Qaharman halyqtyŋ ūrpaǧymyz. Aǧaiyndy temırşı-ūstalar ata dästürıne berık

Osydan bıraz jyl būryn körkemdık-dizain jaǧynan erekşe bezendendırılgen, mazmūny jaǧynan tarihi qūndylyqtarǧa jatatyn «Temırşı-ūstalar» degen kıtap-albom qolyma tüstı. Baspager retınde aitaiyn: jūtynyp tūr, är qazaqtyŋ maqtanyş sezımın oiatady. Paraqtap, zerdelei qaradym. Sonau köne däuırden ūmyt bola bastaǧan temırşılık-ūstalyq öner, qaru-jaraq, at äbzelderı, sazdyq aspaptar jäne tūrmys-salttyq būiymdar syryna üŋılıp, olardy jasaudyŋ amal-täsılderın jaŋǧyrtqan azamattardyŋ eŋbekterı jaryqqa şyqqanyna, maŋdai ter, adal käsıpterınıŋ osyndai ädemı mūqabamen kıtap bolyp, «tasqa basylǧanyna» quandym. Kezınde osyndai öner tudyryp, keŋ dalada erkın ösken türkılerdıŋ jalǧasy – qazaq degen elımız üşın, özımnıŋ de sonyŋ bır tūiaǧy ekenım üşın quandym.

Är elın süier azamat özınıŋ tuǧan elı­nıŋ aldyndaǧy paryzyn öter bolar?! Bıreuı öleŋımen, bıreuı önerımen degen­dei… Qalai desek te, el aldyndaǧy boryşyn abyroimen atqaryp jürgen azamattar jeterlık. Osyndai oilardyŋ joralǧy-jügın aǧaiyndy üş jıgıt – Tūr­syn­jan, Mahmūt, Aitbergen Jeten­ūldary Qūlmentegıler «Öner» bas­pasy­nan 2006 jyly şyqqan, «Temırşı-ūsta­lar» atty kıtappen ötep otyr. Kıtap bö­lım­derınıŋ taqyryptyq-tanymdyq jüie­sın körkemdep, fotosuretterdegı zattai aiǧaqtardyŋ atauy men tüsınıkterın jazǧan jäne albomnyŋ dizainerlık nūsqasyn ūsynǧan da Qazaqstan Res­publikasy Dizainerler odaǧynyŋ müşelerı, osy özımız söz etıp otyrǧan – aǧaiyn­dy üş noian Qūlmentegıler.  Būl zaŋdy da. Öitkenı, olar būl eŋbegın, özderı aitqandai, köşpelılerge tän tabiǧaty men jan düniesı bıte qainasqan; ömırde qazaqtyŋ dästür-saltyn, jol-joralǧysyn jetık bılgen; keŋpeiıl de örşıl, ūjdandy da ūltşyl äkelerı Jeten Omarūly men aiauly analary Nūrymhan Künjekeqyzynyŋ ruhtaryna arnaǧan.
Kıtap üş bölımnen tūrady. Olar – «Qa­ru-jaraq», «Saz aspaptary» jäne «Tūrmys­tyq būiymdar». Bız taqyrybymyzǧa orai būl joly tek qaru-jaraq bölımı jaiynda ǧana söz qozǧamaqpyz.( Qalǧan ekeuı de, ärine, arnaiy toqtalatyn, ülken äŋgıme arqauy bolarlyq dünieler). Ol jaiynda kıtap avtorlary: «Qazaq oqyrmanyna tüsınıktı bolu üşın bız būl kıtapty üş bölımge böldık. Bırınşı bölım — qaru-jaraqtar turaly. Būl bölımde temır auyzdyq, üzeŋgı, taǧa jäne qa­ru-jaraqtar turaly mälımetter qamtyl­ǧan. Qaru jasau köşpelı, kuatty, bai halyq­tyŋ at oinatyp, tarih törıne şyǧyp, töŋıregıne tūtasymen yqpal etuı, auyzdyǧymen alysqan arǧymaqtarmen alys aimaqtarǧa jauynger­lık joryqtar jasauy kezınde paida bolǧan, keiın qalpyna keltırgen karularǧa bailanysty desek te bolady. Būl turaly bızdıŋ däuırımızden bırneşe myŋ jyl būryn ömır sürgen köne türkıler: saqtar, üisınder, qaŋlylar, ǧūndar derekterınde sairap jatyr. Sol babalar jaiyndaǧy mädeni mūralarda qazırgı qazaq mädeni tūrmysynyŋ ūqsasty­ǧy men jaqyndyǧy aiqyn jazylǧan.
Qazaqtyŋ qaru-jaraq, sauyt-saiman­dary, negızınen, tek at üstındegı jauyngerge laiyqtalady. Alys jolǧa alyp jüruge jeŋıl boluy, qarsy jauyna qoldanuǧa yŋǧaily, berık boluy jäne qaru türınıŋ köp boluy ony jasaityn temırşı-ūstalardyŋ biık deŋgeiın körsetedı» deidı.
