymy»).
Ürımşıde qūrylǧan koalisiia batystyŋ Ündıstandy qorşauyn aiaqtaidy
Qytaidyŋ özınde, 90-şy jyldardyŋ ortasynda ŞŪAA täuelsızdıgın jaqtaityn Şyǧys Türkıstan İslam qozǧalysy (IEDT) paida boldy. Taŋqalarlyǧy, strategiialyq josparda būl aspanasty elıne paidaly boldy. Pekin terrorizmmen küresu syltauymen eldegı kez-kelgen oppozisiiany basyp-janşuǧa jäne onyŋ artynda tūrǧan memleketter men ūiymdardy tūqyrtyp alatyn mümkındık ekenın tez tüsındı.
Sonymen qatar, Qytai sunnittık islam radikalizmınıŋ naqty ūiymdastyruşylary men demeuşılerı bolyp tabylatyn barlyq memlekettermen jaqsy qarym-qatynasta boldy: Päkıstan, Türkiia jäne arab memleketterı, äsırese - Saud Arabiiasy Beijıŋmen jaqyn qarym-qatynasta. Osyǧan bailanysty, atap aitsaq, Beijıŋ Siriiadaǧy azamattyq soǧysqa qatysty beitarap pozisiia ūstandy. Terrorizmnıŋ demeuşılerımen dostyq qarym-qatynas Qytaiǧa laŋkestık qauıptıŋ deŋgeiın edäuır tömendetıp, olar terrorizmdı kündelıktı täjıribeden görı saiasi ūranǧa ainaldyrdy.
Pekin islamisterdı küşpen basyp aludy jäne öte şūǧyl türde ŞŪAR-ny «qytailandyrudy», iaǧni onda hanzulardyŋ eŋ köp sanyn qonystandyruda jäne osy aimaqqa köp subsidiia bölude. Ūiǧyr terrorizmınıŋ auqymy onşa ülken emes, bıraq Pekin ony tolyǧymen basa almady. Aqylǧa qonymdy boljamdar bar: bilık Şyǧys Türkıstannyŋ äreketterıne qatty alaŋdaidy, öitkenı olardyŋ äreketınde islamdyq ekstremizm emes, etnikalyq separatizm basym. "Şyǧys Türkıstannyŋ" islamdyq qūramy osy qūrylymnyŋ jolyn kesudı zaŋdastyru üşın ädeiı alynǧan.
Alaida onyŋ qanşalyqty küştı jäne täuelsız ekenın tüsınu qiyn. "ŞT" jauyngerlerınıŋ sany, tıptı, 500 adamǧa jetpeitın siiaqty. Būl qozǧalys ŞŪAR-dy QHR-dan böludıŋ naqty qaupın tudyrmaidy (kem degende ūiǧyrlardyŋ qytailyqtarmen salystyrǧanda sany az bolǧandyqtan), bıraq būl Pekinge özınıŋ batysyndaǧy äreketterdı küşeituge tamaşa syltau.
Pamir men Ündıstanǧa baratyn jol
HHI ǧasyrda Beijıŋ üşın batystyŋ, sonymen qatar ırgeles Ortalyq jäne Oŋtüstık Aziianyŋ maŋyzy kürt östı. QHR Afrika, Taiau Şyǧys jäne Ortalyq Aziiadan şikızat jetkızılımıne köbırek täueldı. Ekınşı jaǧynan, Qytaidyŋ batys bölıgınde basty geosaiasi jäne qazırgı uaqytta Pekinnıŋ «Jaŋa Jıbek joly» ideologiialyq jobasy bastalyp, sodan keiın «Bır beldeu, bır jol» dep ataldy. Onyŋ eŋ maŋyzdy bölıgı Päkıstan boldy.
Gvadar su porty QHR qoldauymen salyndy jäne 2013 jyldyŋ aqpan aiynan bastap qytailyq kompaniia basqarady. Päkıstannyŋ Belujistan provinsiiasynyŋ bilıgı Pekinmen jaǧalau aimaǧynda ekonomikalyq aimaq qūru üşın 9,23 şarşy şaqyrym aumaqty ūsynu turaly kelısımge qol qoidy. Öz kezegınde İslamabad port pen ekonomikalyq aimaqtyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu üşın 10 myŋnan 25 myŋǧa deiın er adamdy tartuǧa mındetteme aldy. Guadardan soltüstık-şyǧysqa qarai Qytaimen şekaralas kölık dälızı salynuda. Būl baǧyt "Bır jol -bır beldeudıŋ" maŋyzdy qūramdas bölıgı boluy kerek, öitkenı būl Taiau Şyǧystan jäne Afrikadan tauarlardy jetkızu uaqytyn qysqartuǧa jäne bolaşaqta Qytai tauarlaryn tasymaldauǧa mümkındık beredı.
