Temırden tüiın tüigen, baiyrǧy qaru-jaraq jasaudyŋ qas şeberlerı, aǧaiyndy üş ūsta – Tūrsynjan, Mahmūt, Aitbergen Qūlmentegılerdıŋ qara şaŋyraǧyna jolymyz tüstı. Qara şaŋyraq deitın de jönımız bar, öitkenı temırşıler äkelerınen qalǧan baspananyŋ alaqandai aulasyn şeberhana retınde paidalanyp otyr. Töbesı jabylyp, ekı büiırıne qora dualy qalqan bolǧan şeberhananyŋ aşyq dalaǧa qaratylǧan soltüstıgı men batysynan soqqan aŋyzaq jel öŋmenıŋnen ötedı.
Qasiettı ūstahana
Ūstahana mūntazdai taza. Ärbır zattyŋ öz ornynda tūrǧany aŋǧarylady. Aǧaştan oiylǧan balbal tas müsını, terı men aŋ siraqtarynan jasalǧan üşbūryşty tūmar-panno arǧy däuırlerge saiahat jasaǧandai äser qaldyrady. Şeberlerdıŋ asai-müsei, qūral-jabdyqtary temır balqytatyn oşaqtyŋ ainalasyna ret-retımen qoiylypty. «Älemde alǧaşqy bolyp ata-babalarymyz temırdı igerdı. Sonyŋ arqasynda mūzdai qarulanǧan köşpelı-äskeri memleket qūrdy. Sondyqtan türkıler üşın ūstahana qasiettı oryn sanalǧan», – deidı Aitbergen Jetenūly. Türkiianyŋ «Türkı düniesı aldyndaǧy sıŋırgen eŋbegı üşın» syilyǧynyŋ iegerlerı, Qazaqstannyŋ mädeniet qairatkerlerı, öner zertteuşılerı, temırşıler Qūlmentegılerge älı künge bır şeberhana būiyrmai tūrǧany tüsınıksız. Almatynyŋ atynan qanşa körmelerge qatysyp jürse de, osy qaladan şeberhana saluǧa ūltaraqtai jer ala almai otyrǧanyn bazyna etıp aitty aǧaiyndy temırşıler.
Talǧamsyz öner orǧa jyǧady
Jasyratyny joq, qazaq şeberlerınıŋ bırazy bıletın oiu-örnekterın jön-josyqsyz qoldanyp, talǧamsyz dünielerge boi aldyryp jatady. Būl ūlttyq önerımızge degen terıs közqaras qalyptastyrmaǧanda qaitedı? Al aǧaiyndy ūstalar – tynymsyz eŋbektıŋ, ızdenıstıŋ adamdary. Belgılı bır zatty jasamastan būryn ǧylymi zertteulerge jügınudı ädetke ainaldyrǧan. Olardyŋ qalpyna keltırgen (restavrasiia), öŋdep, qaita jasaǧan zattaryn jäne jeke şyǧarmaşylyq jūmystaryn oblystyŋ barlyq mūrajailarynan kezdestıruge bolady. Sonymen qatar köptegen şeteldık mūrajailarda şeberlerdıŋ eŋbekterı köşpendıler mūrasy retınde oryn tepken. «Tarihi kino, derektı filmderden bılıksız ūstalardyŋ qolynan şyqqan qaru-jaraq, sauyt-saimandy körıp ışıŋ aşidy. Rejisserler älemdık ūstalardyŋ ışınde qazaq temırşılıgı aldyŋǧy orynda ekenın däleldeu üşın zattyŋ atauyn, qoldanyluyn, jasalynuyn, tür-sipatyn dūrys jetkıze bıluı kerek emes pe? Būl ūrpaq igılıgı üşın de qajet», – deidı Mahmūt Qūlmentegı.
Jauyngerlık ruh qalpyna kele me?
Özge elder men qazaqtyŋ baiyrǧy temır būiymdaryn salystyrsaŋyz, bızdıŋ temırşılerdıŋ şeberlıgın jazbai tanisyz. Ǧasyrlar qoinauynan jetken halyq mūralary ūlan-ǧaiyr dalamyzdyŋ oŋailyqpen kelmegenın aiǧaqtaidy. Būl jönınde temırşı Mahmūt büi deidı: «Bızdıŋ qaru-jaraqtarymyz at üstınde alyp jüruge yŋǧaily ärı jeŋıl bolyp keledı. Europany aiaǧynan tık tūrǧyzǧan Edıl, Asparuh siiaqty bileuşılerdıŋ asyǧy alşysynan tüsuınıŋ bır syry sonda jatyr. Orys äskerıne qarsy küresken Şämıl de, Kenesary han da 10 jyl boiy tolassyz soǧys jürgızedı. Şämıl tau-tasty saǧalady, al Kenesary zeŋbırekter men artilleriiaǧa qarsy dalada qalai şaiqasty? Onyŋ köşpendılerdıŋ äskeri önerın jetık igergendıgın osydan köremız». Aitbergen ūstanyŋ aituynşa, qazaqtar adamzat örkenietıne auyzdyq, üzeŋgı, taǧa, jarǧaq şalbar, döŋgelek tärızdı dünielerdı qosty. «Jalaŋbūt jürgen Europa halqyna köşpendıler şalbar kigızdı» degen söz beker emes. Türkılerdıŋ tūrmys-tırşılıgı älgındei jahan kädesıne jaraǧan būiymdardy oilap tabuyna yqpal ettı. Şapşaŋ qozǧaluǧa, qalaǧan sätınde būrylyp ketkenge septeser auyzdyq, at üstınde jerde tūrǧandai aiaqty tıreitın üzeŋgı, yqşam da sapaly qaru, ūzaq jolǧa tözımdı qazaqy jylqy jeŋısterge jeteledı.