Kıtap avtorlary Tūrsynjan, Mahmūt, Aitbergen Jetenūldarynyŋ būl ıspen köpten ainalysyp jürgenın jaqsy bıluşı edım. Ol kezdegı meken-jaiym Almaty qalasynyŋ Tauly qyrat jaǧynda bolatyn. Sodan säl tömendegı Qajymūqan köşesın­de­gı osy ūstalardyŋ üilerıne ärı-berı ötkende soǧyp ketıp tūratynmyn. Üi aulasyndaǧy şaǧyn ǧana aşyq lapas astynda aǧaiyndy üşeuı qarapaiym ūstahana aşyp, körıgın kürpıldetıp, şoiyn üstınde balǧa oinatatyn. Otqa balqyǧan temırlerdı töste janşyp, qamyrşa ilep, äiteuır, degenıne köndıretın. Olardyŋ osylai soǧyp jasaǧandarynyŋ qatarynda dulyǧa (şoşaq dulyǧasy da bar), torǧauyt, tomaǧan, qoramsaq, jebe (tört türı – sauyt teserı, arqan üzerı degendei), naiza (jaǧaly naizasy da), süŋgı, kürzı, şoqpar, saqeter, üş türlı qalqan (ülkenı, ortaşasy, kışısı degendei), qanjar, semser, bosmoiyn, aibalta (besaspap aibalta), qūstūmsyq jäne äskeri dauylpaz… bar. Al anau adyrna jäne qobyzdarynyŋ özı – talai äŋgımege arqau bolarlyq bır bölek dünie. Apyr-ai, qaisysyn aita bereiın, ata-babalarymyz­dyŋ paidalanǧan qaru-jaraq atauynyŋ özı tıze berseŋ köp-aq.
Būl qūral-saimandardyŋ ärqaisysy jeke-jeke maqsattarda paidalanylǧany belgılı. Mysaly, äskeri dauylpaz – ūstalar­dyŋ aituynşa, soǧysqa şyǧar aldynda, sosyn soǧys maidanynda qoldanylǧan jauyngerlık saz aspaby. Alapat soǧys, namysty şaiqas nemese jan berıp-jan alysar ūrysqa attanarda dauylpaz ūrǧan. Jauyngerlerdı bır qolǧa jinaqtap, jıge­rın şyŋdap, ruhyn köteru maqsatynda dümpıldetken. Sonymen bırge jeŋıs toiyn toilaǧan saltanatty şeru kezınde de äskeri dästür retınde qoldanylǧan.
Sol tärızdı kürzını alaiyq. Ol, öz keze­gınde, elaralyq yntymaqty qorǧaityn soǧys­tarda qoldanylatyn qaru eken. Eren batyrlarǧa erekşe ädıspen syrtyn temırmen qaptap, ötkır de üşkır emşekter qondyryp, arnaiy jasalǧan qaru. Erte kezde qaǧanat bilegen handarymyz taǧyna otyrǧanda kürzı ūstap otyru dästür bolǧan. Sodan berı kürzı bilıktegı küş iesınıŋ rämızdık belgısı bolyp sanamyzda sıŋısken.
Qūstūmsyq pen besaspap aibaltanyŋ da jasaluynda erekşelıkter bar. Soŋǧysynyŋ aiyrmaşylyǧy – bırneşe qaru türlerın bır qarudyŋ boiyna bırıktırıp jasau arqyly, onyŋ şaiqas kezındegı qarymdylyǧyn arttyrǧan. Basqaşa aitar bolsaq, besaspap aibaltamen şabuǧa da, şanşuǧa da bolady. Saptyŋ alqymy men jelkesıne ekı ötkır qiiaq bekıtılgen. Qarsy sıltegen jau qylyşyn jasqap, alqymmen ılıp tartuǧa bolady. Saby­nyŋ ūŋǧysyna kırıstıre qanjar ornalastyryp qoiǧan. Ony jauymen betpe-bet kelıp qalǧan qysyltaiaŋda, ne jekpe-jekte suyryp alyp, qarsylasyn jasqap jürıp, alyp soǧuǧa bolatyn besaspap qaru.
Osylai syrǧyta bersek, tıptı, ärqai­sy­syna paidalanylǧan şikızat-materialdar, olardyŋ tür-tüsı jaiynda, ıske asyru qyr-syry (tehnologiiasy), ädıs-täsılı (är şeberdıŋ özındık qūpiiasy bary belgılı) turasynda söz qozǧar bolsaq, öz aldyna ūzyn-sonar äŋgıme. Qaru-jaraq turaly älı künge tyŋ küiı jatqan etnoǧylym zerttep, zerdelenuı qajet.
Sol kezdıŋ özınde-aq, «ätteŋ-ai, myna jıgıtterge arnaiy jabdyqtalǧan ūstahana bolar ma edı?!» dep oilaitynbyz. Osynau köne tarih, ūlttyq ruhymyzdyŋ körkeiuıne üş qainasa sorpasy qosylmaityn araq dü­ken­derı, oiynhana-syrahana siiaqtylarǧa jūǧy­sa ketetın demeuşılerdı qaidan tapsaq, ä?.. «Tapqan künde de olardyŋ moiny mūn­dai­ǧa būryla qoiar ma?!» dep şarasyzdyqtan dal bo­la­tynbyz. Söitsek, Qūlmentegıler qaşan­da halqymyzdyŋ ruhani düniesıne jana­şyr­lyq tanytyp jüretın halqymyzdyŋ ardaq­­ty aza­maty, sol kezde Almaty qalasynyŋ äkı­­mı bolǧan İmanǧali Nūrǧaliūly Tasmaǧambe­­tov myrza aitarlyqtai qamqorlyq körsetke­­nın rizalyqpen eske alady.