Būl tek taza ekonomikalyq paida ǧana emes, sonymen qatar halyqaralyq jaǧdaidyŋ kürdelenuımen jäne AQŞ-tyŋ Malakka būǧazy men Oŋtüstık Qytai teŋızın jabuymen Qytaiǧa ketetın syrtqy bailanystardyŋ tūraqtylyǧynyŋ artuyna sebep bolady. Sonymen qatar, Gvadar PLA Navy-nıŋ maŋyzdy bazasyna ainaluda. Bır uaqytta kez-kelgen klastaǧy tört süŋguır qaiyq pen segız jer üstı kemesın ornalastyruǧa bolady. Jaqyn arada Gvadardy Qytaidyŋ ekınşı şeteldık bazasy retınde resmi tırkeuden ötedı (bırınşısı Djibutide qūrylǧan).
Batpaqqa batyrǧan qaryz
Osy azamattyq-äskeri qūrylystyŋ nätijesınde Päkıstannyŋ syrtqy qaryzdary sonşalyqty artyp, İslamabad ol qaryzdy töleu mümkındıgın joǧaltty jäne şūǧyl kömek alu üşın halyqaralyq bankke jügındı. Qaryzdardyŋ köbı Qytaidan alynǧan, Qytai özınıŋ eŋ maŋyzdy strategiialyq odaqtasy üşın de eşteŋe keşırmeidı, ony odan ärı qūlatady. Būl Pekinnıŋ ädısı. Eşqaşan eşkımge jeŋıldık bolmaidy!
Qyrǧyzstannyŋ Qytaiǧa qaryzǧa täueldılıgı quatty ışkı saiasi faktorǧa ainalady
Päkıstannan keiın Bangladeştegı Chittangong Qytai kemelerı üşın eŋ ülken port deuge bolady. Şri-Lankada qytailar Gambantota portyn saldy, al Şri-Lanka qūrylysqa aqşa tölei almady jäne port pen onyŋ ainalasyndaǧy 15 myŋ akr (60,7 şarşy şaqyrym) jerdı 99 jylǧa nesie beruşıge berdı, qazır ony QHR kommersiialyq jäne äskeri maqsattarda da paidalana alady.
Qytai Maldiv araldaryn da belsendı satyp alyp, sol jerge infraqūrylym saluda, osylaişa Ündıstandy araldardan yǧystyryp şyǧaruda.
Ortalyq Aziiada da osyǧan ūqsas jaǧdai qalyptasuda - būl aimaqtyŋ elderı Pekinge kezındegı jıbek saudasy sekıldı qaryzǧa ie jäne ony mineraldy resurstarmen, käsıporyndarmen jäne keibır jaǧdailarda jermen töleuge mäjbür.
Qytai küşı men aqşany Türıkmenstannan Şyŋjanǧa deiıngı gaz qūbyryn saluǧa jūmsady. Aşhabad osy qūbyr arqyly Qytaiǧa ketıp jatqan otynǧa töleidı. Iаǧni, ıs jüzınde Türkımenstan jobadan eşteŋe alǧan joq. Nätijesınde kömırsutekterge bai el qiyn ekonomikalyq daǧdarysqa jäne äleumettık daǧdarysqa ainalǧan qiyn ekonomikalyq jaǧdaiǧa tap boldy. Beijıŋmen odaqtasu örkendeudıŋ ornyna Türkımenstandy ydyratuǧa äkeldı. Sol sebeptı Aşhabad gazdyŋ bır bölıgın Reseilık "Gazpromǧa" satuǧa tyrysady.
Täjıkstanda qytailyq kompaniialar jylu elektr stansiialary men joldardyŋ qūrylysyna aqşa salu arqyly bırneşe altyn ken oryndaryn igeru qūqyǧyn aldy, ekı jaq teŋ kommersiialyq kelısımşart jasaǧanymen būl qytailar üşınäldeqaida qolaily boldy. Täjıkstannyŋ Qytaiǧa jalpy qaryzy bır jarym milliard dollarǧa jetedı - būl älsız ekonomika üşın ülken soma, eldıŋ JIÖ şamamen 28 milliard dollarǧa baǧalanady. Duşanbenıŋ Qytaiǧa qaryzyn territoriiamen tölegenı turaly aiǧaqtar bar, bız şamamen kemınde myŋ şarşy şaqyrym turaly aityp otyrmyz. Sonymen qatar, Täjıkstanda ıske asyrylǧan jäne asyrylatyn barlyq ekonomikalyq jobalardy Qytaidan kelgen kompaniialar özderınıŋ jūmys küşın tarta otyryp jüzege asyrady ärı qarjysyn töleidı.
Qyrǧyzstan üşın ekonomikalyq qaryz ben Qytaiǧa täueldılık öte auyr jaǧdaiǧa jetkızdı. Ol qazırdıŋ özınde quatty ışkı saiasi faktorǧa ainaluda.
Pekinnıŋ aimaqtaǧy ekonomikalyq yqpaly äskeri-saiasi yqpalǧa ainaluy tabiǧi närse.