Äskeri mekemeler otarşyldyq sanadan arylmai tūr
Bügıngı äskeri oqu oryndary men mekemelerde Qabanbai, Bögenbai, Nauryzbai siiaqty batyrlarymyz ben olardyŋ erlıkterı nasihattalmaidy. Ūlttyq batyrlarymyzdyŋ şaiqasta qoldanǧan ädıs-täsılderı de ülgı-önegelık mänge ie. «Qazaq batyrlarynyŋ atyndaǧy ordender şyǧaru kerek. Sonymen bırge düniejüzı moiyndaǧan türkılerdıŋ äskeri önerıne arnalǧan memlekettık därejedegı ūlttyq qaru-jaraq palatasyn aşu qajet. Mūndai igı şaralar barlyq damyǧan elderdıŋ täjıribesınde bar», – deidı Tūrsynjan Qūlmentegı. Baiyrǧy äskeri ataqtar men ataularymyzdy qaita tırıltu mäselesı de qolǧa alynbai keledı. Saltanatty şerulerge basty jasaqtarymyz ūlttyq negızdegı formamen şyǧyp jatsa, nūr üstıne nūr bolmai ma? Äskeri mekemelerde batyrlar jyry, qazaq tarihyndaǧy şaiqastar qūpiiasy, atty äskerdıŋ soǧysu täsılderı oqytylsa, ūlttyq ruhymyz köterılmei me?
Ūlttyq dästür qoldauǧa zäru
Japoniiada ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasyp, otbasylarymen salt-dästürdı öltırmei saqtap kele jatqan adamdarǧa memleket qarjylai qoldau körsetedı. Ata zaŋdary änşı-küişı, qolönerşılerge memlekettık qauıpsızdık kepılı ärı ūlttyq ruh köteruşıler retınde qamqorlyq jasalady. Al bızde bölıngen qarajat dästürlı öner ökılderıne jetpei, saida sany, qūmda ızı qalmai joq bolady. Äitpese ūlttyq dästürımızdıŋ tasyn örge domalatar qanşama talantty azamattarymyz künkörıstıŋ qamymen bosyp jürer me edı?
Temır, tüstı metall, terı-tersek, müiız-süiek, aǧaş, asyl tas, jylqynyŋ qūiryq-jaly siiaqty zattardy jaqsy paidalana bıletın, tarihy men dästürınen tolyqqandy habary bar adamdy darhan ūsta dep ataidy. Jetısu öŋırıne belgılı ūsta Omardyŋ jäne sausaǧynan bal tamǧan ısmer Ajarküldıŋ ūrpaqtary – üş aǧaiyndyny darhan ūsta deuge äbden laiyq. Barlyq materialdarmen erkın jūmys ıstei bılgenımen, olardyŋ baiyrǧy temırşılıktı tırıltuşı retınde eŋbegı orasan. Aǧaiyndy şeberlerdıŋ mūrajailardaǧy tozǧan būiymdardy qalpyna keltıruge, būrynǧy qaru-jaraqtardyŋ ǧylymi nūsqadaǧy ülgılerın jasauǧa beiım bılıktı şäkırtter qalyptastyratyn temırşılık-ūstalyq mektep aşuǧa qoldau tappai otyrǧan jaiy bar.
Mūrajaiǧa saiahat
Temırşıler şaǧyn ǧana bölmenı etnografiialyq mūrajaiǧa ainaldyrypty. Dulyǧa, aimauyt, qalqan, naiza, aibalta, qaiqy qylyş, saqeter, qanjar, qol şoqpar, kürzı, sarbazan, sadaq, jebe tärızdı qaru-jaraq, sauyt-saimandar közdıŋ jauyn alady.
Adalbaqan, kebeje, astau, oşaq asadal, aiaqqap, at äbzelderı sekıldı tūrmystyq būiymdardyŋ qoltaŋbasy da airyqşa. Könenıŋ közındei tarihi eskı kıtaptar bır qabyrǧany alyp sıresıp tūr.
Keŋestık zūlmat jyldary ziialy qauym men aqyn-jazuşylardy ǧana emes, temırşı-ūstalardy da aiausyz jazalady. Öitkenı olar sol kezdegı ūlttyq ruhtyŋ ūranşylary edı. Qaitadan Täuelsızdıkke qol jetkızdık. Keŋestık ideialar qūrdymǧa ketıp, ūstalarymyz ūlyqtaluy kerek edı, ökınışke qarai, şeberlerımız şermende küiden arylmai otyr. Sözımızdıŋ toqeterı, kielı önerdıŋ ielerı memlekettık därejedegı qamqorlyqty qajet etedı.
Bır tüier
Almas qylyştyŋ ötkır bolu syry nede?
Almas qylyş – köne soǧys qaruy. Bolattyŋ eŋ asylynan soǧylady. Qazaq batyrlary asynǧan besqarudyŋ bırı – osy almas qylyş. Narkesken – almas qylyştyŋ aŋyzǧa ainalǧan türı. 1861 jyly Zlotousta orys injenerı Anosov qazaqtardyŋ ertede paidalanǧan almas qylyştarynyŋ öte ötkır boluynyŋ bır syry suaru täsılınde, bolatty salqyn küiınde soǧuynda ekenın anyqtap, sondai almas qylyştardy orys jauyngerlerıne jasatqan.
Arman ÄUBÄKIR