Basqalardan Kūlmentegılerdıŋ erek­şe­lıgı – namysşyldyǧynda. «Sen bızge osylai ıstei ǧoi» dep özgege qol jaiyp bara qoiǧan joq. Bar sengenı – özderınıŋ bılımderı men bılıktılıgı. Kezdesseŋ boldy, estitınıŋ – «Alpa­mys», «Qobylandy», «Er Tarǧyn», «Er Qosai» siiaqty batyrlar jyrlarynan ekpındete jatqa soqqan üzındıler. Ony qoiyp Şyŋǧys han, Abylai han, Edıge, Mamai, Qabanbai, Bögenbai, Qarasai, Aǧyntai, Bäidıbek, Sypatai, Şaqşaq Jänıbek, Kenesary, Syrym, İsatai-Mahambet batyrlar jaiyndaǧy qissa-dastandardan oiqastatady deisıŋ. Sodan-aq köşpelılerdıŋ qaru-jaraq jasau syrlaryn köneden tamyrlap sezedı, bılem. Sezedı de, baiqaimyn, ony ūstalyq önerlerınde paidalanady. Batyrlar jyrlary, miftık aŋyz-äŋgıme, ertegıler men qis­sa-dastandarda olardan syr tarta bılgen myna siiaqty ūstalarǧa qaru-jaraqtyŋ aty da, zaty da jazylǧan eken-au?! Jandary kümbır-kümbır küi tökken, ūlttyq tälım-tärbiemızge uyzynan qanyqqan aǧaiyndylar osyndai älemnen rahattanady-aq. Mūndaida olarmen oi bölısıp, syr şertısudıŋ özı bır ǧanibet. Janyŋ jasaryp, ruhyŋ qanattanady.
İä, aǧaiyndy Qūlmentegılerdıŋ basqa­larǧa ūqsamaityn, olardy basqalardan erekşe­lendırıp tūratyn küş te, mıne, olar­dyŋ ömırge degen özındık bır myǧym oi-tol­ǧam­darynda, osyndai erekşe bır filosofiiasynda bolsa kerek. Ol äke qany, ana sütınen daryǧan. Basty qaǧida – joǧaryda aittyq, äke amanatyna degen adaldyq. «Däl qazırgı kezeŋde ūltymyzdyŋ ūmytylyp, kenje qalǧan temırşılık siiaqty qasiettı önerın qazaq halqynyŋ ruhani älemın baiytyp, otanşyldyq ruhyn asqaqtatatyn kielı önerdıŋ bır salasy dep esepteu kerek» deitın aǧaiyndy temırşı-ūstalar bırınıŋ sözın bırı jalǧastyryp: « Bızdı mazalaǧan osy oidyŋ şeşuı: «Keŋ baitaq el men jerdı batyr babalarymyz kalai qorǧady, qandai karu-jaraǧy, qandai qorǧanys kūraldary boldy?» – degen sūraqqa äkep tıredı»
Osy sūraqtyŋ şeşuın tabu üşın aǧaiyn­dy üş jıgıt jeke-jeke jūmys ısteudı doǧa­ryp, äkelerınıŋ aqyl-keŋesımen 1977 jyly nauryz aiynda Almaty qalasy Qajymūqan köşesındegı 75-şı üidıŋ aulasynan ūstahana aşqan. Būǧan äkelerı batasyn berıp, ösietın aitady. Atalary Omar aimaǧyna aty şyq­qan belgılı ūsta bolǧanyn, öz zamanyna kerektı qaru türlerın özı soǧyp-jasaǧanyn önege etedı. Bıraq atalary äkesınıŋ toǧyz aiynda dünieden ötken eken. Onyŋ önerın negızınen elden jäne şeşesınen estıp ösedı. Sonymen qosa äkesınıŋ artynda qaldyrǧan zattaryn közımen körıp ärı qolymen ūstauǧa mol mümkındık bar. Jüre-jüre zattardyŋ syryna üŋılıp, keiın ūstalyqty jaqsy meŋgerıp ketedı. Söitıp, Omar atalarynyŋ közındei körıp jürgen üzeŋgı, tūlpardyŋ temır kısenı, atalary özı jasap, ūstaǧan sapy pyşaǧyn «Qadırlep ūstaŋdar!» dep amanat etedı. Ūsta öz önerıne adal boluy kerektıgın qatty eskertedı.
Sodan äkelerı Jalaŋaşta tūratyn te­mırşı Särsebek ūstany Almatydaǧy bürkıtşıler jarysyna kelıp jürgen kezınde retın tauyp üige şaqyryp, aqsarbas qoşqardy dūǧa oqyp soidyrady. Sodan qadırlı qonaqqa sybaǧa tartyp, şapan ja­uyp, jol-joralǧysyn berıp, balalaryna bata sūraidy.
Ūstalardyŋ bata beru räsımı qyzyq: ol köneden jetken temırşılerdıŋ daǧdysymen töstıŋ janynda oryndalady. Bata aluşy barmaǧyn töske qoiyp, bata beretın qart ūsta tılegın aityp, balǧamen bata tıleuşı şäkırtınıŋ barmaǧyn üş ret aqyryn-aqyryn soǧady. Töstı, basqa da kerek-jaraq saimandardy soiylǧan qoidyŋ maiymen mailaidy. Körıktegı otqa «Ot-ana» dep syiynyp, mai qūiady. «Ot-ana»-körıktı jaǧu üşın bata alǧan ūstanyŋ körıgınen otty öşırmei äkep, öz körıgınde jaǧyp, temır qyzdyrady. Istı bas­tar kezde: «Menıŋ qolym emes, Täŋırımnıŋ qoly»,- deidı.
Mūnda da tereŋ syr bar. Būl dästür qazaq temırşılık önerınıŋ san myŋdaǧan jyldyq tarihyn aŋǧartady. Ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasqan osy söz kūdıretınıŋ taǧy bır qyry — adamnyŋ «mūny men ıstedım» degen pendelık piǧylyn tejep, öz ısıne degen adaldyq pen süiıspenşılıgın arttyratyn pälsapalyq tereŋ ūǧymda jatyr.