Ündıstanǧa qarsy odaq
2016 jyldyŋ tamyz aiynyŋ basynda Qytai, Täjıkstan, Päkıstan jäne Auǧanstan terrorizmge qarsy kürestı küşeitu jäne aimaqtaǧy tūraqtylyqty nyǧaitu üşın koalisiia qūrǧanyn mälımdedı. Būl şeşım ŞŪAA astanasy - Ürımşıde tört memlekettıŋ qaruly küşterı ştab bastyqtarynyŋ kezdesuı nätijesınde qabyldandy. Terrorizmmen küresu üşın bırlesken oqu men aqparat almasudyŋ törtjaqty mehanizmın qūru josparlanuda. Sodan berı jyl saiyn kem degende tört eldıŋ bas qolbasşylary jinalysy ötkızıp tūrady. Qytai-täjık şekara äskerlerınıŋ bırlesken jattyǧulary ünemı ötkızılıp tūrady.
Būl kelısım äskeri blok qūrudyŋ alǧaşqy qadamy boluy mümkın. Onyŋ üstıne, Qytaidyŋ ekonomikalyq, demografiialyq jäne äskeri äleuetı basqalardyŋ salmaǧynan ülken bolatyndyǧy sözsız.
Päkıstannyŋ Qytaimen koalisiiaǧa kıruı tabiǧi zaŋdylyq siiaqty. 2001 jyldan bastap Amerikaǧa qarsy dep sipattalatyn jäne resmi türde NATO-dan tys AQŞ-tyŋ negızgı klientterınıŋ bırı bolyp tabylatyn Auǧanstannyŋ jäne Täjıkstannyŋ būǧan qatysuy qyzyq jaǧdai. Duşanbe reseişıl klient retınde anyq jıktelgen, ol ŞYŪ müşesı jäne Euraziialyq odaqqa kıruge ümıtker. Aita ketu kerek, ŞYŪ müşelerı basqa äskeri alianstardyŋ müşelerı bolmauy kerek. Kabul men İslamabadtyŋ arasy älı künge deiın öte naşar, aşyq dūşpandyq qatynasta deuge de bolady. Vaşington olardy tatulastyra almady. Şamasy, Pekin tatulastyratyn siiaqty, qytailar Auǧanstan men Päkıstandy bır üstelge otyrǧyzdy.
Qytaidyŋ basşylyǧymen jaŋa odaq qūru prosesı Qytai men onyŋ odaqtastarynyŋ strategiialyq ortasynda ūzaq uaqyt müşe bolǧan Ündıstannyŋ ūstanymdaryna qatty soqqy berdı. Deli qorşaǧan ortanyŋ serpındı damuyn jäne öz kezegınde basty jauy Päkıstannyŋ strategiialyq blokadasyn qamtamasyz etetın Kabulmen odaq qūruǧa ülken ümıt artty. Sonymen qatar, ündıster Duşanbemen eŋ jaqyn qarym-qatynasty ornatuǧa ūzaq uaqyt tyrysyp keldı, būl tıptı Täjıkstanda özderınıŋ äskeri-äue bazasyn qūru turaly mäsele retınde qaraldy.
Ürımşıde qūrylǧan koalisiia būl josparlardy müldem joqqa şyǧaryp, Ündıstannyŋ batysqa bet būruynan basqa amaly qalmady Sonymen qatar, odaqta (eŋ bolmaǧanda Qytai men Päkıstan arasynda) aqparat almasu tek islamisterge ǧana emes, sonymen qatar Ündıstanǧa da baǧyttalmaq.
Eger Ürımjıde qūrylǧan odaq tolyqqandy äskeri blokqa ainalatyn bolsa, būl Pekinnıŋ syrtqy saiasatyndaǧy jaŋa qadam bolady, öitkenı osy uaqytqa deiın ol osyǧan ūqsas assosiasiialarǧa qatyspady (ŞYŪ äskeri blok emes jäne däl qytailardyŋ qolynda). Qytai bilıgınıŋ bastamasymen qūrylǧan äskeri ūiymǧa Qytai da müşe bolady jäne Beijıŋ üşın basqa nūsqalar qabyldanbaidy.
Mūndai odaqtyŋ qūryluy Resei men Ündıstannyŋ aimaqtaǧy pozisiialaryna auyr soqqy beruı mümkın, bıraq AQŞ-tyŋ müddelerıne äser etpeidı. Qytaidyŋ äskeri kontingentın BŪŪ qamqorlyǧynan tys jerde ornalastyru tübegeilı qadam bolady. Ärine, būl talqylanatyn törtjaqty koalisiianyŋ şekaralarynda (terrorizmge qarsy küres degen syltaumen, bıraq şyn mänınde Odaqty qorǧau üşın) jasalatyny anyq. Būl degenımız - Qytaidyŋ jahandyq geosaiasi ambisiiasy bar älemdık derjavaǧa ainaluy. Şamasy, qazırdıŋ özınde qadam jasaldy, jäne Odaqqa arnalǧan kontingent Täjıkstanǧa ornalastyryldy. Resmi türde, Beijıŋ de, Duşanbe de mūny jariialaǧan joq, bıraq ony bärı bıledı.
Aleksandr Hramchichin, Resei saiasi jäne äskeri taldau instituty direktorynyŋ orynbasary
"SentrAziia"