«Būl – bızge erteden jetken temırşı-ūstalyq önerdıŋ dästürı. Ülgı bolarlyq osy dästürlerdı äkemızdıŋ jaqsy bıluı bızdı qatty serpılttı, – deidı Aibergen bauyrymyz, – Äkemız ötkergen soŋǧy şirek ǧasyr köşpelı tırlıkte būl dästür öşpegen eken. Ol bız üşın ejelgı köşpelılerdıŋ soŋǧy tūiaǧy edı. Qazaqtyŋ salt-dästürın, jol-joralǧy­syn jetık bıletın, öz qazaǧyn ünemı joǧary qoiyp söileitın ūltşyl adam boldy. Ol – köşpelılerge tän tabiǧatpen bıte kai­nas­­qan, ömırdegı täjıribesı mol, öte ūjdandy jan-dy».
Äjelerı Ajarkül de – qazaqtyŋ kiımde­rın tıgude, kestelep örnek saluda bükıl öŋırde aty şyqqan asqan şeber bolǧan adam. Eldegı ataqty bailar oǧan tapsyrys berıp, kiım tıktırgen. Qysqasy, auyl-üidı sol önerımen asyraǧan şeber jan bolǧan.
Temırşı-ūstalardyŋ mūndai jü­rek­jar­dy äŋgımelerıne men qanyq edım. Ara-ara­syn­da aşyq lapas astyndaǧy keide qyzǧan körıktei, keide suyǧan qylyştai oibölıs, pıkır almasuymyz, negızınen, bır arnaǧa kelıp toǧysatyn. Bırımız Ş.Uälihanov, Ä.Marǧūlan, M.Maǧauinnan derek keltırsek, bırımız Mahambet, H.Arǧynbaev, M.Köpeevtı alǧa tartamyz. Ony azsynsaq, Ä.Divaev, M.Tynyşbaev pen S.Aronūlynyŋ şyǧar­malaryn, Saq qorǧandary, älemge äigılı «Altyn adam» qazbalaryndaǧy, Orhon-Enesei jauyngerlık jazbala­ryndaǧy jädıgerlerımızdı mysaldap älek bolamyz. Basqasyn aitpaǧanda, etnograf Jaǧda Babalyqūlynyŋ osydan tört jarym ǧasyr būryn tört at jegılgen arbanyŋ tasqa qaşal­ǧan suretın kezdestırgenın özınen estıgenbız. Sol surette beinelengen sadaq tartqan adam­nyŋ da jebesınıŋ ūşy temırden körınedı. Sony aitysamyz.
Qazaq temırşılık önerı tamyrynyŋ tereŋde ekenıne dälel jeterlık. Sonyŋ bırı – toponimikalyq jer ataulary. Altynşoqy, Altynemel, Baqyrşyq, Jezdı, Jezqazǧan, Qorǧas, Temırtau, Temırlık, Temır stansasy, t.b. Odan qaldy, Bırjan sal balasyn Temırtas («Temırtas, Asyl, Aqyq, qaraqtarym…») dese, jalpy bauyrlarymyzdyŋ arasynda Temırbolat, Temırşe, Şymbolat degen de esım­der az kezdespeidı. Tıptı, qazekeŋnıŋ jer­dı qoiyp, aspan älemıne de şaryqtap ketıp, jūldyz ekeş jūldyzdyŋ özıne at qoiyp, aidar taǧyp «Temırqazyq» deitının qaitersıŋ?!
Temırge bailanysty ataulanǧan jerler­ge zer salǧan adamǧa balqyǧan tas qorytpalar kezıgedı. Ǧūlama ǧalym Älkei Marǧūlan eŋ­bek­terınde şaǧyn temır qorytatyn oşaq oryndaryn köptep kezdestırgenın talai jaz­ǧany bar. Temırı bar tas qorytpa ot qyzǧan kezde oşaq tübındegı balşyqtan jasalǧan nauamen temırı bölek aǧyp, tas qorytpa oşaq tübıne şögıp kalady. Sondaida oşaqtyŋ kömeiıne qarai ekı-üş körıkpen ürlep, ot qyzuyn küşeitedı. Osyndai täsılmen temır öndırıp, būiym jasau adamzat balasynyŋ damuyna tendesı joq qozǧalys äkeldı. Temır – tüstı metaldarǧa qaraǧanda sapasy joǧary, kyzdyru arqyly kajettı är türlı zat jasauǧa ikemdı, tabiǧattyŋ adamzatqa tartqan ülken syiy.
Bızdıŋ taqyrybymyzǧa orai äskeri atau­larǧa toqtalsaq: sarbaz, sardar, batyr, on basy, jüz basy, myŋ basy, qarauyl, jasauyl, baqauyl, şolǧynşy, jasaq, qosyn, t.b. ataular bükıl qazaq halqynyŋ äskeri küş jüiesın äigılep tūr. Osydan baryp köşpelı halyqtardyŋ tarih alaŋyna at oinatyp şyǧyp, töŋıregındegı elderge yqpal jasauy, mıne, osy has şeberlerımızdıŋ temır zatynyŋ kūpiiasyn erte meŋgerıp, soǧan säikes, olar­dyŋ erık-jıgerlerı arta kele buyrqanǧan küşke ainalǧanyn aŋǧartady. Taǧy bır tūşy­narlyǧy – osy tūjyrymdardy avtorlar kıtapta körsete bılıptı.
Osy oraida bır aita ketetın mäsele, aǧa­i­yndy Qūlmentegıler ūstahana körıgın qyzdyrǧandaǧy negızgı maqsattary – jai şaruaşylyq-küibıŋ tırşılıkpen ainalysyp, tiyn-teben tauyp, qaryn toiǧyzu emes. Kerısınşe, ata-babalarymyzdyŋ osy dästü­r­ın jalǧastyryp, ūlttyq has şeberlerdıŋ qaru-jaraq jasaudaǧy qyr-syryna tereŋ üŋılıp, ony jetıldıre tüsu. Odan keiıngısı, eŋ maŋyzdysy da, sol önerdı köpke taratu, şäkırt baulu, boiyndaǧyny bolaşaq jas­tarǧa üiretu, solarǧa darytu. Söitıp, osy salada, öz ataq-abyroilaryn arttyrudy emes, kerısınşe, atalar dästürın jalǧastyryp, ūrpaqtar sabaqtastyǧyn qalyptastyrudy, el müddesın oilaǧan ūstalardy bügınde respublikadan syrtqary talai elder bıledı. «Qoldan kelse, ülken şeberhana, mūrajai jasap, ne ükımet qoldasa, qaru-jaraq palatasyn aşsaq» dep armandap qoiady. Ökınışke qarai, qazır jatqa qimaq tügıl keibıreuın közben köruge qimaityn, öte joǧary şeber­lıkpen jasalǧan qarulary ärtürlı sebeptermen şetel asyp kettı. Ökınışten ışıŋ udai aşidy. Amal neşık, şeteldıkterdei jerles­terımızdıŋ arasynan būl öner tuyndylaryn ızdep kelgender, attai qalap alǧandar tabyla qoimady. Ne önerdı tüsınbeitın bop aldyq pa, ne nemqūraidylyqqa etımız ölıp ket­kendıkten be, öz qūndylyqtarymyzdyŋ baǧa­syn älı tiısınşe paryqtai almai jürmız-au!

«Elge ıstegen ısıŋ öşpes» degen. Aǧai­yndy Qūlmentegılermen aralasyp, Täuel­sızdıgımızdıŋ alǧaşqy täi-täi basqan toq­san ekı-toqsan besınşı jyldary bırge atqar­ǧan keibır igı şaralar eske tüsedı. Äuelı, aǧaiyndy ūstalardyŋ qolynan şyqqan ūlt­tyq qaru-jaraq türlerın Işkı äsker jauyn­gerlerıne körnekı qūral retınde körsetıp, körme ūiymdastyrǧanymyz bar. Sonda jas jauyngerlerımız dulyǧany bas­taryna kiıp, qoldaryna naiza ūstap, endı bıreulerı bır-bırıne «şoqpar sıltegen» bolyp oinap, endı bıreulerı qalqan ūstasa, qaisy bırı «sadaq atyp», märe-säre bolyp qalǧany bar.

Osynau bır özımız qoldan ūiymdas­tyrǧan «köşpelı körmenı» Almaty qalasynyŋ Dinamo stadionynda Qaruly Küşterdıŋ qatysuymen ötkızılgen Nauryz meiramynda da köpşılıkke tamaşalatyp edık. Būǧan Halyq Qaharmany, ataqty partizan-jazu­şy Qasym Qaisenov aǧamyz ben anau Kök­töbe etegındegı Almaty haiuanattar baǧynyŋ «mūqym permesın jailap jatqan» küzetşısı, bılgır qyran bapkerı Äbılhaq Tūrlybaevty alyp kelgenımız öz aldyna bır hikaia… Qasym aǧamyzdyŋ üstıne ūlt­tyq şapan kigızıp, qolyna Äbılhaqtyŋ qyranyn ūstatyp, fototılşı N.Qizatovqa tüsırtıp, «Halyq keŋesı» gazetıne «Qos qyran» dep suret bergızgenımız älı esımde. Odan keiın Tūrsynjan jäne Mahmūt Qūlmentegılerın Qorǧanys ministrlıgı qolbasşylyǧynyŋ tapsyrysy boiynşa qaru-jaraǧymen bırge aldyryp, Almatydaǧy būrynǧy bas ştab­ta da «köş­pelı körme» ūiymdastyrǧanbyz. Ke­iın estıdık: Elbasy osynau şaǧyn körmege erekşe män berıp, ministrlık basşylyǧy­nyŋ köŋılın audartqan körınedı.
Al endı osymen ıs bıttı me? Bır-bırımızdı maqtap, «bız keremetpız» deuden asa almai jür­gen joqpyz ba? Azamattarymyz bızge arnap osyndai kıtap şyǧardy. Ony qalai paidalanyp jatyrmyz? Osynyŋ aldynda, mysaly, Qazaqstan Suretşıler odaǧynyŋ müşesı, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty Qaliolla Ahmetjannyŋ «Jaraǧan temır kigender» (Almaty, «Jazuşy», 1970) atty batyrlardyŋ qaru-jaraǧy, äskeri önerı jäne salt-dästürlerı turasynda keremet kıtap-albomy jaryq körıp edı ǧoi. Osylardan ne ǧibrat aldyq? Basqasy basqa, būl tuyndylar bızdıŋ äskerilerge qalai äser ettı? Ministrlıkke qarasty qaru-jaraqşylar ne deidı? Mümkın kursanttarymyzdy oqytu baǧytynda Ūlttyq qorǧanys universitetı jäne Äskeri ǧylym ortalyǧyndaǧy ǧalym­darymyzdyŋ osy ıspen tıkelei ainalysyp jürgenderı bar da şyǧar? Äitpese, maman kerek bolsa, özımızdıŋ joǧary oqu oryn­darynyŋ ǧalymdaryn, osy ıstıŋ mamandaryn kömekke şaqyruǧa bolar. Olar, mysaly, Reseiden aldyratyn ǧalymdardan qymbat sūrai qoimas.
Mende osyndai sūraq köp. Onyŋ endı bır parasy mynau. Bız söz etıp otyrǧan basylymdar jäne joǧaryda atalǧan köptegen batyrlar jyrlary men epos, qissa-dastandary­myz Qorǧanys ministrlıgıne qarasty qai kıtaphanada, qai sardardyŋ üiınde bar? Elbasynyŋ tıkelei basşylyǧymen qūrylǧan «Mädeni mūra» baǧdarlamasy bo­iynşa jaryqqa şyǧyp jatqan 100 tomdyq babalar ūlaǧatymen jauyngerlerımızdı susyn­datyp jürmız be? Älde olardyŋ Otan qorǧauşylarǧa qatysy joq pa? «Bız ädebietşı emespız. Äskerge onyŋ keregı qanşa?» degen de pıkır baryn bılemız. Olai emes. Būl jaiynda ūly Baukeŋ – Keŋes Odaǧynyŋ Batyry, daŋqty qolbasşy Bauyrjan Momyşūly sonau sūrapyl soǧys jyldarynyŋ özınde respublikalyq Halyq komissary N.Oŋdasynovqa jazǧan hatynda jastarymyzdy jauyngerlık dästür – batyrlyqqa, erjürektıkke, tabandylyqqa, tapqyrlyqqa, aila-täsılge baulityn batyrlar jyrlary siiaqty halqymyzdyŋ bai ädebi mūrasymen bırge ūlttyq at sporty oiyndarymyz – audaryspaq, teŋge atu, şauyp kele jatyp şyǧyrşyqtan naiza ötkızu, auada qalqyǧan şyt oramaldy qylyşpen tılıp tüsu, jerden tüiınşek ılu, qyl aiaǧy, asyq oiynyna deiın jastar tärbiesınde kädege jaratu kerektıgın nūsqap, al «odan jas­tardy şetqaqpai etuge qandai pravolaryŋ» bar, būl – qylmys» degen edı ǧoi.
Osyndai ülken ūlttyq önegeden när al­ǧan aǧa ūrpaq sonau soǧystyŋ sūrapyl jyldarynda da batyrlar jyrlarynan, ruhyŋ­dy köterıp, namysyŋdy qairaityn, eldık­ke, bırlıkke, otanşyldyqqa şaqyratyn, bır özı bır jarǧynyŋ jügın köteretın mırdıŋ oǧyndai qanatty söz, maqal-mätelderımızden ruhtanǧan eken. Maidanger-jazuşy Ä.Nūrşaiyqov maidanda M.Äuezovtyŋ «Abai joly» epopeiasyn sömkesıne salyp jürıp oqitynyn jazǧanyn bız de oqyǧanbyz.
Bükıl qazaq jerı – şalqar köl, aidyndy teŋız, asqar tau men şeksız dalamyzdy maidan etıp, joŋǧarmen ekı jüz jyl soǧysqan hal­qymyz talai erlıktıŋ ülgı-önegesın körset­ken. Ata jauyn ata qonysynan üdere quyp, «al endı tūrar jerıŋdı ait» dep, qas­qaiyp qarsy tūra bılgen halqymyz qoldan batyr jasaudy tılemeidı. Keibır elder siiaqty basqa halyqtyŋ batyryn öz ūltyna sıŋırıp aluǧa da zäru emes. Mäsele – sol barymyzdy tiıstı därejede körsete almai jüruımızde.
Endeşe qazaq aqyn-jazuşylarynyŋ (B.Momyşūly, J.Jabaev, Q.Aman­jolov, Ä.Nūrşaiyqov, B.Būlqyşev, S.Mäulenov, A.Jūmaǧaliev, t.b.) osynau sūrapyl soǧys jyldary okopta tuyndap, ana tılımızde möldıretıp, dabyldatyp, dauyldatyp oqyǧan qai şyǧarma, qai änımen tanyspyz? Qazaq maidangerlerınıŋ körnektı ökılderı daŋqty Bauyrjan Momyşūlynyŋ, basqasyn aitpa­ǧanda, «Soǧys psihologiiasy», maidan «sahnasynda» tuyndaǧan qanatty söz, maqal-mätelderı men ädebi-publisistikalyq jazbalary, öz qolymen syzǧan äskeri oiu-örnek – qolönerınen jastarymyz, sarbazdarymyz habardar ma?!.
Odan keiın halyq moiyndaǧan, aty aŋyz­ǧa ainalǧan batyr, bilerımızdıŋ por­tret­­terın bır ızge keltırıp, ǧylymi saraptai­tyn uaqyt jettı dep oilaimyn. Öitpese, bel­gılı batyrlarymyzdyŋ beinesın ärkım öz hal-qaderınşe saluda. Şyny qaisysy, kör­kem­dep, tūspaldanǧany qaisysy?.. Tıptı, kei aǧa­­iyndar tuys-tuma, odan qaldy, auyldas­tar­yn batyr etıp körsetken portretter köbe­­­­iıp barady. Ol memlekettık deŋgeide ma­­ra­­pat­­tauǧa tūra ma? Halqyna qandai eŋ­bek sıŋırdı, qandai erlık körsettı? Osy siiaq­­ty to­lyp jatqan mäsele töŋıregınde suretşı­lerdıŋ, dizainerlerdıŋ, tarihşylar jäne aqyn-jazuşylarymyzben bırge köneköz qariialarymyzdyŋ basyn qossaq bolmai ma?
Osy mäselelerge ǧylymi negız qalaǧan, oraiy kelgende aita ketkenımız oryndy bolar, 2011 jyldyŋ aiaǧynda QR Mädeniet ministrlıgı Tıl komitetınıŋ «Memlekettık tıldı jäne Qazaqstan halqynyŋ basqa da tılderın damytu» baǧdarlamasy boiynşa «Qazaq ensiklopediiasy» baspasynan memlekettık tılımızde tūŋǧyş ret halyq erlıgınıŋ ruhani jäne ǧylymi negızın qalaǧan «Aibyn» äskeri ensiklopediiasyn şyǧardyq. Jastarymyzdy Otanyn süiu jäne elınıŋ patrioty bolu baǧytyndaǧy är deŋgeidegı oqu jäne ǧylymi mekemelerdıŋ tälım-tärbielık jūmystarynda atalmyş ensiklopediianyŋ bererı mol dep senımmen aita alamyz.
Odan qaldy, jauyngerlık şyǧarma­lar­dy, erlık pen batyldyqty ülgı etıp, otan­­süigıştıktı nasihattaityn ädebi-kör­kem («Qaharman» deuge de bolar), ekı tıl­de şyǧatyn jauyngerlık jurnal kerek. Äskeri taqyrypta karta, plakat, broşiura jäne körnekı qūraldar, mektepterdegı alǧaşqy äskeri daiyndyqtarda şarq ūryp ızdep, auadai qajet etılıp jürgen jabdyqtar, stend, äskeri muzykalyq ädebietter, notalardy tapsyryspen basyp şyǧaratyn, bır ortalyqtandyrylǧan äskeri baspa qajet-aq.
Taǧy bır oidaǧy mäsele: äskerde muzyka, saz jäne äuenderdı paidalanuda belgılı därejede talǧampazdyq kerek. Äsırese, äske­ri oqu oryndaryndaǧy oquaralyq, sabaq­tan keiıngı üzılısterde, jas jauyngerler kursynda, sarbazdardyŋ özdıgınen da­iyndalatyn ne üstı-bastaryn jönge keltıretın bos uaqyt­tarynda dombyradan Abaidyŋ tereŋ saryndy, Qūrmanǧazynyŋ dauylpaz, Mahambettıŋ narkesken, Tättımbettıŋ tuǧan el, ösken jerımızdıŋ tabiǧi sūlulyǧyna ǧaşyq etetın küilerın kümbırletıp, Qorqyt, Yqylas siiaqty qobyzşylardyŋ ömırge qūştarlyq sezımıŋdı oiatatyn saryndaryn sarnatyp qoiar ma edı!?.
Odan keiın, äsırese, kadet korpusynyŋ kursanttary, jas ūlandyqtar men äskeri bölımderdegı jas sarbazdar tärbiesıne Aq­tam­berdı, Şalkiız, Mahambetterdı, Azamat soǧysy jäne Otan soǧysy kezındegı so­­ǧys taqyrybyndaǧy ädebiet negızın qalauşy­lar B.Momyşūly, J.Jabaev, B.Būlqyşev, Q.Qaisenov, M.Ǧabdullin, Q.Bekqojin, Ä.Nūrşaiyqov, Q.Amanjolov, J.Sain, A.Jūmaǧaliev, T.Aqşolaqov, sondai-aq, M.Maqataev siiaqty köptegen aqyndardy «kömekke şaqyryp», halyq kompozitorlary men köpke belgılı änşılerdıŋ patriottyq taqyryptaǧy änderın dämıl-dämıl radio to­rabynan berıp otyruǧa nege bolmasqa. Mūndai äuender jasöspırımderımızdıŋ qūla­ǧyna erte kezden jūǧysty bolady da, olar ony ömır boiy ūmyta qoimaidy.
İä, bızdıŋ aǧa ūrpaq talai atom­dyq ja­rylystardy, talai ruhani kemsıtuşılıkterdı, basqa da neşe türlı sūmdyq täjıribelerdı kördı. Bız – Goloşekin-qujaqtyŋ qoldan ūiymdastyrǧan aş-jalaŋaştyǧyn bastan ötkerse de tızesın bügıp, ruhy synbaǧan halyq­tyŋ ūrpaǧymyz. Bızge endıgı keregı «Kışı oktiabr» emes. Äsırese, äskerge keregı – barlyq ministrlıkke de artyq bolmas, Elbasy bastaǧan memlekettık auqymdy «Mädeni mūra» baǧdarlamasynyŋ jauyngerlerge jaramdy nūsqasyn endıru. Būl – respublikamyzdyŋ, äsırese, Bılım jäne ǧylym, Qorǧanys ministrlıkterınıŋ tıkelei mındetı.
Bügınde bıreulerımızdıŋ – balalarymyz, bıreulerımızdıŋ nemerelerımız oquǧa baryp jür. Olardyŋ erteŋ qandai azamat bolyp öserı qai-qaisymyzdyŋ da jüregımızdı syzdatyp, qabyrǧamyzǧa batary anyq. Olar bızdıŋ bolaşaǧymyz deimız. Ūrpaq auysary – zaŋdy qūbylys. Erteŋ olar bızdıŋ ornymyzda Otanymyzdy qorǧauǧa mındettı. Sonda kımdı qaldyrmaqpyz: amerikalyq boevikterge, «qūru-qūru» dep şuyldasyp jürgen baiyrǧy ündısterge elıktep-solyqtaǧan, äitpese, qytai oiynşyqtarynan el – aman, jūrt tynyşta mügedek bolyp, öz ata-babalarymyzdyŋ Otan qorǧau, has jauyngerlık önerlerınen özımız maqūrym etkendıkten, jalpy ūlttyq ataulyǧa eskılık dep, jiırkene qaraityndardy ma? Būl astamşylyq, keudemsoqtyq qaidan keldı. Bıreuler itermelep, öz ileulerıne köndırıp jürgen joq dep aita alamyz ba? Qalai bolǧanda da barlyq kıltipan özımızden-au!?.
Ärine, bızdıŋ de aitarymyz «tek jüz tomdyqtar men ädebi şyǧarmalardy ertelı-keş jattat, tek küi sarnat» degen emes. Osynau ūlttyq qūndylyqtarymyz qazır köptep sanalatyn ülkendı-kışılı äskeri oqu oryndarynda (akademiia, instituttarda), äsırese, kadet korpusynda, azamattyq jäne äskeri baǧyttaǧy orta mektepterde alǧaşqy äskeri daiyndyqtarda, tarih taqyrybyna bailanysty sabaqtarda ne tärbie saǧattarynda oqytylyp, körnekı oqu qūraly retınde paidalanylyp jatsa, qūba-qūp. Onda, ärine, äskeri tılmen aitqanda, sūraǧymyz joq.
Būl osy oi-pıkırımızdı kezınde Qorǧanys ministrınıŋ basşylyǧynda otyrǧan lauazymdy azamatqa gazet betınde tıkelei baǧyttap ta jazyp edık. Bıraq ony oqyǧan adam bolmady-au deimın. Öitkenı, ne ministr, ne ministrlık tarapynan ne dat­taǧan, ne jaqtaǧan lebız estımedık. Odan da ökınıştısı: osy mäsele boiynşa Qorǧanys ministrlıgınıŋ Ǧylym jäne bılım depar­tamentınıŋ sol kezdegı bastyǧy polkovnik G.Dubovsev pen onyŋ qol astyndaǧy basqarma, bölım bastyqtaryna da tıkelei ūsynys jasaǧanymyzdan eşteŋe şyqpauy edı. Endıgı bar ümıtımız – respublikamyzdyŋ Bılım jäne ǧylym ministrı B.Jūmaǧūlov pen Qorǧanys ministrı Ä.Jaqsybekov myrzalarda. (Ädemı etıp fotosuretterın tüsırgender N.Jūbanov, B.Qūlmaǧanbetov, S.Särsenov, Iý.Bekker jäne O.Proskurin).

…Oidy oi qozǧaidy. Üşınşı-törtınşı synypta-au deimın, esımı älı künge deiın esımde – Şolpan deitın apaiymyz ädebiet sabaǧynda ertegıler oqityn. «Alpamys», «Er Tarǧyn», «Er Töstık», «Qara qypşaq Qobylandy», «Kerqūla atty Kendebai», «Kün astyndaǧy Künıkei qyz», «Qaŋbaq şal», «Tazşa bala» deisız be, bolmasa, neşe türlı qiial-ǧajaiyp ertegılerdıŋ keiıpkerlerı – Tausoǧar, Költauysar, Jelaiaq siiaqty nemese jerge qūlaǧyn tösei qoiyp tyŋ tyŋdaityn Saqqūlaqtardyŋ mınez-qūlyq, qystalaŋ jerde qūtqaratyn tapqyrlyqtary jas janymyzdy yntyqtyryp, bala qiialymyzdy şaryqtatatyn. Kerqūla atqa mınıp, aspan älemıne şaryqtap, el-jūrtymyzdy asyraǧymyz keletın. Qyzdarymyz Künıkei qyzǧa, odan qaldy, aqylyna körkı sai, erlerınıŋ süikımdı de süiıktı serıkterı Qūrtqa, Nazym, Aijünıs, Gülbarşyn, odan bergı Qyz Jıbek, Baian Sūlu, Maisaraǧa (Gauharlarǧa) ūqsaǧysy keletın.
Besınşı synyptan keiın Pavlodar qalasyndaǧy 3-mektep-internattyŋ direktory Ş.Tasmaǧambetov degen aǧaidyŋ «qolyna tüstık». Ol kısı Abaidyŋ «İnternatta oqyp jür», «Bolys boldym, mıneki», «Attyŋ syny», «Qys», «Jazǧytūry qalmaidy qystyŋ syzy» syndy şyǧarmalaryn jattatyp, Mahambettıŋ öleŋderıne kelgende, tıptı, ekpındetıp, bylaişa aitqanda, sölımızdı syǧyp alatyn. Zäre-qūtymyz qalmaidy. Synypta, tıptı, dälızde de tek masa yzyŋy estıletın edı-au. Dünie toqtap qalǧandai bolatyn.
Al endı özara aitqanda, «sybyrlaǧandy Qūdai estımei me» degendei, bızdıkı ocy töŋırekte oi qozǧau ǧoi. Sızder ne deisızder, bılım salasyndaǧy jäne ırgetasynyŋ qalanuyna 20 jyl tolyp otyrǧan Qaruly Küşterımızdegı azamattar?

Saǧidolla KÖŞIMBAEV,
äskeri jurnalist-jazuşy,«Aibyn» äskeri baspasynyŋ
direktory – bas redaktory

«Ana tılı».